مقایسه و ارزیابی سطح برخورداری محلات کلانشهر تهران از امکانات و خدمات محله‌ای از منظر عدالت فضایی
الموضوعات : Neighborhood studies in Iranian Islamic cities
بهزاد عمران‌زاده
1
,
علی ماهوش محمدی ورنوسفادرانی
2
1 - استادیار گروه شهر اسلامی- ایرانی، پژوهشکده شهید صدر، دانشگاه .جامع امام حسین (ع)، تهران، ایران
2 - دانشجوی دکتری برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية:
ملخص المقالة :
عدالت فضایی بازتاب جست‌وجوی دیرباز جامعه انسانی در پی عدالت در مقیاس شهری است و با چگونگی توزیع و برخورداری از خدمات و امکانات شهری گره خورده است. مطالعات نشان می‌دهد برخورداری از خدمات سطح محله‌ای تأثیر قابل‌توجهی بر کیفیت زندگی شهروندان دارد. بر این اساس پژوهش حاضر ابتدا به تبیین شاخص سنجش عدالت فضایی از بعد نظری پرداخته و سپس با پیشنهاد مدل آماری «تعادل فضایی ترکیبی» به ارزیابی عدالت فضایی در برخورداری از خدمات شهری سطح محله‌ای میان محلات 353گانه شهر تهران مبتنی بر شواهد عینی می‌پردازد. با استفاده از این مدل و بر اساس 34 سنجه کالبدی احصاء شده در 10 گروه، برخورداری محلات در دو سطح محله‌ای (بدون اعمال تأثیر ناحیه و منطقه) و ترکیبی (با اعمال تأثیر ناحیه و منطقه) مورد سنجش قرار گرفته و در 13 سطح طبقه‌بندی شده است. یافته‌های پژوهش حاکی از شکاف عمیق در توزیع امکانات و خدمات سطح محله‌ای و دسترسی محلات شهر تهران به آنها است. به‌نحوی‌که نزدیک به 70 درصد محلات با جمعیتی در حدود 82.5 درصد جمعیت شهر تهران در وضعیتی پایین‌تر از متوسط نسبت به معیارِ متوسط برخورداری کلی تمام محلات ارزیابی شدهاند. همچنین شدت نابرابری در توزیع امکانات در محلات برخوردارتر، بیش از محلات با برخورداری زیر متوسط ارزیابی شد. از سویی یافته‌ها بیانگر توزیع عادلانه‌تر در مقیاس ناحیه‌ای و منطقهای نسبت به مقیاس محله‌ای است. در نهایت فرایند طی شده در این پژوهش نیاز به‌ایجاد مقیاسی واحد برای سنجش توأمان کمیت و کیفیت امکانات شهری را آشکار کرد که پیشنهاد می‌شود در دستور کار نهادهای مربوطه قرار گیرد.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره پنجاه و ششم، تابستان 1403: 32-1
تاريخ دريافت: 26/04/1402
تاريخ پذيرش: 05/10/1403
نوع مقاله: پژوهشی
مقایسه و ارزیابی سطح برخورداری محلات کلانشهر تهران
از امکانات و خدمات محله‌ای از منظر عدالت فضایی1
بهزاد عمران‌زاده2
علی ماهوش محمدی ورنوسفادرانی3
چکیده
عدالت فضایی بازتاب جست‌وجوی دیرباز جامعه انسانی در پی عدالت در مقیاس شهری است و با چگونگی توزیع و برخورداری از خدمات و امکانات شهری گره خورده است. مطالعات نشان می‌دهد برخورداری از خدمات سطح محله‌ای تأثیر قابل‌توجهی بر کیفیت زندگی شهروندان دارد. بر این اساس پژوهش حاضر ابتدا به تبیین شاخص سنجش عدالت فضایی از بعد نظری پرداخته و سپس با پیشنهاد مدل آماری «تعادل فضایی ترکیبی» به ارزیابی عدالت فضایی در برخورداری از خدمات شهری سطح محله‌ای میان محلات 353گانه شهر تهران مبتنی بر شواهد عینی می‌پردازد. با استفاده از این مدل و بر اساس 34 سنجه کالبدی احصاء شده در 10 گروه، برخورداری محلات در دو سطح محله‌ای (بدون اعمال تأثیر ناحیه و منطقه) و ترکیبی (با اعمال تأثیر ناحیه و منطقه) مورد سنجش قرار گرفته و در 13 سطح طبقه‌بندی شده است. یافته‌های پژوهش حاکی از شکاف عمیق در توزیع امکانات و خدمات سطح محله‌ای و دسترسی محلات شهر تهران به آنها است. به‌نحوی‌که نزدیک به 70 درصد محلات با جمعیتی در حدود 82.5 درصد جمعیت شهر تهران در وضعیتی پایین‌تر از متوسط نسبت به معیارِ متوسط برخورداری کلی تمام محلات ارزیابی شدهاند. همچنین شدت نابرابری در توزیع امکانات در محلات برخوردارتر، بیش از محلات با برخورداری زیر متوسط ارزیابی شد. از سویی یافته‌ها بیانگر توزیع عادلانه‌تر در مقیاس ناحیه‌ای و منطقهای نسبت به مقیاس محله‌ای است. در نهایت فرایند طی شده در این پژوهش نیاز به‌ایجاد مقیاسی واحد برای سنجش توأمان کمیت و کیفیت امکانات شهری را آشکار کرد که پیشنهاد می‌شود در دستور کار نهادهای مربوطه قرار گیرد.
واژه‌های کلیدی: امکانات محله، شهر تهران، عدالت شهری، عدالت فضایی، محلات تهران.
[1] . این مقاله برگرفته از مطالعه‌ای با عنوان «بازنگری شاخص‌های عدالت در طرح‌های توسعه محله‌ای و پیشنهاد اولویت‌بندی توزیع اعتبارات در محلات 354 گانه شهر تهران» است که زمستان 1401 توسط نویسندگان در مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران به انجام رسیده است.
[2] * نویسنده مسئول: استادیار گروه شهر اسلامی- ایرانی، پژوهشکده شهید صدر، دانشگاه .جامع امام حسین (ع)، تهران، ایران
[3] ** دانشجوی دکتری برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران ali.markaz.sadr@gmail.com
مقدمه
دسترسی به خدمات و امکانات شهری از جمله عوامل به‌شدت تأثیرگذار و حیاتی در تعیین کیفیت زیست شهری ساکنین به‌شمار می‌رود. چگونگی توزیع این خدمات و امکانات با توجه به بعد مکان و جغرافیای جمعیتی شهر، متضمن چگونگی دسترسی به آنها است و لذا از اهمیت بسیاری برخوردار است (Ewing et al., 2006: 231). در واقع توزيع نامناسب و غیرعادلانه خدمات و امکانات، در شهرها به علت جاماندن توسعه شهر از رشد آن و پیامدهای اجتماعی متعاقبش در حال حاضر يكي از چالش‌هاي مديريت شهري و برنامه‌ریزی برای توسعۀ پایدار است (Stigilitz, 2012: 361).
موضوع چگونگی توزیع و برخورداری از این خدمات و امکانات در ابعاد مختلف از منظر عدالت فضایی مورد مطالعه قرار گرفته است. در حقیقت بخش مهمی از ادبیات موجود در حوزه عدالت فضایی و عدالت شهری به بررسی مسئله چگونگی توزیع و ارزیابی عادلانه بودن یا نبودن سطح برخورداری از امکانات و خدمات شهری اختصاص دارد. از سویی مطالعات متعدد نشان می‌دهد، دسترسی مناسب به امکانات و خدمات سطح محله‌ای در محلات به‌عنوان بلوک‌های فضایی- اجتماعی سازنده شهرها که قسمت اعظم تجربه زیستۀ اکثر ساکنین شهری در آن رقم می‌خورد نقش محوری و بحرانی در سطح کیفیت زندگی شهری دارد، (Cervero & Kockelman, 1997: 211) (Kuo &Sullivan, 2001: 359) به همین طریق عدالت فضایی در برخورداری از خدمات سطح محله‌ای نیز جایگاه ویژه‌ای می‌یابد، چرا که به مبنایی برای برنامه‌ریزی توسعه و تخصیص منابع بدل خواهد شد. با وجودی که این امر در تهران به‌عنوان بزرگ‌ترین شهر ایران و دومین شهر بزرگ خاورمیانه ابعاد وسیع‌تری یافته و لزوم پرداختن به آن به شکل دوچندان احساس می‌شود (نوروزی و دیگران، 1399:87). اما تاکنون در قالب مطالعه‌ای جامع و مبتنی بر شواهد علمی بدان پرداخته نشده است.
پرسش اصلی پژوهش حاضر، ارزیابی عدالت فضایی در برخورداری محلات 353 گانه شهر تهران از خدمات و امکانات شهری سطح محله است، رسیدن به این هدف در نوشتار حاضر از طریق پیشنهاد روش سنجش شاخص عدالت فضایی مبتنی بر تحلیل آماری دادههایی انجام شده است که وضعیت موجود را به شکل عینی بازتاب دهند. در مطالعات موجود در خصوص ارزیابی عدالت فضایی و سطح برخورداری، روش‌های آماری و تحلیل استراتژیک به شکل گسترده‌ای مورد استفاده قرار گرفته‌اند. هرچند این مطالعات عموماً یا به لحاظ محدودیت در جمع‌آوری داده، ناگزیر مبتنی بر سنجه‌های محدودی طراحی شدهاند که از ارائه یک تصویر جامع و قابل تعمیم از وضعیت عدالت فضایی در نمونه مورد بررسی باز می‌ماند و یا از داده‌های جمع‌آوری شده به‌واسطه روش‌های پرسشنامهای و وابسته به ذهنیات استفاده کرده و لذا کمتر وجه عینی و مشاهده‌پذیر دارند؛ بنابراین از جمله اهداف دیگر پژوهش حاضر، پیشنهاد روشی مبتنی بر داده‌های کالبدی و به‌لحاظ تجربی مشاهده‌پذیر است که ابعاد مختلف امکانات و خدمات سطح محله‌ای در آن مورد توجه قرار گرفته و می‌تواند تصویری جامع‌نگر و عینی از وضعیت موجود عدالت فضایی ارائه کند.
روش پیشنهادی در این مطالعه سعی در بهبود نقصان‌های روش‌شناسی مطالعات موجود دارد، بخش عمده‌ای از مطالعات فعلی به‌منظور سنجش وضعیت محلات عموماً (جدا از برخی مطالعات مکان محور محدود مبتنی GIS) از روش‌های رتبه‌بندی مبتنی بر MCDM برای سنجش عدالت فضایی استفاده می‌کنند که اساساً قادر به مقایسه نسبی تقسیم‌بندی‌های شهری با وضع موجود (سنجش عدالت نسبی نه وضعیت ایده‌آل) نبوده و صرفاً آنها را رتبه‌بندی می‌کنند (الوندپور و دیگران، 1397:70). درحالی‌که در روش پیشنهادی در پژوهش حاضر که بر مفهوم «تعادل فضایی» استوار شده، باهدف مقایسه نسبی و طبقه‌بندی محلات به‌صورتی که بتوانند به شکل معنی‌دار سطح برخورداری آنها را نسبت به یکدیگر نشان دهد شکل گرفته است. از دیگر سو تأثیرات متقابل تقسیمات شهری مرتبط و هم‌جوار (نظیر منطقه و ناحیه نسبت به محله در مورد مطالعاتی محلات شهر تهران در پژوهش حاضر) در بیشتر مطالعات موجود مغفول مانده، بنابراین در روش پیشنهاد شده در این پژوهش به سنجش این تأثیرات در سطح برخورداری محلات از خدمات و امکانات محله در قالب مدل آماری «تعادل فضایی ترکیبی» پرداخته شده است. پژوهش حاضر از حیث جامعیت، گستره و عینی بودن داده‌ها اولین مطالعه در چنین ابعادی در خصوص شهر تهران، علی‌الخصوص در سطح محلات به‌شمار می‌رود.
