زندیقگری و زندیق ستیزی در عصر عباسی بر اساس نظریه فبور
الموضوعات :شهناز یزدان پناه 1 , رضا دهقانی 2 , نعمت الله احمدی نسب 3
1 - دانشگاه آزاد اسلامی، تهران
2 - دانشیار گروه مطالعات غرب آسیا و آفریقا، دانشکده مطالعات جهان، دانشگاه تهران، ایران
3 - استادیار، گروه تاریخ ، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: زندیق, خلافت عباسی, غزالی, اشعریان, فبور, شیعیان. ,
ملخص المقالة :
الحادگری در عصر عباسی مفهومی متفاوت و گسترده¬تر از دوره¬های پیشین داشت. در این دوره ملحد به مفهوم خدا ناباور یا انکارکننده¬ی نبوت نبود. بلکه ملحدان از دیدگاه خلفا و کارگزاران آنها کسانی بودند که نگرش¬ها و باورهای سیاسی و مذهبی¬شان در تعارض با دین اسلام بود و خلفا برای پاسداشت شریعت و حفظ وحدت امت اسلامی سرکوب آنها را واجب و جایز می¬دانستند. این ملحدان که اغلب آنها را زندیق می خواندند از گروه¬های مختلف اجتماعی با نگرش¬های متفاوت بودند. جریان¬های فکری الحادی در قالب جنبش¬های سیاسی و اجتماعی نمود می¬یافت و مبارزه با آنها مهمترین دغدغه¬ی خلفا بود. در حالی که بسیاری از آنها ماهیت مذهبی نداشتند بلکه جنبه¬ی فرهنگی و اقتصادی داشتند. هدف از این پژوهش، تحلیل رویکردهای خلفا و اندیشمندان عصر عباسی در مبارزه با زندیقگری و ارتباط آنها با فضای فکری و اعتقادی حاکم بر جامعه¬شان است. این مقاله در پی پاسخگویی به این سوال است که چرا عباسیان همواره تلاش می‌کردند جنبش‌ها و جریان¬های فکری را با دو رکن دین و زندقه پیوند بزنند؟ در این نوشتار برای درک و دریافت مفهوم زندیقگری از نظریه¬ی لوسین فبور استفاده شده است. فبور در کتاب معروفش به تحلیل الحادگری در قرون وسطی پرداخته و آن را از دیدگاه اجتماعی و سیاسی بررسی کرده است. روش تحقیق در این مقاله علی و و شیوه گردآوری داده¬ها، کتابخانه¬ای است.
ابن اثیر،عزالدین،(1371 )، الکامل(تاریخ بزرگ اسلام و ایران)، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، موسسه مطبوعاتی علمی
اصفهانی، حمزه بن حسن،(1346)، سنی الملوک و الانبیاء(تاریخ پیامبران و شاهان)، ترجمه جعفر شعار، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ
بدوی، عبدالرحمان،(1398)، تاریخ الحاد در اسلام، ، ترجمه معین کاظمی¬فر، تهران، انتشارات نگاه معاصر
بویل، جان اندرو،( 1366)، تاریخ ایران کمبریج: ایران از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، ترجمه حسن انوشه، جلد پنجم، تهران، نشر امیرکبیر
بیهقی، ابوالفضل، (1387)، تاریخ بیهقی، ، تصحیح علی اکبر فیاض، تهران، انتشارات هرمس
حتی، فیلیپ، (1380)، تاریخ عرب، ، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات بدرقه جاویدان
حورانی، آلبرت، (1383)، تاریخ مردمان عرب، ، ترجمه فرید جواهر کلام، تهران، انتشارات امیرکبیر
دفتری، فرهاد، (1388)، اسماعیلیه و ایران: مجموعه مقالات، ، ترجمه فریدون بدره¬ای، تهران، انتشارات فرزان روز
رضازاده لنگرودي، رضا،(1398)، جنبش‌هاي اجتماعي در ايران پس از اسلام، ، تهران، فرهنگ نشر نو
زرین کوب، عبدالحسین، (1353)، فرار از مدرسه، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی
شبانکاره¬ای، محمد بن علی،(1363)، مجمع الانساب، ، به تصحیح میرهاشم محدث، تهران، انتشارات امیرکبیر
طريحي، فخرالدين محمد، مجمع البحرين، (1375)، محقق احمد حسيني اشكوري، تهران، انتشارات مرتضوي
