ارزیابی میزان آسیبپذیری بافتهای شهری در برابر زلزله مطالعه موردی شهر کرمانشاه
الموضوعات :
ایرج تیموری
1
,
هادی حکیمی
2
,
رحیم حیدری چیانه
3
,
آرام حمیدی
4
1 - دانشیار جغرافیای برنامهریزی شهری دانشگاه تبریز، ایران
2 - دانشیار جغرافیای برنامهریزی شهری دانشگاه تبریز، ایران
3 - دانشیار جغرافیای برنامهریزی شهری دانشگاه تبریز، ایران
4 - دانشجوی دکترای جغرافیای برنامهریزی شهری دانشگاه تبریز، ایران
الکلمات المفتاحية: آسیبپذیری, زلزله, کرمانشاه, تحلیل سلسله مراتبی, GIS,
ملخص المقالة :
زمینلرزه ویرانگر‌ترین و مرگبار‌ترین رخداد طبیعی است که کشور ایران نیز با عنایت به وضعیت ویژه تکتونیکی در بیشتر نواحی خود با آن مواجه است. در میان مناطق زلزله‌خیز ایران، منطقه چین، گسل زاگرس که کلانشهر کرمانشاه نیز در آن واقع شده به‌عنوان بخشی از کمربند کوه‌زایی آلپ، هیمالیا از نواحی فعال و با احتمال وقوع زلزله با شدت بالا است. شهر کرمانشاه به‌عنوان بزرگ‌ترین کلانشهر در مرکزیت غرب کشور به لحاظ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و جمعیتی دارای تأثیر منطقه‌ای بسیار است، این کلانشهر به سبب وضعیت نامناسب کالبد شهری، در صورت رخداد زمینلرزه به‌شدت آسیبپذیر گردیده و احتمال بروز مشکلات و وضعیت بحرانی در آن بسیار خواهد بود. لذا ارائه روش‌هایی نظام‌مند و کارآمد جهت استفاده در مدیریت بحران به‌منظور کاهش میزان آسیبپذیری در آن ضرورت دارد. هدف این مقاله شناسایی عوامل مؤثر در آسیبپذیری کالبدی شهر و ارائه روش و مدلی به‌منظور ارزیابی میزان آسیبپذیری مناطق شهر جهت کمک به مدیریت شهری در راستای کاهش تلفات و خسارات ناشی از زلزله در مراحل قبل، حین و پس از بحران است. نوع پژوهش کاربردی و روش آن توصیفی، تحلیلی است. در این مقاله با استفاده از مدل تحلیل سلسله‌مراتبی در محیط نرم‌افزار ARC GIS میزان آسیبپذیری مناطق شهر کرمانشاه سنجش و اولویت‌بندی شده است. نتایج مبین آن است که به‌لحاظ معیار پایداری فیزیکی ۳۱/۶۹ درصد از ساختمانهای شهر در ناحیة آسیبپذیری خیلی زیاد و زیاد هستند و در این معیار منطقه 3 آسیبپذیرترین منطقه شهر است. همچنین از نظر معیار کارایی امدادرسانی به هنگام بحران ۱۳/۶۵ درصد از بناهای شهر در ناحیه آسیبپذیری خیلی زیاد و زیاد هستند که با توجه به این معیار، منطقه پنج آسیبپذیرترین منطقه شهر است. به لحاظ آسیبپذیری کالبدی هم ۷۸/۲۳درصد از ابنیه شهر در ناحیه‌ی آسیبپذیری خیلی زیاد و ۰۹۷/۳۴ درصد در پهنه آسیبپذیری زیاد واقع شدهاند. مناطق ۳، ۷، ۴ و ۲ به ترتیب آسیبپذیرترین مناطق شهر کرمانشاه در صورت وقوع زلزله هستند.
احدی‌نژاد، محسن (1392) ارزیابی عوامل درونی تأثیرگذار و آسیبپذیری ساختمانهای شهر در برابر زلزله با استفاده GIS نشریه: آمایش محیط، سال1392، دوره6، شماره 20، صص 23-52.
پورمحمدي، امير و همکاران (1392) توسعه چارچوب تحليلي مبتني بر GIS براي ارزيابي دوام شهري در برابر زلزله در مورد تهران، فصلنامه کاهش افتراق فاجعه‌ها، 8، صص 91-105.
جمعیت هلال‌احمر جمهوری اسلامی ایران، سازمان جوانان (1382) نکات ایمنی قبل، حین و پس از سیل، گرگان الف، 2- نوبت اول.