این پژوهش از نوع کاربردی است و از حیث روش‌شناسی در زمره مطالعات آمیخته به‌شمار می‌رود، در این مطالعه برخلاف بسیاری از مطالعات مشابه، ابتدا شاخص عدالت فضایی با تکیه بر مبانی نظری به‌روشنی به‌عنوان «دسترسی برابر به خدمات و امکانات شهریِ سطح محله‌ای» صورت‌بندی‌شده و سپس با استفاده از روش پیشنهاد شده در قالب 34 سنجه در 10 گروه و با در نظر گرفتن بعد جمعیت مورد سنجش قرار گرفته و نهایتاً با ارزیابی نتایج حاصله، تصویر جامعی از وضعیت موجود محلات تهران از منظر عدالت فضایی ترسیم شده است (شکل 1).
شکل 1. روند و ساختار پژوهش حاضر
مبانی نظری: تبیین شاخص عدالت فضایی
مفهوم عدالت فضایی را می‌توان بازتابی از مفهوم عدالت اجتماعی در آیینه محیط مصنوع سکونتگاه‌های انسانی به‌حساب آورد. عدالت و عدالت اجتماعی از جمله موضوعاتی است که از دیرباز در کانون توجه اندیشمندان بسیاری قرار داشته و از مناظر گوناگون بدان پرداخته شده است (Philippopoulos-Mihalopoulos, 2014: 38). در واقع این موضوع تا اکنون در شمار بحث‌برانگیزترین و حساس‌ترین موضوعات مطرح در میان جوامع گوناگون باقی مانده است چراکه اتخاذ رویکردها و مفهوم‌پردازی‌های گوناگون در خصوص آن، تأثیر قابل‌توجهی در شکل‌دهی به مناسبات حاکم در هر جامعه دارد (Alperovitz et al, 2020: 240).
شهر به‌عنوان بزرگ‌ترین مصنوع و تولید بشری و گسترده‌ترین سکونتگاه انسانی که روابط، مناسبات، سبک زندگی، بینش و فعالیت‌های اجتماعات بشری در آن به شکل کالبد و فضا مجسم می‌گردد، عملاً به تجلی‌گاه ادراک و ارادۀ جاری در جامعه نسبت به مفهوم عدالت بدل می‌شود. شهر در یک رابطه دوطرفه، نه فقط محصول جمعی و تجسم زیست اجتماعی یک جامعه است؛ بلکه خود ظرفی است که به این زیست جمعی شکل می‌دهد (Sassen, 2014: 91)؛ بدین‌ترتیب خوانش و ارزیابی مفهوم عدالت فضایی نه‌تنها در شناخت وضعیت موجود شهر، از بعد میزان مطابقت با شاخص‌های عادلانه بودن یا نبودن، گامی ضروری به شمار می‌رود، بلکه ابزاری است برای پیشبرد تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌ریزی‌های آتی درخصوص چگونگی شکل‌دادن به شهر در مسیر دستیابی به وضعیتی که از حیث عدالت مطلوب انگاشته می‌شود (Corubolo, 1998: 18).
مفهوم عدالت اجتماعي حداقل از زمان ارسطو به دليل ضرورت سازمان‌هاي اجتماعي و به‌عنوان موضوع و دستورالعمل آنها مطرح بوده است. حال چنانچه جهت‌گيري عدالت از طبقات اجتماعي به سمت فضاي جغرافيايي سوق يابد، مفهوم عدالت فضايي اهميت مي‌يابد (مرصوصی، 1382: 127). در اصل، مفهوم عمومي عدالت فضايي اين است كه بايستي با تمام ساكنان در هر جايي كه زندگي مي‌كنند، به‌طور مساوي رفتار شود (kunzmann 1998: 101).
عدالت فضایی همچون مفهوم عدالت اجتماعی مفهومی هنجاری است و هرچند تعریف یکسانی برای آن وجود ندارد؛ اما موضوع بنیادین آن مانند مفهوم عدالت اجتماعی، چگونگی برخورداری گروه‌ها و اجتماعات مختلف درون یک جامعه شهری آنچه مطلوب انگاشته می‌شود و در مقابل تحمل بار آنچه نامطلوب انگاشته می‌شود به نسبت یکدیگر است (Harvey, 2009: 147).
شکل 2. فرایند و نتایج تفکرات نظریه‌پردازان مطرح در حوزه عدالت فضایی
(مأخذ: وب‌سایت مطالعات آزمایشگاه شهر عادلانه دانشگاه هاروارد، 2022)
بدین‌ترتیب از آنجا که عدالت و عدالت فضایی موضوعی هنجاری و متکی به قضاوت‌های ارزشی و عملاً سیاسی است، ارائه تعاریف متعدد از شاخص‌های در نظر گرفته شده برای آن در ادبیات مربوطه، براساس منظومه ارزشی‌ای که مفهوم عدالت بر مبنای آن بنا شده جای تعجب ندارد. این شاخص‌ها گاه ماهیتی کاملاً تئوریک و ریشه در فلسفۀ نگاه به انسان و موضوع حیات دارند، مانند حق اجتماع آزادانه در فضاهای عمومی، یا لزوم همه‌شمولی فضاهای شهری (Jian, 2020: 7) و یا با اتخاذ رویکردی عملگرایانه‌‌تر به سمت مبنا قراردادن سنجه‌های ملموس‌تری از قبیل سرانه‌های فضایی نظیر سرانه دسترسی به پارک‌های عمومی رفته‌اند (Oh & Jeong, 2007: 29).در مجموع می‌توان رویکردها در خصوص عدالت فضایی و چگونگی دستیابی به آن در سطح جهانی را در قالب 5 رویکرد عمده مطابق شکل شماره 2 دسته‌بندی کرد؛ بازتوزیع1، به رسمیت شناختن2، مشارکت3، دسترسی‌پذیری4 و عدالت محیط‌زیستی5 (Soja,2009: 146)، (Bowen, 2002: 12) (Hadjimichalis, 2011: 270)، (Fainstein, 2014: 173)، (Dlabac, 2022: 230).
در این میان بخشی از مطالعات موجود جهانی در حوزۀ عدالت فضایی نیز معطوف به سطح محله‌ای بوده است، مثلاً مطالعه انجام شده توسط نیومن نشان می‌دهد چگونه ساختار و طراحی محلات بر دسترسی به منابع و فرصت‌ها تأثیر می‌گذارد (Galster & Killen, 1995: 35). همچنین مطالعات بسیاری در خصوص چرایی تجمع امکانات و منابع در برخی محلات و رابطه آن با مشخصات دموگرافیک ساکنین انجام گرفته که نشانگر تأثیر سیاست‌ها توزیعی بر دسترسی به امکانات و خدمات محله‌ای است (Trochmann, 2023: 108). از سوی دیگر مطالعات نشان می‌دهد رابطۀ مستقیمی میان عدالت توزیعی و فضایی در سطح محلات با عدالت در مقیاس شهری وجود دارد و برقراری عدالت شهری از گذرگاه عدالت محله‌ای ممکن است (Wilson, 2006: 292).
مطالعات موضوعی موجود در ایران اغلب بر عدالت توزیعی و تبیین عادلانه بودن یا نبودن توزیع منابع صورت‌گرفته میان مناطق شهری در قالب امکانات رفاهی و خدمات شهری متمرکز است. یافته‌های نوروزی و دیگران، در فراتحلیل مطالعات انجام شده بر روی ادبیات پژوهشی موجود با موضوع عدالت شهری در ایران تا سال 1397 با بررسی 93 مطالعه پژوهشی منتشر شده، نشان می‌دهد اکثر این پژوهش‌ها بر بخش محدودی از خدمت و امکانات شهری متمرکز هستند، در این میان بررسی توزیع کاربری‌های آموزشی 28 درصد، کاربری‌های بهداشتی درمانی 25 درصد، پارک‌ها و فضای سبز و نیز کاربری‌های فرهنگی هرکدام 19 درصد از حجم پژوهش‌های انجام شده را به خود اختصاص داده‌اند (نوروزی و دیگران، 1398: 85). همچنین از منظر روش‌شناسی حجم قابل‌توجهی از تحلیل‌ها (بیش از 40 درصد) بر مبنای روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره (MCDM) انجام شده و روش‌های مبتنی بر GIS و آنتروپی شانون هرکدام با حدود 24 درصد از دیگر روش‌های پرکاربرد در سنجش عدالت فضایی بوده‌اند (نوروزی و دیگران، 1398: 85). همچنین تعداد معدودی از آثار به بررسی عدالت فضایی با تمرکز بر شهر تهران پرداخته‌اند، (صارمی و توتزاری، 1393: 52)، (دلایی و دیگران، 1396: 30)، (بیات و دیگران، 1396: 234) که از این میان جامع‌ترین پژوهش موجود، توسط احمدی و جهانگرد با ارزیابی53 سنجه در میان 335 محله تهران و با روش TOPSIS ّ Fuzzyصورت پذیرفته است (احمدی و جهانگرد، 1399: 146).هرچند اغلب این سنجه‌ها بر داده‌های عینی و کالبدی استوار نبوده و تنها از بررسی تجربه زیسته شهروندان با پیمایش پرسشنامهای احصاء شدهاند.
در پژوهش حاضر، با مرور ادبیات بین‌المللی و داخلی از حیث مدل‌های پیشنهادی برای سنجش وضعیت عدالت فضایی، (با رویکرد سنجش چگونگی توزیع) مشخص شد، شاخص استفاده شده در این مدل‌ها فارغ از روش سنجش، بر اساس سه مفهوم اصلی توزیع شکل‌گرفته‌اند که شامل موارد زیر است (تقوایی و دیگران، 1394)، (Fan et al, 2022: 46)، (Gaile, 1984: 223)، (Meng & Malczewski, 2015: 18)، (Uwayezu, 2018: 34)، (Moroni, 2020, 261):
o دسترسی‌پذیری6: وجود یا عدم وجود خدمت، شعاع‌های عملکردی، نمودارهای مکان- زمان دسترسی
o ظرفیت فضایی7: سرانه‌های فضایی خدمات و سطح سرویس‌دهی
o کیفیت فضایی8: کیفیت سطح خدمات، سلسله‌مراتب خدمات، کیفیت کالبدی و عملکردی
با توجه به این شاخص‌ها و رویکرد‌های نظری موجود، در این پژوهش با مبنا قراردادن حقوق عمومی تصریح شده در قوانین جاری، برای تقرب به مفهوم عدالت فضایی بر اساس تعریف ارائه شده از سوی عمران‌زاده عدالت فضایی به‌صورت ذیل تعریف شده است (عمران‌زاده، 120:1394).