طقوش، محمد سهيل، دولت عباسيان، (1395)، ترجمه حجت‌الله جودكي، تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
طوسي، محمد بن حسن، الغيبه، (1387)، ترجمه مجتبي عزيزي، قم، انتشارات مسجد مقدس جمكران
ظهيرالدين نيشابوري، سلجوقنامه، (1332)، تهران، چاپخانه خاور تهران
غزالی، محمد، (1315)، نصیحه الملوک، ، مقدمه و تصحیح و حاشیه جلال همائی، تهران، چاپخانه مجلس
غزالی، محمد، (1359)، منهاج العابدین، ترجمه عمر بن عبدالجبارسعدی ساوی، تصحیح احمد شریعتی، تهران، انتشارات انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران
غزالی، محمد، (1423)، لاقتصاد فی الاعتقاد، شرح و تحقیق انصاف رمضان، بیروت- لبنان، دار قتیبه للطباعه و النشر و التوزیع
غزالی، محمد، 1352)، احیاء العلوم الدین، ترجمه مویدالدین محمد خوارزمی، به کوشش حسین خدیو جم، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ
غزالی، محمد،( 1338)، المنقذ من الضلال(اعترافات غزالی)، ترجمه زین الدین کیائی نژاد، تهران، بی¬نام
غزالی، محمد،(1413)، المستصفی من علم الاصول، ترجمه احمد زکی حماد، بی¬جا
فراي، ريچارد، (1387)، تاريخ ايران كمبريج، از اسلام تا سلاجقه، ترجمه حسن انوشه، ج4، تهران، اميركبير
القرضاوی، یوسف، (1414)، الامام الغزالی بین مادحیه و ناقدیهّ، بیروت، موسسه ا لرساله
کمپانی زارع، مهدی،(1391)، حیات فکری غزالی، تهران، انتشارات نگاه معاصر
ماوردی، علی بن محمد،(1383)، احکام السلطانیه، ترجمه حسین صابری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی
مطهری، حمید رضا، (1397)، زندقه در سده¬های نخستین اسلامی، تهران، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
منتظری، سید سعیدرضا، (1389)، زندیق و زنادیق، تهران، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب
نصر، حسن، (1384)، نامه ایران(مجموعه مقالات، مقاله ایران پل زمین و آسمان)، به کوشش حمید یزدان¬پرست، تهران، انتشارات اطلاعات
نظام الملک طوسی، (1387)، ابوعلی حسن، سیاست نامه، به کوشش جعفر شعار، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی
همایی، جلال الدین، ، (1342)، غزالی نامه، تهران، کتابفروشی فروغی
همزه‌اي، محمدرضا، (1384)، خاستگاه خيزش، كرمانشاه، انتشارات طاق بستان
يحيي‌الدين، شريف، (1387)، فرهنگنامه فرقه‌هاي اسلامي، ترجمه و پژوهش محمدرضا موحدي، تهران، انتشارات باز
يعقوبي،احمد بن واضح، (1371)، تاريخ يعقوبي، ، ترجمه محمد ابراهيم آيتي، تهران، انتشارات علمي و فرهنگي ابراهيم
بشيري گودرزنيا، عباس، (آبان 1389)، ”نقدی بر کتاب زنادقه در عصر صادقين (ع) “، كتاب ماه دين، شماره 157
تابان، تورج، (بهار 1366)، ”زنادقه در سده های نخستین اسلامی“، ايران نامه، شماره 19
رستمي‌هراني، عليرضا، (زمستان 1390)، ”درآمدي بر جريان‌شناسي زنديقان سياسي سده‌هاي نخستين اسلام در فرهنگ حوزه‌ي قرآني“، پژوهشنامه‌ي تاريخ اسلام، سال چهارم، شماره اول
رفيع، حسين، (بهار 1397)،”فرهنگ سياسي، يك بررسي مفهومي و نظري“، فصل نامه سياست، سال پنجم، شماره هفدهم
زارع، محمد،(1395)، "زنديق"، دانشنامه جهان اسلام، ج21، تهران، انتشارات بنياد دائره المعارف اسلامي
شعبانپور، محمد، (بهار 1390)، ”دفاع امام صادق (ع) از قرآن در برابر شبهات زنادقه“، سراج منير( دانشگاه علامه طباطبايي)، شماره 2