حبیبی، ا.
(۱۳۸۹) کاهش آسیبپذیری ناشی از زلزله در شهر تهران با استفاده از تحلیل سلسله‌مراتبی AHP و GIS، رساله دکتری، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
حمیدی، علی (۱۳۷۳) شهر برابر زمینلرزه.
مرکز تحقیقات و برنامهریزی شهری و منطقه‌ای.
زبردست، اردشیر (1380) کاربرد فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی در برنامهریزی شهری و منطقه‌ای، نشریه هنرهای زیبا، شماره 10، صص 21-23.
شريف‌زادگان، محمود و مهدي فتحي (1390) توسعه روشي خودکار براي تحليل واکنش شبکه‌هاي خياباني شهري به زلزله (مطالعه موردي شهر کرمانشاه، ايران).
مخاطرات طبيعي، 63 (3)، صص1567-1584.
شمائی، عبدالمحمد و مجید شمائی و علی فریدحسینی (1399) کاربرد یک مدل فازی AHP برای تحلیل آسیبپذیری بافتهای تاریخی در شهر کاشان، ایران.
مجله مهندسی سازه و ساختمان، 5 (3)، صص94-104.
شمایی، مجید و همکاران (۱۳۹۶) تحلیل آسیبپذیری پایداری معماری شهر کاشان در برابر زلزله با استفاده از فازی AHP و Expert choice ، ژئوماتیک ایران، ۶ (۳)، صص 143-155.
ضرغامي‌زنگ‌آبادي، مسعود و همکاران (1391) به‌کارگيري دانش تخصصي و تحليل چندمعياري در عملياتي کردن استراتژي‌هاي کاهش خطر در مناطق شهري، مجله برنامه‌ريزي و توسعه شهري، 139(1)، صص 1-9.
قانون مدیریت بحران کشور 4/6/1398.
کلانتری خلیل‌آباد، حسین و همکاران (1391) بررسی نقش سرمایههای اجتماعی در کاهش خطر زلزله در بافت تاریخی یزد (مطالعه موردی محله فهادان)، نشریه مطالعات شهرهای ایرانی اسلامی، دوره 3، شماره 9.
ویسه، یدالله (۱۳۸۷) نگرشی بر مطالعات شهرسازی و برنامهریزی شهری در مناطق زلزله‌خیز، انتشارات مؤسسه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله.
Hosseindokht, M. (2010) Identification and prioritization of earthquake vulnerability using AHP and GIS (Case Study: Kermanshah city). Journal of Geographic Information Science, 20(80), 67-79.
ISDR, 2004: Living With Risk: A global review of disaster reduction initiatives United Nations International Strategy For Disaster Reduction.
Ishita, K. (2010) Application of hierarchical analysis method and GIS in earthquake vulnerability estimation. International Journal of Earth Sciences and Engineering, 3(2), 231-238.
Rashed.T,Weeks.J, 2004: Exploring The Spatial Association Between Measures From Satellite Imagery And Patterns Of Urban Vulnerability To Earthquake - Hazards,International Population Center, Department Of Geography,San Diego State University, San Diego.USA.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره پنجاه و ششم، تابستان 1403: 32-1
تاريخ دريافت: 24/03/1402
تاريخ پذيرش: 20/09/1403
نوع مقاله: پژوهشی
ارزیابی میزان آسیبپذیری بافتهای شهری در برابر زلزله
مطالعه موردی شهر کرمانشاه
ایرج تیموری1
هادی حکیمی*2
رحیم حیدری چیانه3**
آرام حمیدی4***
چکیده