«احقاق حقِ» شهروندان در زمینۀ توزیع خدمات و منابع، از طریق «گذاردن هر چیز در جای خود» بر مبنای «تساوی»، «انتفاع همگانی» و «دسترسی برابر» در «حقوق عمومی» و «عدم تساوی» در «حقوق اکتسابی» در فضای سکونتگاه‌های انسانی (عمران‌زاده، 1394: 120). بر مبنای همین تعریف و اهداف پژوهش حاضر، شاخص سنجش عدالت فضایی در این پژوهش، «دسترسی برابر به خدمات و امکانات شهری سطح محله‌ای» در نظر گرفته شده است (شکل شماره 3).
شکل 3. فرایند نظری احصاء شاخص عدالت در پژوهش حاضر (عمران‌زاده، 1394: 130)
روش‌شناسی
روش‌های متداول در ادبیات موجود حول سنجش عدالت فضایی، بسته به ماهیت شاخص‌ها و سنجه‌های تعریف شده و کمی کیفی یا ترکیبی بودن آنها متفاوت هستند، اما به طور کلی می‌توان آنها را در سه دسته 1. روش‌های آماری نظیر منحنی لورنز9 و ضریب جینی10، یا انتروپی نسبی11 2. روش‌های مبتنی بر توزیع مکانی (GIS- based) و 3. روش‌های مبتنی بر تحلیل چندمعیاره (MCDA)12 نظیر، 13TOPSIS، 14ANP ، VIKOR15 و 16DEA اشاره کرد.
روش «تعادل فضایی ترکیبی» به کار رفته در پژوهش حاضر، باتوجه به شاخص سنجش عدالت احصاء‌شده در بعد نظری، بر پایه مفهوم عدالت توزیعی17 و روش‌های آماری مرتبط با سنجش عدالت فضایی از منظر این مفهوم طراحی شده است. در ادبیات داخلی این روش وام‌دار «شاخص تعادل فضایی» پیشنهاد شده از سوی عمران‌زاده است (عمران‌زاده، 1394: 130). نزدیک‌ترین روش در ادبیات جهانی به روش حاضر روش برابری فضایی اجتماعی شده SSE18)) شرح شده در بخش سنجه‌های برابری کتاب آمار و مدل‌های فضایی است که اساس آن مبنا قراردادن میانگین حسابی هر شاخص به شکل نرمال شده بر حسب جمعیت و سنجش هر منطقه با استفاده از این سنجه است (Gaile, 1984: 223). روش حاضر با توجه به اهداف، گستره کار، سنجه‌های مورد مطالعه و نوع داده‌های در دسترس در پژوهش حاضر تغییراتی در آن اعمال شده است که مهم‌ترین آنها به شرح زیر است:
o تمام داده‌های مورد استفاده اجتماعی19 شدهاند، یعنی بر حسب جمعیت نرمال گشته‌اند.
o با درنظر گرفتن تأثیر ناحیه و منطقهای که هر یک از محلات در آن واقع شدهاند در دسترسی هر محله به خدمات شهری سطح محله‌ای، کوشیده شده تصویر واقع‌نماتری از وضعیت توزیع و دسترسی به خدمات در قالب امتیاز ترکیبی هر محله ارائه شود.
در این روش وضعیت هر سنجه در تقسیم‌بندی‌های شهری محله‌ای، ناحیه‌ای و منطقهای نسبت به یک معیار معین سنجیده می‌شود. این معیار حسب داده‌های موجود، میانگین مقادیر داده‌های غیر پرتِ مربوط به هر سنجه در هر یک از محلات، نواحی یا مناطق در نظر گرفته شده است که در واقع بیانگر متوسط امکانات و خدمات توزیع شده در وضع موجود است. در نهایت، وضعیت تعادل سنجه‌ها نسبت به این معیار سنجیده شده و در حالت مازاد، متعادل، یا کمبود قرار می‌گیرد؛ سپس وضعیت کلی هر یک از محلات، نواحی و مناطق نسبت به یکدیگر از جمع مقادیر محاسبه شده برای هر سنجه، با اعمال ضریب وزنی اهمیت سنجه‌ها تعیین می‌شود.
در گام آخر با جمع امتیاز ناحیه‌ای و منطقهای مربوط به هر محله با اعمال ضریب تأثیر ناحیه‌ای و منطقهای، و همچنین در نظر‌گرفتن نسبت تمرکز امکانات در محله نسبت به ناحیه و در ناحیه نسبت به منطقه (حسب روابط ارائه شده در ادامه) عملکرد ترکیبی محلات محاسبه و درصد عملکرد هر محله نسبت به میانگین نتایج حاصل شده برای عملکرد ترکیبی تمام محلات (با حذف مقادیر خارج از معیار) محاسبه و مبنای طبقه‌بندی سطح عملکرد ترکیبی محلات در برخورداری از خدمات و امکانات شهری سطح محله‌ای قرار گرفته است.
در ادامه ابتدا گام‌های عملی اجرای مدل پیشنهادی تعادل فضایی ترکیبی تشریح شده و در نهایت 34 سنجه احصاء شده و بکار رفته در تحلیل‌ها و چگونگی وزن‌دهی به آنها مورد بحث قرار گرفته است.
گام‌های عملی اجرای مدل تعادل فضایی ترکیبی
گام اول: حل ماتریس تعادل فضایی محله‌ای، ناحیه‌ای و منطقهای بر اساس سنجه‌های احصاء شده:
الف) تشکیل ماتریس تحلیل تعادل به شکل زیر؛
رابطة 1) |
|
به نحوی که در آن مقدار m سنجۀ احصاء شده در هر یک از n تقسیم‌بندی شهری (محله، ناحیه یا منطقه) به‌صورت درایه‌ای مستقل به نمایش درآید. با توجه به وجود 34 سنجه، این ماتریس در سطح محله‌ای 34×353 درایه، در سطح ناحیه‌ای 34×115 درایه و در سطح منطقهای 34×22 درایه خواهد داشت به‌نحوی که درایههای سطح ناحیه‌ای و منطقه در هر سنجه با جمع مقادیر درایههای محلات زیر مجموعۀ آن ناحیه یا منطقه به دست خواهد آمد.
ب) نرمال‌سازی درایههای ماتریس تحلیل تعادل به لحاظ اجتماعی (برحسب جمعیت)، از طریق تقسیم مقدار هر درایه به جمعیت محلات، نواحی و مناطق به شکل زیر:
رابطة 2) |
|
به شکلی که Pi جمعیت تقسیم‌بندیiام شهری (محله، ناحیه یا منطقه) است.
5. تعیین معیار تعادلی (Bj) هر یک از سنجه‌ها:
بدین‌منظور ابتدا داده‌های پرت (خارج از معیار) مربوط به هر سنجه که در ستون‌های ماتریس تعادل فضایی اجتماعی 
مرتب شدهاند، با معیار زیر شناسایی می‌شوند.
رابطة 3) | Outlier if |
در رابطۀ بالا 
میانگین مقدار درایههای مربوط به هر سنجه در ماتریس تعادل فضایی اجتماعی شده است و داده‌های خارج از معیار (پرت)، دادههایی در نظر گرفته شدهاند که به اندازۀ 3 انحراف معیار استاندارد با این میانگین فاصله داشته باشند.
سپس معیار تعادل هر سنجه (Bj)، به شکل میانگین عددی داده‌های غیرپرت موجود برای آن سنجه در هر ستون ماتریس نرمال شدۀ محاسبه می‌شود.
د) پردازش ماتریس تعادل فضایی اجتماعی شده با اعمال وزن هر یک از سنجه‌ها (
) در مقادیر به‌دست‌آمده از تقسیم نسبت مقدار اختلاف هر درایه با معیار تعادل هر سنجه (Bj) در هر ستون، به شکل زیر:
رابطة 4) |
|
ه) محاسبه عملکرد هر یک از تقسیم‌بندی‌های شهری (محله، منطقه، ناحیه)
نسبت به معیار تعادل (Bj) با جمع هر یک از ردیف‌های ماتریس تعادل پردازش شده به‌صورت زیر:
رابطة 5) |
|
گام دوم: به‌دست آوردن عملکرد ترکیبی 
هر محله با اعمال تأثیرات ناحیه و منطقه بر عملکرد هر محله مطابق رابطه ذیل:
رابطة 6) |
|
که در آن عملکرد ترکیبی محله است، 
و 
به ترتیب عملکرد محله‌ای، ناحیه‌ای و منطقهای هستند. 
و 
به ترتیب ضریب تأثیر ناحیه‌ای و محله‌ای است که مشخص می‌کند، تأثیر عملکرد ناحیه‌ای بر محله و عملکرد منطقهای بر ناحیه به چه میزان است و در قالب عددی بین 0 و 1 بیان می‌شود. این مقادیر با نظرخواهی از 5 متخصص به روش مصاحبه مستقیم و میانگین گرفتن از نظر آنها به ترتیب، برابر 4/0 و 16/0 در نظر گرفته شدهاند. در نهایت نیز 
و 
به ترتیب نسبت بهره‌مندی محله‌ای و ناحیه‌ای هستند که به روش زیر تعریف شده و به دست می‌آیند:
یا نسبت بهره‌مندی برابر نسبت مجموع مقادیر موزون تمامی سنجه‌ها در یک محله نسبت به مجموع مقادیر موزون تمامی سنجه‌ها در یک ناحیه و نسبت مجموع مقادیر موزون تمامی سنجه‌ها در یک ناحیه نسبت به مجموع مقادیر موزون تمامی سنجه‌ها در یک منطقه در نظر گرفته می‌شود به شکلی که:
رابطة 7) |
|
گام سوم: محاسبه درصد عملکرد ترکیبی هر محله نسبت به معیار میانگین عملکرد تمامی محلات.
محاسبه امتیاز مقایسه پذیر درصد عملکرد ترکیبی هر محله 
نسبت به معیار متوسط عملکرد ترکیبی تمام محلات (
) بدون درنظرگرفتن داده‌های خارج از معیار انجام گرفته و به‌صورت زیر محاسبه می‌گردد:
رابطة 8) |
|
به‌نحوی‌که در آن 
، درصد عملکرد ترکیبی محله i، 
متوسط عملکرد ترکیبی تمام محلات و 
عملکرد ترکیبی محلۀ i خواهد بود.
محدوده مورد مطالعه: داده‌ها و سنجه‌ها
برای انجام تحلیل‌ها در این پژوهش، داده‌های جغرافیایی موردنیاز در خصوص مشخصات تقسیم‌بندی‌های شهری تهران از جمله زیر تقسیمات شهری (محلات، نواحی و مناطق)، تعداد، اسامی، حدود جغرافیایی و داده‌های جمعیتی مربوط به آنها از آخرین داده‌های رسمی شهرداری تهران (آبان 1401) که در اختیار پژوهشگران قرار گرفته استفاده شده است، همچنین داده‌های مربوط به فراوانی کالبدی امکانات و خدمات موجود و پراکندگی آنها در سطح شهر تهران بر اساس داده‌های قابل احصاء از پایگاه دادۀ مکان محور شهرداری تهران20 توسط پژوهشگران استخراج شده است.
بر اساس تبیین صورت گرفته درخصوص شاخص عدالت فضایی مورد استفاده در این پژوهش در بخش مبانی نظری که در آن عدالت فضایی به‌صورت «دسترسی برابر به خدمات و امکانات شهری سطح محله‌ای» تعریف شد و همچنین داده‌های در دسترس؛ 34 سنجه کالبدی برای سنجش این دسترسی به خدمات و امکانات شهری سطح محله‌ای در 10 گروه تدوین و به شکلی که در ادامه تشریح شده و نسبت به یکدیگر وزن‌دهی شدهاند. این سنجه‌ها به جهت محدودیت داده‌های عینی و کالبدی موجود، براساس امکان دسترسی به خدمات و امکانات یا به‌عبارت دیگر وجود خدمات و امکانات (به‌لحاظ کالبدی) فارغ از سطح کیفی یا ظرفیتی آنها تعریف شدهاند.