عمویی، حامد، کلانتری، مسعود، (بهار 1392 )، ”بررسی تطبیقی دو سیاستنامه: سیرالملوک و نصیحه الملوک“، فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، سال نهم، شماره بیست و دوم
مینوی، مجتبی، (پاییز 1387 ) ”غزالی طوسی“ فصلنامه پاژ، سال اول، شماره 3
ناظميان، علي، (تابستان 1391) ، ”زندیق ستیزی درعصرخلافت مهدی عباسی“، پژوهشنامه‌ی تاریخ اسلام، سال دوم، شماره ششم
نیک سیرت، عبدالله، (پاییز 1387)،”علل مخالفت غزالی با فلسفه“، کیهان فرهنگی، شماره146
الهامي، داود، (تير 1353) ”زنادقه و رجال سیاست “،درسهایی از مکتب اسلام، سال پانزدهم، شماره 7
يوسفي، بهرام، هيكي، احمد، ( 27 ابان 1394 )، "بررسي رهيافت‌هاي مختلف فرهنگ سياسي“، كنفرانس بين‌المللي علوم انساني، ، مركز همايش‌هاي بين‌المللي صدا و سيما
Choker.melhem .zandiq en islam au second. . Paris.)1988 (
Cliford Edmund Bosworth. The Ghaznavids. )1992(. South Asia books
FEBVER,LUCIEN, LE PROBLEME DE L’INCROYANCE; LA RELIGION DE RABLET,)1942(. ALBIN MICHEL
Rocalve, Pierre, Louis Massignon et L, islam,)1962(, Publications de l,insttitut francais du proche- orien
Rocalve, Pierre, Louis Massignon et L, islam,)1962(, Publications de l,insttitut francais du proche- orien
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 269 ـ 253
زندیقگری و زندیق ستیزی در عصر عباسی بر اساس نظریه فبور
شهناز یزدان‌پناه 1
رضا دهقانی 2
نعمت الله احمدی نسب 3
چکيده
الحادگری در عصر عباسی مفهومی متفاوت و گستردهتر از دورههای پیشین داشت. در این دوره ملحد به مفهوم خدا ناباور یا انکارکنندهی نبوت نبود. بلکه ملحدان از دیدگاه خلفا و کارگزاران آنها کسانی بودند که نگرشها و باورهای سیاسی و مذهبیشان در تعارض با دین اسلام بود و خلفا برای پاسداشت شریعت و حفظ وحدت امت اسلامی سرکوب آنها را واجب و جایز میدانستند. این ملحدان که اغلب آنها را زندیق می خواندند از گروههای مختلف اجتماعی با نگرشهای متفاوت بودند. جریانهای فکری الحادی در قالب جنبشهای سیاسی و اجتماعی نمود مییافت و مبارزه با آنها مهمترین دغدغهی خلفا بود. در حالی که بسیاری از آنها ماهیت مذهبی نداشتند بلکه جنبهی فرهنگی و اقتصادی داشتند. هدف از این پژوهش، تحلیل رویکردهای خلفا و اندیشمندان عصر عباسی در مبارزه با زندیقگری و ارتباط آنها با فضای فکری و اعتقادی حاکم بر جامعهشان است. این مقاله در پی پاسخگویی به این سوال است که چرا عباسیان همواره تلاش می‌کردند جنبش‌ها و جریانهای فکری را با دو رکن دین و زندقه پیوند بزنند؟ در این نوشتار برای درک و دریافت مفهوم زندیقگری از نظریهی لوسین فبور استفاده شده است. فبور در کتاب معروفش به تحلیل الحادگری در قرون وسطی پرداخته و آن را از دیدگاه اجتماعی و سیاسی بررسی کرده است. روش تحقیق در این مقاله علی و و شیوه گردآوری دادهها، کتابخانهای است.
واژگان کلیدی
[1] . دانشجوی دکتری گروه تاریخ، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
Email: shyazdan69@gmail.com
[2] . دانشیار گروه مطالعات غرب آسیا و آفریقا، دانشکده مطالعات جهان، دانشگاه تهران، ایران. (نویسنده مسئول)
Email: rdehghani@ut.ac.ir
[3] . استادیار، گروه تاریخ ، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
Email: nematahmadi@gmail.com
تاریخ دریافت: 24/10/1401 پذیرش نهایی: 27/1/1402