به‌منظور تخصیص و محاسبه وزن هر یک از سنجه، ابتدا سنجه‌های موجود در هر گروه عملکردی با توجه به تقسیم‌بندی پیشنهادی عمران‌زاده (عمران‌زاده، 1394: 144)، به سه سطح حیاتی، ضروری و معمول تقسیم‌بندی شده است و به‌ترتیب امتیازات 5، 3 و 1 به آنها اختصاص یافته است. سپس هرکدام از سنجه‌های تقسیم‌بندی شده ذیل هر گروه نیز نسبت به یکدیگر از منظر سطح اثرگذاری در گروه عملکردی موردنظر در مقیاس 1 تا 100 (اعداد صحیح) امتیازدهی شدند و درعین حال سطح منابع تخصیص‌یافته بر اساس مقیاس متوسط عملکردها طبقه‌بندی و به هر سنجه امتیازی از 0 تا 1 اختصاص یافت. در نهایت وزن هر سنجه نسبت به دیگر سنجه‌ها، از ضرب امتیاز سطح کالبدی گروه در حاصل‌ضرب امتیاز تأثیرگذاری ذیل گروه و منابع لازم و تقسیم آن به جمع کل امتیازات به‌دست‌آمده مطابق رابطه ذیل محاسبه و مدل‌های تحلیلی اعمال شده است.
رابطة 9) |
|
در رابطه فوق 
وزن سنجه j ام، 
امتیاز سطح کالبدی گروه عملکردی سنجه jام، امتیاز اثرگذاری و سطح منابع لازم و تخصیص‌یافته به طور متوسط برای برپایی یک کالبد مشخص ذیل سنجه j ام را نشان می‌دهد.
جدول 1. امتیازات تقسیم‌بندی سطح خدمات و امکانات
(مأخذ تقسیم‌بندی: عمران‌زاده، 1394: 130)
سطح کالبدی | امتیاز سطح کالبدی |
حیاتی | 5 |
ضروری | 3 |
معمول | 1 |
جدول 2. معرفی سنجه‌های احصاء شده و تعیین وزن سنجه‌ها برای سنجش وضعیت دسترسی و توزیع خدمات و امکانات شهری سطح محله‌ای (مأخذ پژوهشگران)
ردیف (گروه) | گروه خدمات و امکانات شهری سطح محله‌ای (تقسیم‌بندی عملکردی) | سطح کالبدی (گروه عملکردی) | امتیاز سطح کالبدی | ردیف (سنجه) | سنجه‌های قابل احصا (خدمات و امکانات کالبدی سطح محله) | امتیاز تأثیرگذاری ذیل گروه | سطح منابع موردنیاز | وزن سنجه |
1 | خدمات و امکانات اجتماعی- فرهنگی | حیاتی | 5 | 1 | خدمات اجتماعی | 40 | 25/0 | 008563/0 |
2 | سرای محلات | 100 | 1 | 085627/0 | ||||
3 | کانون‌های کودک | 60 | 5/0 | 025688/0 | ||||
4 | کتابخانه‌ها | 50 | 1 | 042814/0 | ||||
5 | مجتمع‌های فرهنگی | 70 | 1 | 059939/0 | ||||
2 | خدمات و امکانات اداری | عادی | 1 | 6 | دفاتر پلیس +۱۰ | 100 | 1/0 | 001713/0 |
7 | دفاتر پیش‌خوان | 100 | 1/0 | 001713/0 | ||||
8 | دفاتر خدمات الکترونیک | 100 | 1/0 | 001713/0 | ||||
3 | خدمات و امکانات آموزشی | حیاتی | 5 | 9 | دبستان‌ها | 100 | 1 | 085627/0 |
10 | مهدکودک‌ها و پیش‌دبستانی‌ها | 70 | 6/0 | 035964/0 | ||||
4 | خدمات و امکانات بهداشتی- درمانی | ضروری | 3 | 11 | خانه‌های سلامت | 60 | 6/0 | 018496/0 |
12 | داروخانه‌ها | 70 | 25/0 | 008991/0 | ||||
13 | درمانگاه‌ها | 100 | 1 | 051376/0 | ||||
14 | مراکز بهداشت | 80 | 5/0 | 020551/0 | ||||
15 | مراکز بهداشتی و درمانی شهرداری | 100 | 1 | 051376/0 | ||||
5 | خدمات و امکانات تجاری | ضروری | 3 | 16 | بازار میوه‌وتره‌بار و ارزاق عمومی | 80 | 1 | 041101/0 |
17 | بازارهای روز | 100 | 1 | 051376/0 | ||||
18 | عابربانک‌ها | 10 | 005/0 | 000026/0 | ||||
6 | خدمات و امکانات مذهبی | ضروری | 3 | 19 | مساجد | 100 | 1 | 051376/0 |
7 | خدمات و امکانات ورزشی | ضروری | 3 | 20 | استخرها | 80 | 1 | 041101/0 |
21 | ایستگاه‌های تندرستی سازمان ورزش شهرداری تهران | 50 | 015/0 | 000385/0 | ||||
22 | ایستگاه‌های بدن‌سازی پارکی | 20 | 01/0 | 000103/0 | ||||
23 | زمین‌های ورزشی شهرداری | 70 | 3/0 | 010789/0 | ||||
24 | زمین‌های چمن ورزشی | 70 | 4/0 | 014385/0 | ||||
25 | سالن‌های ورزشی | 80 | 7/0 | 028771/0 | ||||
26 | مجتمع‌های ورزشی شهر تهران | 100 | 1 | 051376/0 | ||||
8 | خدمات و زیرساخت‌های ایمنی و امنیتی | حیاتی | 5 | 27 | شیر زمینی آتش‌نشانی | 5 | 005/0 | 000021/0 |
28 | محدوده عملیات آتش‌نشانی | 70 | 5/0 | 029970/0 | ||||
29 | مراکز انتظامی | 100 | 5/0 | 042814/0 | ||||
30 | مکان‌های تخلیه اضطراری | 80 | 6/0 | 041101/0 | ||||
31 | هیدرانت آتش‌نشانی | 5 | 005/0 | 000021/0 | ||||
9 | زیرساخت‌های شهری | ضروری | 3 | 32 | سرویس‌های بهداشتی | 100 | 15/0 | 007706/0 |
33 | غرف بازیافت | 70 | 05/0 | 001798/0 | ||||
10 | فضاهای سبز شهری | حیاتی | 5 | 34 | پارک‌ها | 100 | 1 | 085627/0 |
جمع کل | - | - | - | - | - | - | - | 1 |
امتیازات سطح کالبدی (جدول شماره 1) بر اساس مدل پیشنهاد عمران‌زاده تعیین شده است (عمران‌زاده، 1394: 144). دیگر امتیازات بر اساس میانگین نظرخواهی از 5 تن از متخصصین حوزه مدیریت شهری و با توجه به بیانیه ماموریت و اسناد بودجه‌بندی شهرداری تهران تخصیص‌یافته‌اند (جدول شماره 2)
نتایج و یافته‌ها
مدل پیشنهادی، تحت‌عنوان «تعادل فضایی ترکیبی» با 34 سنجه معرفی شده در بخش روش‌شناسی، و براساس داده‌های احصاء شده از پایگاه داده‌های رسمی شهرداری تهران، در نرم‌افزار صفحه گستردۀ Ms Excel برای 353 محله، 115 ناحیه و 22 منطقه شهر تهران پیاده‌سازی و اجرا شد، سپس عملکرد محله‌ای (بدون درنظر گرفتن تأثیر ناحیه و منطقه) و عملکرد ترکیبی (با درنظر گرفتن تأثیر ناحیه و منطقه) برای هر محله محاسبه شده است .
نتایج حاصله که در جدول 3 نشان داده شده است مطابق رابطۀ (8) نسبت عملکرد ترکیبی هر محله را به معیار متوسط وضع موجود یعنی میانگین عملکرد ترکیبی تمامی محلات (بدون درنظر گرفتن داده‌های خارج از معیار) را به شکل درصد نشان می‌دهد که در آن «صفر» دقیقاً برابر با متوسط، مقادیر بیشتر از «صفر» نشان‌دهندۀ عملکرد بالاتر از متوسط و مقادیر کمتر از «صفر» نشان‌دهندۀ عملکرد پایین‌تر از متوسط است.
جدول 3. نتایج تحلیل عدالت فضایی در میان محلات 353 گانه شهر تهران بر اساس شاخص برابری در دسترسی به خدمات و امکانات شهری سطح محله‌ای
رتبه (بر اساس عملکرد ترکیبی) | منطقه | نام محله | درصد عملکرد محله‌ای نسبت معیار متوسط وضع موجود (بدون درنظر گرفتن تأثیر ناحیه و منطقه) | درصد عملکرد ترکیبی نسبت معیار متوسط وضع موجود (با درنظر گرفتن تأثیر ناحیه و منطقه) |
1 | 9 | فتح | 45/25140 | 15/22914 |
2 | 17 | وصفنارد | 06/5695 | 29/5102 |
3 | 12 | پامنار | 18/4962 | 26/4557 |
4 | 20 | علائین | 48/4357 | 25/3985 |
5 | 5 | المهدی | 18/4082 | 01/3693 |
6 | 6 | ساعی | 31/3636 | 69/3590 |
7 | 12 | سیروس | 49/3081 | 98/3027 |
8 | 21 | شهرک دانشگاه | 23/2796 | 32/2555 |
9 | 21 | غزالی | 71/2571 | 26/2527 |
10 | 22 | دهکده المپیک | 67/2179 | 48/2178 |
11 | 15 | كیانشهر شمالی | 36/2379 | 15/2143 |
12 | 12 | بازار | 07/1998 | 94/1994 |
13 | 15 | ابوذر 15 | 49/2070 | 46/1952 |
14 | 20 | دولت‌آباد | 87/2087 | 10/1869 |
15 | 3 | آرارات | 42/1711 | 37/1685 |
16 | 13 | زینبیه | 37/1599 | 88/1669 |
17 | 22 | شریف 22 | 97/1683 | 26/1641 |
18 | 12 | فردوسی | 63/1471 | 55/1477 |
19 | 2 | شهرک آزمایش | 55/1369 | 27/1300 |
20 | 21 | چیتگر جنوبی | 34/1153 | 92/1252 |
21 | 5 | شهران جنوبی | 86/1366 | 30/1218 |
22 | 9 | فرودگاه | 14/1182 | 44/1061 |
23 | 6 | ولیعصر | 28/1045 | 04/1004 |
24 | 15 | افسریه شمالی | 95/905 | 51/901 |
25 | 22 | هوانیروز | 90/945 | 27/869 |
26 | 6 | نظامی گنجوی | 30/353 | 15/825 |
27 | 13 | آشتیانی | 74/571 | 83/780 |
28 | 13 | سرخه حصار | 26/393 | 63/736 |
29 | 7 | عباس‌آباد 7 | 19/706 | 15/730 |
30 | 1 | جماران | 44/638 | 08/716 |
31 | 5 | شهران شمالی | 13/803 | 96/703 |
32 | 2 | کوی نصر | 60/786 | 99/683 |
33 | 6 | سنائی | 95/600 | 87/659 |
34 | 7 | امجدیه | 17/542 | 55/593 |
35 | 2 | شهرک قدس | 06/598 | 39/568 |
36 | 13 | حافظیه | 62/523 | 06/531 |
37 | 7 | بهار | 91/439 | 86/485 |
38 | 1 | دزاشیب | 61/376 | 45/482 |
39 | 1 | تجریش | 29/489 | 30/475 |
40 | 11 | حشمت الدوله | 93/489 | 37/463 |
41 | 22 | زیبادشت | 72/347 | 37/462 |
42 | 1 | نیاوران | 85/326 | 61/456 |
43 | 22 | گلستان | 17/316 | 77/449 |
44 | 12 | ایران | 61/408 | 78/445 |
45 | 21 | چیتگر شمالی | 26/266 | 43/436 |
46 | 4 | تهرانپارس غربی | 52/478 | 72/417 |
47 | 1 | شهرک نفت | 93/442 | 46/407 |
48 | 1 | دربند | 32/402 | 92/395 |
49 | 10 | سلسبیل | 92/335 | 84/381 |
50 | 16 | باغ آذری | 53/398 | 92/362 |
51 | 21 | شهرک استقلال | 68/367 | 73/339 |
52 | 3 | ونک | 57/198 | 52/338 |
53 | 3 | کاووسیه | 93/315 | 16/303 |
54 | 7 | خواجه نصیر | 98/319 | 58/299 |
55 | 14 | قصرفیروزه | 45/332 | 85/275 |
56 | 3 | سید خندان | 56/243 | 26/268 |
57 | 4 | اوقاف | 81/295 | 52/265 |
58 | 9 | شهید دستغیب | 62/313 | 31/262 |
59 | 4 | تهرانپارس شرقی | 08/355 | 58/242 |
60 | 21 | پاسداران | 94/267 | 50/242 |
61 | 6 | کشاورز | 51/168 | 94/236 |
62 | 6 | بهجت‌آباد | 00/87 | 96/226 |
63 | 12 | سنگلج | 45/77 | 97/225 |
64 | 6 | وصال شیرازی | 03/143 | 37/214 |
65 | 6 | جمالزاده | 74/152 | 03/211 |
66 | 3 | اختیاریه (رستم‌آباد) | 73/194 | 56/208 |
67 | 12 | بهارستان | 31/18 | 93/191 |
68 | 10 | امام خمینی (ره) 10 | 83/175 | 52/190 |
69 | 20 | هاشم‌آباد- نفرآباد | 35/191 | 57/185 |
70 | 7 | نیلوفر | 56/111 | 97/183 |
71 | 6 | امیرآباد | 33/123 | 15/176 |
72 | 12 | کوثر | 07/92 | 56/159 |
73 | 15 | هاشم‌آباد | 90/45 | 30/159 |
74 | 11 | سلامت | 76/155 | 08/158 |
75 | 11 | جمهوری | 78/148 | 90/153 |
76 | 1 | امامزاده قاسم | 64/111 | 45/152 |
77 | 11 | انقلاب | 19/126 | 75/145 |
78 | 5 | بهاران | 97/162 | 20/133 |
79 | 18 | هفده شهریور | 01/190 | 41/128 |
80 | 13 | پیروزی | 18/141 | 19/121 |
81 | 5 | آپادانا | 84/105 | 72/119 |
82 | 13 | شهید اسدی | 50/103 | 47/111 |
83 | 2 | توحید | 25/158 | 65/109 |
84 | 20 | صفائیه | 38/172 | 79/107 |
85 | 15 | افسریه جنوبی | 81/3 | 65/99 |
86 | 20 | شهید آوینی | 69/80 | 80/90 |
87 | 2 | آسمان | 16/62 | 84/83 |
88 | 1 | محلاتی | 17/76 | 70/79 |
89 | 7 | شاهد 7 | 54/63 | 30/79 |
90 | 3 | قلهک | 59/63 | 04/78 |
91 | 11 | حر | 90/63 | 16/75 |
92 | 15 | ولیعصر (بی‌سیم) | 51/97 | 65/69 |
93 | 13 | امامت | 38/3- | 97/68 |
94 | 1 | حصار بوعلی | 41/40 | 42/53 |
95 | 7 | دبستان | 80/22 | 02/52 |
96 | 10 | مرتضوی | 08/11 | 01/51 |
97 | 11 | راه آهن | 42/41 | 00/43 |
98 | 9 | استاد معین | 69/71 | 96/41 |
99 | 16 | جوادیه 16 | 89/51 | 80/37 |
100 | 3 | داوودیه | 36/55- | 61/28 |
101 | 4 | شیان و لویزان و ولیعصر (عج) | 66/62 | 90/25 |
102 | 12 | دروازه شمیران | 61/44- | 61/25 |
103 | 20 | بهشتی | 32/2 | 48/17 |
104 | 4 | كاظم‌آباد | 79/37 | 44/16 |
105 | 1 | گلها | 15/7- | 62/15 |
106 | 8 | هفت حوض | 13/63 | 45/14 |
107 | 2 | شریف 2 | 36/26 | 43/5 |
108 | 11 | شیخ‌هادی | 10/30- | 94/2 |
109 | 10 | هاشمی | 15/42- | 34/1- |
110 | 19 | عبدل‌آباد | 83/13 | 68/8- |
111 | 12 | آبشار | 98/93- | 57/9- |
112 | 18 | شمس‌آباد | 51/45 | 98/9- |
113 | 10 | بریانک | 27/15- | 27/10- |
114 | 5 | بیمه | 24/38- | 22/18- |
115 | 6 | فاطمی | 30/82- | 86/18- |
116 | 22 | سرو آزاد | 54/109- | 31/20- |
117 | 2 | سعادت‌آباد | 88/35- | 59/27- |
118 | 7 | حشمتیه | 19/69- | 79/30- |
119 | 9 | سراسیاب مهراباد | 13/16- | 04/31- |
120 | 5 | اباذر | 39/14- | 96/34- |
121 | 20 | سرتخت | 58/58- | 81/36- |
122 | 2 | ایوانک | 54/64- | 65/37- |
123 | 2 | دریا | 80/58- | 93/41- |
124 | 2 | سپهر | 57/70- | 41/47- |
125 | 7 | نظام‌آباد | 42/87- | 47/50- |
126 | 5 | شاهین 5 | 62/16- | 13/53- |
127 | 4 | کوهک 4 | 08/71- | 64/53- |
128 | 11 | عباسی | 92/66- | 38/57- |
129 | 10 | زنجان | 36/172- | 01/60- |
130 | 12 | قیام | 37/150- | 56/61- |
131 | 10 | جی | 42/79- | 81/68- |
132 | 6 | یوسف‌آباد | 94/125- | 08/70- |
133 | 5 | اکباتان | 59/98- | 16/79- |
134 | 1 | چیذر | 50/50- | 25/82- |
135 | 10 | کارون | 27/202- | 42/83- |
136 | 7 | سهروردی- باغ صبا | 97/203- | 62/84- |
137 | 18 | نوروزآباد | 98/12- | 72/89- |
138 | 2 | برق آلستوم (ستارخان) | 86/189- | 80/93- |
139 | 22 | شهید باقری | 41/127- | 79/99- |
140 | 5 | فردوس 5 | 98/86- | 95/99- |
141 | 22 | صدرا | 79/114- | 01/100- |
142 | 11 | هلال احمر | 63/116- | 30/102- |
143 | 6 | جهاد | 08/169- | 29/104- |
144 | 4 | حکیمیه | 10/95- | 62/105- |
145 | 15 | مطهری | 61/95- | 74/105- |
146 | 11 | منیریه | 12/80- | 62/108- |
147 | 21 | تهرانسر غربی | 66/116- | 75/109- |
148 | 13 | صفا | 01/138- | 06/111- |
149 | 16 | علی‌آباد و نازی‌آباد شرقی | 33/116- | 97/113- |
150 | 19 | خانی‌آباد نو | 11/102- | 07/114- |
151 | 1 | ازگل | 76/117- | 15/115- |
152 | 16 | نازی‌آباد | 76/116- | 01/116- |
153 | 1 | قیطریه | 87/166- | 22/116- |
154 | 5 | مراد‌آباد | 18/92- | 37/117- |
155 | 21 | شهرک فرهنگیان | 55/136- | 99/119- |
156 | 18 | سعید‌آباد | 57/72- | 86/121- |
157 | 12 | هرندی | 60/150- | 39/122- |
158 | 8 | کرمان | 12/70- | 04/124- |
159 | 5 | حصارک | 37/103- | 39/127- |
160 | 6 | والفجر | 83/195- | 58/127- |
161 | 4 | شمیران نو | 50/134- | 64/128- |
162 | 22 | قائم | 99/158- | 10/129- |
163 | 19 | خانی‌آباد شمالی | 28/119- | 72/129- |
164 | 20 | حمزه‌آباد | 64/95- | 45/130- |
165 | 4 | نارمک 4 | 35/123- | 31/134- |
166 | 3 | زرگنده | 30/159- | 29/140- |
167 | 7 | ارامنه | 66/193- | 82/140- |
168 | 1 | فرمانیه | 45/171- | 66/142- |
169 | 3 | قبا | 16/182- | 25/145- |
170 | 1 | باغ فردوس | 70/206- | 57/145- |
171 | 13 | قاسم‌آباد | 44/150- | 34/147- |
172 | 16 | بعثت | 64/153- | 16/148- |
173 | 4 | مهران 4 | 24/150- | 92/154- |
174 | 2 | شهر آرا | 37/141- | 17/157- |
175 | 13 | زاهدگیلانی | 13/194- | 30/159- |
176 | 14 | حسین‌آباد دولاب (آهنگ غربی) | 14/145- | 81/159- |
177 | 19 | شریعتی جنوبی | 75/152- | 50/161- |
178 | 16 | خزانه | 83/167- | 54/161- |
179 | 14 | شکوفه 14 | 62/103- | 85/164- |
180 | 7 | کاج | 45/198- | 98/172- |
181 | 15 | طیب | 70/169- | 00/173- |
182 | 8 | فدک | 50/146- | 49/173- |
183 | 10 | سلیمانی | 60/194- | 85/173- |
184 | 17 | بلورسازی | 27/118- | 93/177- |
185 | 1 | محمودیه | 20/159- | 26/179- |
186 | 21 | وردآورد | 97/374- | 14/181- |
187 | 4 | مجیدیه و شمس‌آباد | 85/190- | 19/181- |
188 | 3 | دروس | 49/224- | 18/184- |
189 | 5 | جنت‌آباد مرکزی | 05/165- | 29/186- |
190 | 4 | علم و صنعت | 67/185- | 50/190- |
191 | 2 | پرواز 2 | 33/160- | 86/193- |
192 | 15 | اتابك | 89/338- | 90/193- |
193 | 2 | صادقیه 2 | 41/196- | 24/194- |
194 | 10 | هفت چنار | 79/217- | 99/194- |
195 | 16 | تختی 16 | 82/216- | 74/195- |
196 | 6 | ایرانشهر | 21/296- | 01/196- |
197 | 8 | نارمک 8 | 22/168- | 85/196- |
198 | 15 | اسلام‌آباد- والفجر | 87/173- | 85/196- |
199 | 3 | امانیه | 96/213- | 34/198- |
200 | 4 | قاسم‌آباد-ده نارمک | 22/216- | 13/199- |
201 | 22 | دریاچه شهدای خلیج فارس | 08/243- | 93/204- |
202 | 11 | آگاهی | 24/230- | 96/204- |
203 | 22 | آبشار تهران | 02/244- | 62/205- |
204 | 21 | ویلاشهر | 75/428- | 76/206- |
205 | 17 | زمزم | 14/119- | 21/208- |
206 | 14 | شهدای گمنام | 38/197- | 73/208- |
207 | 19 | خانی‌آباد جنوبی | 00/210- | 58/213- |
208 | 3 | صدر | 60/285- | 27/214- |
209 | 1 | سوهانک | 50/271- | 19/219- |
210 | 9 | امامزاده عبداله | 48/224- | 38/220- |
211 | 11 | مخصوص | 37/262- | 82/221- |
212 | 7 | خواجه نظام الملک | 19/255- | 22/224- |
213 | 18 | صاحب الزمان (عج) 18 | 44/193- | 44/224- |
214 | 16 | یاخچی‌آباد | 50/242- | 73/230- |
215 | 5 | جنت‌آباد جنوبی | 37/216- | 00/231- |
216 | 20 | شهادت | 69/198- | 14/231- |
217 | 16 | علی‌آباد جنوبی | 66/254- | 47/231- |
218 | 19 | شریعتی شمالی | 34/248- | 51/248- |
219 | 7 | گرگان | 33/307- | 55/249- |
220 | 14 | صاحب الزمان (عج) 14 | 02/187- | 73/249- |
221 | 14 | عارف | 79/202- | 19/251- |
222 | 15 | مشیریه | 37/250- | 28/253- |
223 | 4 | پاسداران - ضرابخانه | 16/246- | 77/254- |
224 | 11 | انبارنفت | 80/290- | 26/261- |
225 | 1 | درکه | 55/248- | 25/262- |
226 | 22 | کوهک 22 | 86/291- | 58/262- |
227 | 5 | پونک شمالی | 71/253- | 60/262- |
228 | 20 | سیزده آبان | 54/270- | 56/265- |
229 | 21 | شهرک شهرداری | 74/525- | 06/267- |
230 | 4 | حسین‌آباد- مبارك‌آباد | 87/263- | 50/268- |
231 | 8 | دردشت | 30/226- | 68/276- |
232 | 2 | پونک | 63/244- | 87/276- |
233 | 15 | كیانشهرجنوبی | 29/273- | 56/279- |
234 | 14 | چهارصددستگاه | 06/228- | 42/280- |
235 | 18 | شهید رجایی | 88/236- | 23/283- |
236 | 18 | امام خمینی (ره) 18 | 97/253- | 43/283- |
237 | 1 | زعفرانیه | 29/286- | 15/290- |
238 | 1 | اراج | 95/309- | 50/290- |
239 | 19 | بهمنیار | 40/298- | 88/293- |
240 | 13 | شورا | 99/417- | 76/297- |
241 | 8 | وحیدیه | 53/242- | 77/298- |
242 | 1 | دارآباد | 80/288- | 96/299- |
243 | 9 | شمشیری | 47/312- | 45/301- |
244 | 1 | گلابدره | 75/397- | 64/301- |
245 | 15 | مسعودیه | 89/297- | 95/301- |
246 | 15 | خاورشهر | 25/321- | 96/303- |
247 | 14 | ابوذر 14 | 23/270- | 52/304- |
248 | 2 | فرحزاد | 70/281- | 76/305- |
249 | 14 | تاکسیرانی | 26/275- | 53/307- |
250 | 5 | باغ فیض | 46/307- | 81/308- |
251 | 12 | امامزاده یحیی | 49/376- | 07/309- |
252 | 14 | پرستار | 93/281- | 99/310- |
253 | 4 | جوادیه 4 | 50/265- | 39/313- |
254 | 20 | دیلمان | 09/293- | 53/313- |
255 | 11 | امیریه | 93/300- | 20/314- |
256 | 2 | دریان نو | 01/314- | 04/315- |
257 | 15 | مظاهری | 00/328- | 75/318- |
258 | 19 | شکوفه 19 | 24/327- | 46/320- |
259 | 1 | ولنجک | 06/325- | 75/321- |
260 | 5 | جنت‌آباد شمالی | 26/316- | 05/324- |
261 | 18 | یافت‌آباد جنوبی | 86/298- | 97/325- |
262 | 20 | فیروزآبادی | 26/307- | 93/327- |
263 | 13 | دهقان | 60/351- | 85/333- |
264 | 21 | شهرک دریا | 67/362- | 24/334- |
265 | 1 | اوین | 39/331- | 74/334- |
266 | 17 | باغ خزانه | 91/279- | 07/335- |
267 | 5 | اندیشه | 23/350- | 47/335- |
268 | 5 | کن | 67/350- | 97/335- |
269 | 14 | صددستگاه | 19/271- | 17/336- |
270 | 18 | فردوس 18 | 63/297- | 52/336- |
271 | 13 | نیرو هوایی | 83/358- | 12/339- |
272 | 18 | یافت‌آباد شمالی | 33/308- | 53/340- |
273 | 17 | یافت‌آباد | 61/258- | 66/340- |
274 | 14 | جوادیه 14 | 80/270- | 49/341- |
275 | 19 | نعمت‌آباد | 92/310- | 86/345- |
276 | 5 | پونک جنوبی | 88/345- | 72/346- |
277 | 2 | طرشت | 63/361- | 56/349- |
278 | 18 | بهداشت | 08/306- | 60/353- |
279 | 12 | تختی 12 | 54/395- | 33/354- |
280 | 5 | مهران 5 | 68/364- | 02/355- |
281 | 20 | منصوریه منگل | 98/333- | 12/355- |
282 | 8 | لشگر | 87/303- | 77/356- |
283 | 14 | گذر پایین دولاب | 41/327- | 83/361- |
284 | 9 | دکتر هوشیار | 97/371- | 43/362- |
285 | 14 | مینا | 69/317- | 73/362- |
286 | 21 | باشگاه نفت | 81/394- | 81/362- |
287 | 9 | مهرآباد جنوبی | 81/381- | 51/364- |
288 | 15 | مسگرآباد | 60/339- | 22/365- |
289 | 2 | مرزداران | 34/365- | 60/368- |
290 | 20 | شیخ صدوق | 87/349- | 41/370- |
291 | 1 | حکمت | 94/374- | 69/370- |
292 | 20 | تقی‌آباد | 30/342- | 63/376- |
293 | 11 | قلمستان | 66/361- | 10/377- |
294 | 15 | شوش | 90/392- | 76/377- |
295 | 4 | قنات كوثر | 34/338- | 01/378- |
296 | 17 | ذهتابی | 26/311- | 84/378- |
297 | 5 | سازمان برنامه جنوبی | 66/317- | 19/391- |
298 | 14 | دولاب | 34/361- | 55/392- |
299 | 18 | صادقیه 18 | 21/326- | 57/393- |
300 | 18 | ولی عصر (عج) جنوبی | 88/359- | 50/397- |
301 | 15 | مینابی | 94/414- | 04/398- |
302 | 17 | مقدم | 48/351- | 84/400- |
303 | 19 | شهید کاظمی | 20/359- | 26/403- |
304 | 5 | نفت | 81/406- | 12/404- |
305 | 20 | ابن بابویه - غیوری | 61/378- | 68/404- |
306 | 18 | ولی عصر (عج) شمالی | 19/363- | 71/404- |
307 | 8 | مجیدیه | 99/355- | 71/404- |
308 | 8 | تسلیحات | 15/360- | 05/406- |
309 | 20 | اقدسیه | 00/385- | 40/407- |
310 | 18 | شاد‌آباد | 42/391- | 45/409- |
311 | 18 | خلیج فارس شمالی | 63/375- | 59/410- |
312 | 4 | مجید‌آباد | 31/379- | 67/410- |
313 | 18 | خلیج فارس جنوبی | 94/371- | 91/410- |
314 | 8 | زرکش | 32/407- | 09/418- |
315 | 14 | شاهین 14 | 83/377- | 82/420- |
316 | 11 | اسکندری | 18/486- | 51/424- |
317 | 5 | کوهسار 5 | 61/429- | 98/424- |
318 | 1 | کاشانک | 39/436- | 64/426- |
319 | 14 | سرآسیاب دولاب (آهنگران) | 28/387- | 17/429- |
320 | 14 | شاهد 14 | 74/372- | 06/430- |
321 | 5 | شهرزیبا | 41/437- | 64/431- |
322 | 17 | ابوذرشرقی | 83/391- | 14/435- |
323 | 8 | مدائن | 27/384- | 09/437- |
324 | 11 | فروزش | 24/437- | 18/444- |
325 | 2 | بهرود | 01/428- | 05/446- |
326 | 20 | جوانمرد قصاب | 92/442- | 19/446- |
327 | 8 | سبلان | 21/404- | 39/446- |
328 | 14 | شیوا | 11/396- | 32/453- |
329 | 14 | دلگشا | 42/413- | 16/455- |
330 | 4 | کوهسار 4 | 03/423- | 71/457- |
331 | 20 | استخر | 88/523- | 04/459- |
332 | 15 | رضویه | 30/436- | 58/461- |
333 | 4 | گلشن | 01/420- | 13/468- |
334 | 5 | سازمان برنامه شمالی | 23/402- | 85/468- |
335 | 15 | شهید بروجردی | 08/483- | 53/478- |
336 | 5 | پرواز 5 | 40/414- | 53/481- |
337 | 18 | تولید دارو | 21/451- | 83/488- |
338 | 17 | گلچین | 45/427- | 47/493- |
339 | 17 | امام سجاد (ع) | 00/438- | 18/494- |
340 | 17 | ابوذرغربی | 32/423- | 99/494- |
341 | 17 | جلیلی | 89/428- | 74/496- |
342 | 2 | تهران ویلا | 28/500- | 27/497- |
343 | 19 | دولتخواه جنوبی | 68/461- | 33/502- |
344 | 8 | تهرانپارس | 59/479- | 27/505- |
345 | 17 | آذری | 62/432- | 62/508- |
346 | 20 | عباس‌آباد 20 | 94/474- | 48/513- |
347 | 19 | اسماعیل‌آباد | 20/475- | 36/514- |
348 | 5 | سازمان آب | 30/457- | 37/525- |
349 | 1 | هزارسنگ | 48/552- | 71/541- |
350 | 5 | ارم | 78/477- | 29/543- |
351 | 14 | نبی اکرم (ص) | 11/491- | 14/544- |
352 | 19 | دولتخواه شمالی | 41/520- | 51/557- |
353 | 17 | امام زاده حسن (ع) | 73/492- | 21/573- |
بحث
نتایج حاصل از اجرای مدل تعادل فضایی ترکیبی که در جدول شماره3 نشان داده شده، بیانگر آن است که از میان 353 محله، 98 محله دارای عملکرد ترکیبی بالاتر از متوسط بوده و 246 محله عملکرد ترکیبی پایین‌تر از متوسط داشته‌اند و 9 محله دارای عملکرد متوسط هستند. یادآوری می‌گردد عملکرد هر محله به‌صورت درصد عملکرد نسبت به معیار متوسط وضع موجود بیان شده است به‌منظور درک بهتر وضعیت موجود و چگونگی توزیع امکانات و خدمات و سنجش فاصله محلات، عملکرد محلات با استفاده از طرحِ طبقه‌بندی ارائه شده در جدول 4 به‌واسطه مقیاس‌های توصیفی طبقه‌بندی شده است. این معیار به‌صورت غیر‌خطی و به شکل یک مقیاس زبانی21 به‌منظور توصیف میزان برخورداری در 13 سطح طراحی شده است، به‌نحوی‌که مطابق رابطۀ 10 و 11 هر چه عملکرد محله از معیار متوسط بیشتر فاصله می‌گیرد، مقیاس‌های کیفی بازۀ وسیع‌تری پیدا می‌کنند و بالعکس.
برای عملکرد‌هایی که دارای درصد مثبت نسبت به معیار متوسط هستند (متوسط و بالای متوسط):
رابطة 10) |
|
و برای عملکرد‌هایی که دارای درصد منفی نسبت به معیار متوسط هستند (پایین متوسط):
رابطة 10) |
|
در روابط بالا n سطح طبقه‌بندی را نشان می‌دهد.
جدول 4. طرح طبقه‌بندی سطح برخورداری محلات؛ بازۀ درصد عملکرد هر سطح و عنوان هر سطح در مقیاس زبانی تعریف شده است.
سطح (n) | بازه سطح | عنوان سطح برخورداری | بازه درصد عملکرد نسبت به عملکرد متوسط تمامی محلات |
6+ | بالا تر از متوسط | برخورداری فرامقیاس |
|
5+ | فوق‌العاده بالا |
| |
4+ | بسیار بالا |
| |
3+ | بالا |
| |
2+ | نسبتاً بالا |
| |
1+ | متوسط روبه‌بالا |
| |
0 | متوسط | متوسط |
|
1- | پایین‌تر از متوسط | متوسط رو به پایین |
|
2- | نسبتاً پایین |
| |
3- | پایین |
| |
4- | بسیار پایین |
| |
5- | فوق‌العاده پایین |
| |
6- | نابرخورداری فرامقیاس |
|
طبقه‌بندی نتایج با استفاده از این طرح طبقه‌بندی نشانگر آن است که از حیث عملکرد ترکیبی 40/3 درصد محلات دارای برخورداری فرامقیاس هستند، 68/3 درصد فوق‌العاده بالا، 37/7 درصد بسیار بالا، 08/7 بالا، 53/4 درصد نسبتاً بالا، 70/1 درصد متوسط رو به بالا، 55/2 درصد متوسط، 97/3 درصد متوسط رو به پایین، 76/10 درصد نسبتاً پایین، 43/33 درصد پایین و 53/21 درصد بسیار پایین هستند و هیچ‌یک از محلات نیز، تحت‌عنوان فوق‌العاده پایین و یا دارای نابرخورداری فرا مقیاس ارزیابی نشدند.
همچنین طبقه‌بندی امتیازات عملکرد محله‌ای (بدون درنظرگرفتن تأثیر ناحیه و منطقه) نیز بدین شرح است؛ درصد محلات دارای برخورداری فرامقیاس هستند، 40/3 درصد فوق‌العاده بالا، 08/7 درصد بسیار بالا، 80/6 بالا، 23/6 درصد نسبتاً بالا، 70/1 درصد متوسط رو به بالا، .0 درصد متوسط، 27/2 درصد متوسط رو به پایین، 48/10 درصد نسبتاً پایین، 44/31 درصد پایین و 50/25 درصد بسیار پایین هستند. مقایسۀ این نتایج با عملکرد ترکیبی (با درنظر گرفتن تأثیر ناحیه و منطقه)، نشان‌دهندۀ آن است که اعمال تأثیرات ناحیه و منطقه در عملکرد ترکیبی، نتایج را تعدیل و از فاصلۀ سطح برخورداری محلات کاسته است به‌نحوی‌که نتایج از هر دو کران بالا و پایین به سمت سطح متوسط نزدیک شدهاند (جدول شماره 4).
از دیگر سو از بعد جمعیتی مقایسه نتایج عملکرد ترکیبی با معیار متوسط وضع موجود تمامی محلات نشان می‌دهد 76/27 درصد محلات که جمعیتی در حدود 1 میلیون و سیصد و سی هزار نفر را در خود جای‌داده وضعیتی بالاتر از متوسط دارند. در مقابل 69/69 درصد از محلات با جمعیتی بالغ بر 7 میلیون و 173 هزار نفر وضعیتی پایین‌تر از متوسط دارند و 55/2 درصد محلات نیز در بازه متوسط قرار گرفته‌اند که جمعیتی بالغ بر 184 هزار نفر دارند. (نمودار شماره 1) نتایج و یافته‌ها حاکی از فاصله قابل توجه محلات در دسترسی به خدمات و امکانات سطح محله‌ای است، هرچند مقایسه عملکرد ترکیبی (با اعمال تأثیر ناحیه و منطقه) و عملکرد محله‌ای (بدون اعمال تأثیر ناحیه و منطقه) نشانگر کم‌شدن این شکاف به‌واسطه اعمال تأثیر ناحیه و منطقه در محلات است که بیانگر توزیع عادلانه‌تر امکانات و خدمات در سطح محله‌ای است (نمودار شماره2).
نمودار1. نمودار درصد فراوانی محلات در طبقه‌بندی سطح عملکرد محله‌ای (بدون درنظرگرفتن تأثیر ناحیه و منطقه) و ترکیبی (با درنظرگرفتن تأثیر ناحیه و منطقه).
نمودار 2. مقایسه توزیع نرمال درصد عملکرد ترکیبی و محله‌ای محلات، نشانگر کمتر شدن فاصله محلات در عملکرد ترکیبی است. (3 محله با امتیاز خارج از معیار کران بالا به جهت حفظ خوانایی نمودار به نمایش در نیامده است.
افزون بر این باید گفت توزیع دسترسی به خدمات و امکانات سطح محله‌ای در بازۀ «بسیار پایین» تا «بسیار بالا» در میان محلات نسبتاً نرمال است و از سویی سطح برخورداری محلاتی که پایین‌تر از متوسط ارزیابی شدهاند برای هیچ یک از محلات از سطح «بسیار پایین» کمتر ارزیابی نشده است، در مقابل اما محلات دارای عملکردهای بالای متوسط، بازه پراکندگی وسیع‌تری هستند که تا رسیدن به بالاترین سطح یعنی «برخورداری فرا مقیاس» پیش می‌رود. به‌عبارت‌دیگر نابرابری و پراکندگی توزیع در محلات برخوردارتر بیش از محلات نابرخوردار ارزیابی شده است.
نتیجه‌گیری
چگونگی توزیع خدمات و امکانات شهری در بافت شهرها، از جمله مهم‌ترین موضوعاتی است که ذیل مفهوم عدالت فضایی بدان پرداخته می‌شود چراکه به شکل مستقیم در کیفیت زیست شهری ساکنین مؤثر است. در این میان دسترسی مناسب به خدمات و امکانات سطح محله‌ای به دلیل نقش پررنگ‌تری که در شکل‌دهی به تجربه زیستۀ شهروندان دارند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است این اهمیت در کلان‌شهرهایی نظیر تهران با توجه به وسعت جغرافیای مکانی و جمعیتی دوچندان می‌گردد.
با تبیین شاخص «دسترسی برابر به خدمات و امکانات شهری سطح محله‌ای»، در پژوهش حاضر عدالت فضایی در میان محلات 353 گانه شهر تهران با استفاده از روش پیشنهادی «تعادل فضایی ترکیبی» در دو سطح محله‌ای (بدون درنظر گرفتن تأثیر ناحیه و منطقه) و ترکیبی (با درنظر گرفتن تأثیر ناحیه و منطقه) و با داده‌های کالبدی و عینی مربوط به 10 گروه از خدمات و امکانات شهری سطح محله‌ای مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج بیانگر شکاف قابل‌توجه در توزیع خدمات و امکانات سطح محله‌ای در میان محلات تهران و جمعیت‌های ساکن در آن است. به‌نحوی که بیش از دو سوم محلات (69/69 درصد) که در حدود 82.5 درصد جمعیت شهر تهران را در خود جای داده‌اند وضعیتی پایین‌تر از متوسط عملکرد کلی محلات دارند.
از سوی دیگر فاصله و پراکندگی سطح دسترسی به خدمات و امکانات محله‌ای میان محلاتِ با برخورداری بالای متوسط به شکل قابل‌توجهی بیشتر از محلات با برخورداری پایین‌تر از متوسط است، در واقع طبقه‌بندی انجام شده درخصوص سطح برخورداری محلات نشان می‌دهد فاصله محلات دارای برخورداری کمتر از متوسط به یکدیگر نزدیک‌تر بوده و پایین‌تر از سطح «بسیار پایین» نمی‌رود.
همچنین مقایسه فاصله و پراکندگی عملکرد محلات در سطح محله‌ای (بدون اعمال تأثیر ناحیه و منطقه) و ترکیبی (با اعمال تأثیر ناحیه و منطقه) نشان از کم شدن این فاصله در سطح ترکیبی و به بیان دیگر توزیع عادلانه‌تر امکانات و خدمات شهری سطح محله‌ای در مقیاس ناحیه‌ای و منطقهای دارد.
باتوجه به یافته‌های پژوهش حاضر به‌نظر می‌رسد برنامه‌ریزی اقدامات عملی به‌منظور کاهش نابرابری میان سطح برخورداری محلات از امکانات سطح محله‌ای از ضرورت و فوریت غیرقابل انکاری برخوردار است. به نظر می‌رسد عدم توازن میان جمعیت ساکن در هر محله با توزیع امکانات و خدمات شهری در میان محلات نقش کلیدی در شدت بخشیدن به نابرابری‌ها داشته است. امری که باید در طرح‌های توسعۀ محله‌ای مورد توجه قرار گیرد.
نزدیک‌تر بودن عملکرد محلات کم‌برخوردار به‌معنای نیاز آن است که برای بهبود وضعیت موجود و افزایش سطح برخورداری جمعیت‌های ساکن در این محلات به اقدامات گسترده در تعداد زیادی از محلات به شکل توأمان نیاز خواهد بود.
در این پژوهش، با پیشنهاد روشی برای ارزیابی عدالت فضایی مبتنی بر داده‌های عینی و تجربی و به شکل جامع‌نگر، تلاش شد پاسخی به خلأهای روش‌شناسیِ شناسایی شده در مطالعات موجود داده شود. متعاقباً با توجه به محدودیت‌های موجود پیشنهاد می‌شود در مطالعات آتی که به موضوع عدالت فضایی و چگونگی توزیع و برخورداری از خدمات و امکانات شهری خواهند پرداخت، به‌منظور افزایش دقت تحلیل‌ها در انعکاس وضعیت موجود و ایجاد امکان تحلیل فضایی دقیق‌تر، مقیاسی واحد و مشترک برای سنجش سطح کیفی خدمات و امکانات شهری طراحی و با گردآوری داده‌های مربوطه در پایگاه داده‌های موجود در شهرداری‌ها و سازمان‌های مربوطه یکپارچه‌سازی شود.
منابع
بیات، اسداله و زینب کرکه‌آبادی و سعید کامیابی (1396) ارزیابی و سنجش وضعیت افتراق و ناهمگونی فضایی موجود در سطح منطقه شهری تهران با استفاده از مدل TOPSIS. جغرافیا، 15 (دوره جدید) (54 )، صص 229- 246.
SID. https://sid.ir/paper/150147/fa
تقوایی، علی‌اکبر و محمدرضا بمانیان و محمدرضا پورجعفر و مهدی بهرام‌پور (1394) میزان سنجش عدالت فضایی در چارچوب نظریه شهر عدالت‌محور، مورد پژوهی: مناطق 22گانه شهرداری تهران، مدیریت شهری، 14 (38)، صص 391-423. SID.https://sid.ir/paper/92135/fa
حیدری چیانه، رحیم و حجت محمدی ترکمانی و موسی واعظی (1396) تحلیلی بر عدالت فضایی و کاربری‌های درمانی مبتنی بر GIS مطالعه موردی: کلانشهر تبریز، بیمارستان، 16 (3 (مسلسل 62))، صص 19-29.
SID. https://sid.ir/paper/106691/fa
داداش‌پور، هاشم و فرامرز رستمی (1390) سنجش عدالت فضایی یکپارچه خدمات عمومی شهری بر اساس توزیع جمعیت، قابلیت دسترسی و کارایی در شهر یاسوج، مطالعات و پژوهش‌های شهری منطقهای، 3 (10)، صص 1-22.
SID.https://sid.ir/paper/153045/fa
دلایی میلان، ابراهیم و رضا خیرالدین (1396) سنجش عدالت فضایی در بستر نظام حمل و نقل عمومی با مدل تحلیل شبکه‌ای (مورد پژوهی: مناطق 2، 3، 4 و 5 شهر تهران). نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی (جغرافیای انسانی)، 9 (3)، صص19-39. SID. https://sid.ir/paper/502206/fa
رهنما، محمدرحیم و جواد ذبیحی (1390) تحلیل توزیع تسهیلات عمومی شهری در راستای عدالت فضایی با مدل یکپارچه دسترسی در مشهد، جغرافیا و توسعه، 9 (پیاپی 23)، صص 5-26. SID. https://sid.ir/paper/77025/fa
صارمی، حمیدرضا و سهیلا توتزاری (1393) سنجش و ارزیابی سطوح برخورداری مناطق شهری کلان شهر تهران با استفاده از تکنیک TOPSIS. هویت شهر، 8 (18)، صص 47-60. SID. https://sid.ir/paper/154650/fa
صالحی امیری، سیدرضا و زهره رضایی (1387) بررسی مفهوم عدالت اجتماعی. پژوهشنامه عدالت اجتماعی، - (26)، صص 11-37. SID. https://sid.ir/paper/479223/fa
عمران‌زاده، بهزاد (1394) تبیین عدالت فضایی در شهر آرمانی اسلام (مطالعه موردی: کلان شهر تهران)، رساله دکتری برنامه‌ریزی شهری دانشگاه تهران.
مرصوصي، نفیسه (1382) تحليل فضايي عدالت اجتماعي در شهر تهران مطالعه موردی شهرداری تهران، رساله دکتری جغرافيا گرايش برنامه‌ريزي شهري، دانشگاه تربيت مدرس، تهران.
ندایی طوسی، سحر و علیرضا نوری (1396) ارزیابی یکپارچه عدالت بالفعل فضایی در دسترسی به تسهیلات پایه شهری به روش ارزیابی چندمعیاره فضایی، موردپژوهی: شهر اردبیل، صفه، 27 (78 )، صص 105-136.
SID. https://sid.ir/paper/94451/fa
نوروزی، فریبا و اسماعیل صالحی و مریم خستو (1398) فراتحلیل مطالعات انجام شده در حوزه عدالت فضایی. جغرافیا و آمایش شهری- منطقهای، 9 (33)، صص 83-104. SID. https://sid.ir/paper/524390/fa
وارثی، حمیدرضا و صفر قائدرحمتی و ایمان باستانی‌فر (1386) بررسی اثرات توزیع خدمات شهری در عدم تعادل فضایی جمعیت مطالعه موردی؛ مناطق شهر اصفهان. جغرافیا و توسعه، 5 (پیاپی 9)، صص 91-106.
SID. https://sid.ir/paper/77355/fa
الوندی‌پور، نینا و هاشم داداش‌پور (1397) فرا روش پژوهش‌های مرتبط با عدالت فضایی در مقیاس شهری در ایرن در بازه زمانی 1383-1394، پژوهش‌های بوم شناسی شهری، 9 (2 (پیاپی 18) )، صص 63-74.
SID. https://sid.ir/paper/407589/fa
Alperovitz, G. (2017) The possibility of a pluralist commonwealth evolutionary reconstruction toward a caring and just political economy, Interdisciplinary Journal of Partnership Studies, 4 (1).
Alrobaee, T. R. (2021) Measuring spatial justice indices in the traditional islamic cities by using gis, an-najaf holy city, Iraq A case study, Journal of Geoinformatics & Environmental Research, 2 (01), 01–13.
Bibby, P., Henneberry, J., & Halleux, J.-M. (2021) Incremental residential densification and urban spatial justice: The case of England between 2001 and 2011, Urban Studies, 58 (10), Article 10. https://doi.org/10.1177/0042098020936967.
Biswas, S. P. (2015)Assorted City: Equity, Justice, and Politics in Urban Services Delivery. SAGE Publications India.
Bowen, W. (2002) An Analytical Review of Environmental Justice Research: What Do We Really Know? Environmental Management, 29 (1), 3–15. https://doi.org/10.1007/s00267-001-0037-8.
Cervero, R., & Kockelman, K. (1997) Travel demand and the 3Ds: Density, diversity, and design. Transportation Research Part D: Transport and Environment, 2 (3), 199–219.
Chakraborty, L., Rus, H., Henstra, D., Thistlethwaite, J., & Scott, D. (2020)A place-based socioeconomic status index: Measuring social vulnerability to flood hazards in the context of environmental justice. International Journal of Disaster Risk Reduction, 43, 101394.
Connolly, J. J. T., & Steil, J. (2009) Finding Justice in the City, In P. Marcuse null (Ed.), Searching for the Just City: Debates in Urban Theory and Practice (Vol. 1, pp. 1–16).
Corubolo, E. (1998)Urban management and social justice.
Dlabac, O., Zwicky, R., Carpenter, J., & Pereira, P. (2022) Towards the ‘just city’? Exploring the attitudes of European city mayors. Urban Research & Practice, 15 (2), Article 2. https://doi.org/10.1080/17535069.2020.1739323.
Ewing, R., Handy, S., Brownson, R. C., Clemente, O., & Winston, E. (2006) Identifying and measuring urban design qualities related to walkability, Journal of Physical Activity and Health, 3 (s1), S223–S240.
Fainstein, S. S. (2014) The just city. International Journal of Urban Sciences, 18 (1), Article 1. https://doi.org/10.1080/12265934.2013.834643.
Fan, C., Jiang, X., Lee, R., & Mostafavi, A. (2022) Equality of access and resilience in urban population-facility networks. Npj Urban Sustainability, 2 (1), Article 1. https://doi.org/10.1038/s42949-022-00051-3.
Fincher, R., & Iveson, K. (2012) Justice and Injustice in the City. Geographical Research, 50 (3), Article 3. https://doi.org/10.1111/j.1745-5871.2011.00742.x.
Gaile, G. L. (1984) Measures of Spatial Equality. In G. L. Gaile & C. J. Willmott (Eds.), Spatial Statistics and Models (pp. 223–233), Springer Netherlands. https://doi.org/10.1007/978-94-017-3048-8_12.
Galster, G. C., & Killen, S. P. (1995) The geography of metropolitan opportunity: A reconnaissance and conceptual framework, Housing Policy Debate, 6 (1), 7–43. https://doi.org/10.1080/10511482.1995.9521180.
Hadjimichalis, C. (2011) Uneven geographical development and socio-spatial justice and solidarity: European regions after the 2009 financial crisis, European Urban and Regional Studies, 18 (3), Article 3.
Harvey, D. (2009) Social justice and the city (Rev. ed), University of Georgia Press.
Jian, I. Y., Luo, J., & Chan, E. H. W. (2020) Spatial justice in public open space planning: Accessibility and inclusivity. Habitat International, 97, 102122. https://doi.org/10.1016/j.habitatint.2020.102122.
Kunzmann, K. R. (1998) Planning for spatial equity in Europe. International Planning Studies, 3 (1), 101–120.
Lobao, L. M., Hooks, G., & Tickamyer, A. R. (2007) The Sociology of Spatial Inequality, SUNY Press.
Meng, Y., & Malczewski, J. (2015) A GIS-based Multicriteria Decision Making Approach for Evaluating Accessibility to Public Parks in Calgary, Alberta. HUMAN GEOGRAPHIES – Journal of Studies and Research in Human Geography, 9 (1), Article 1. https://doi.org/10.5719/hgeo.2015.91.3.
Mohai, P., Pellow, D., & Roberts, J. (2009) Environmental Justice. Annual Review of Environment and Resources, 34. https://doi.org/10.1146/annurev-environ-082508-094348.
Moroni, S. (2020) The just city. Three background issues: Institutional justice and spatial justice, social justice and distributive justice, concept of justice and conceptions of justice. Planning Theory, 19 (3), 251–267. https://doi.org/10.1177/1473095219877670.
Oh, K., & Jeong, S. (2007) Assessing the spatial distribution of urban parks using GIS. Landscape and Urban Planning, 82 (1), Article 1. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2007.01.014.
Oomen, B., Davis, M. F., & Grigolo, M. (2016) Global Urban Justice. Cambridge University Press.
Philippopoulos-Mihalopoulos, A. (2014) Spatial justice: Body, lawscape, atmosphere. Routledge.
Piras, S., Tobiasz-Lis, P., Currie, M., Dmochowska-Dudek, K., Duckett, D., & Copus, A. (2022) Spatial justice on the horizon? A combined Theory of Change scenario tool to assess place-based interventions. European Planning Studies, 30 (5), Article 5.
Sassen, S. (1996) Cities and communities in the global economy: Rethinking our concepts. American Behavioral Scientist, 39 (5), 629–639.
Soja, E. (2009) The city and spatial justice. Justice Spatiale/Spatial Justice, 1 (1), Article 1.
Stigilitz, J. E. (2012) The price of inequality.
Trochmann, M. (2023) The Color of Law: A Forgotten History of How Our Government Segregated America. Journal of Social Equity and Public Administration, 1 (2), 107-109.
Urban transport justice (2016) Journal of Transport Geography, 54, 1–9. https://doi.org/10.1016/j.jtrangeo.2016.05.002.
Uwayezu, E., & De Vries, W. T. (2018) Indicators for measuring spatial justice and land tenure security for poor and low income urban dwellers. Land, 7 (3), Article 3.
Wilson, W. J. (2006) The geography of opportunity: Race and housing choice in metropolitan America. Rowman & Littlefield.
Zallio, M., & Clarkson, P. J. (2021) Inclusion, diversity, equity and accessibility in the built environment: A study of architectural design practice. Building and Environment, 206, 108352. https://doi.org/10.1016/j.buildenv.2021.108352.
[1] . Redistribution
[2] . Recognition
[3] . Participation
[4] . Accessibility
[5] . Environmental justice
[6] . Accessibility
[7] . Spatial capacity
[8] . Space uality
[9] . Lorenz curve
[10] . Gini coefficient
[11] . Relative entropy
[12] .Analytical hierarchal process
[13] . Order of Preference by Similarity to Ideal Solution
[14] . Analytical network process
[15] .VlseKriterijumska Optimizacija I Kompromisno Resenje
[16] . Data envelopment analysis
[17] .Distributive justice
[18] . Socialized Spatial Equality
[19] . Socialized
[20] . به آدرسmap.tehran.ir، آذر 1401
[21] .Verbal Scale