زمینلرزه ویرانگر‌ترین و مرگبار‌ترین رخداد طبیعی است که کشور ایران نیز با عنایت به وضعیت ویژه تکتونیکی در بیشتر نواحی خود با آن مواجه است. در میان مناطق زلزله‌خیز ایران، منطقه چین، گسل زاگرس که کلانشهر کرمانشاه نیز در آن واقع شده به‌عنوان بخشی از کمربند کوه‌زایی آلپ، هیمالیا از نواحی فعال و با احتمال وقوع زلزله با شدت بالا است. شهر کرمانشاه به‌عنوان بزرگ‌ترین کلانشهر در مرکزیت غرب کشور به لحاظ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و جمعیتی دارای تأثیر منطقه‌ای بسیار است، این کلانشهر به سبب وضعیت نامناسب کالبد شهری، در صورت رخداد زمینلرزه به‌شدت آسیبپذیر گردیده و احتمال بروز مشکلات و وضعیت بحرانی در آن بسیار خواهد بود. لذا ارائه روش‌هایی نظام‌مند و کارآمد جهت استفاده در مدیریت بحران به‌منظور کاهش میزان آسیبپذیری در آن ضرورت دارد. هدف این مقاله شناسایی عوامل مؤثر در آسیبپذیری کالبدی شهر و ارائه روش و مدلی به‌منظور ارزیابی میزان آسیبپذیری مناطق شهر جهت کمک به مدیریت شهری در راستای کاهش تلفات و خسارات ناشی از زلزله در مراحل قبل، حین و پس از بحران است. نوع پژوهش کاربردی و روش آن توصیفی، تحلیلی است. در این مقاله با استفاده از مدل تحلیل سلسله‌مراتبی در محیط نرم‌افزار ARC GIS میزان آسیبپذیری مناطق شهر کرمانشاه سنجش و اولویت‌بندی شده است. نتایج مبین آن است که به‌لحاظ معیار پایداری فیزیکی ۳۱/۶۹ درصد از ساختمانهای شهر در ناحیة آسیبپذیری خیلی زیاد و زیاد هستند و در این معیار منطقه 3 آسیبپذیرترین منطقه شهر است. همچنین از نظر معیار کارایی امدادرسانی به هنگام بحران ۱۳/۶۵ درصد از بناهای شهر در ناحیه آسیبپذیری خیلی زیاد و زیاد هستند که با توجه به این معیار، منطقه پنج آسیبپذیرترین منطقه شهر است. به لحاظ آسیبپذیری کالبدی هم ۷۸/۲۳درصد از ابنیه شهر در ناحیه‌ی آسیبپذیری خیلی زیاد و ۰۹۷/۳۴ درصد در پهنه آسیبپذیری زیاد واقع شدهاند. مناطق ۳، ۷، ۴ و ۲ به ترتیب آسیبپذیرترین مناطق شهر کرمانشاه در صورت وقوع زلزله هستند.
واژه‌های کلیدی: آسیبپذیری، زلزله، کرمانشاه، تحلیل سلسله مراتبی، GIS
مقدمه
آسیب‌ها و خسارات ناشی از حوادث و مخاطرات طبیعی در ده‌های اخیر، مخصوصاً در آفریقا، آمریکای لاتین و به‌ویژه آسیا که از لحاظ اقتصادی در وضعیت ضعیفتری به سر می‌برند رو به افزایش است. تعدد و تنوع حوادث طبیعی در جهان ضرورت و اهمیت توجه به مدیریتی کارآمد و مؤثر در برنامهریزی برای بالا بردن تابآوری شهری در مقابل شوک‌های حاصل از حوادث و سوانح طبیعی یا انسان‌ساخت را روشن می‌سازد. ایران به‌علت موقعیت جغرافیای و قرارگیری روی کمربند لرزه‌خیز آلپ، هیمالیا، همواره در معرض زمین‌لرزه‌هایی با شدت بالا قرار دارد. استان کرمانشاه نیز با توجه به قرارگیری در مجاورت گسل اصلی زاگرس و گسل‌های فرعی نهاوند، قارون، صحنه و مروارید در معرض خطر وقوع زلزله قرار دارد و زلزله‌های با قدرت بیش از 6 و 7 ریشتر در سال‌های ۱۳۳۶ و ۱۳۹۶ گواه این ادعا است. این پژوهش ضمن شناخت و بررسی مبانی نظری و مفاهیم مرتبط با زلزله، به بررسی میزان آسیبپذیری کالبدی شهر کرمانشاه در صورت رخداد زلزله پرداخته که با عنایت به اهمیت عوامل و معیارهای کالبدی مؤثر بر آسیبپذیری در اثر زلزله، متغیر‌های مذکور بررسی گریدهاند. با در نظر گرفتن شرایط و وضعیت کنونی شهر و همچنین بررسی و مداقه در پژوهشهای پیشین مرتبط با موضوع تحقیق، جهت تعیین عوامل مؤثر در آسیبپذیری کالبدی شهر کرمانشاه، ۲ معیار اصلی پایداری فیزیکی بافت و کارایی بافت در زمان بحران و همچنین ۱۱ زیرمعیار (متغیر) مساحت زمین، سطح اشغال، تراکم جمعیت، تعداد طبقات، عرض معبر، قدمت ساخت، نوع سازه و مصالح، دسترسی به فضای باز شهری، دسترسی به مراکز امدادی، فاصله از مرکز خطرزا و نوع بافت شهری به‌عنوان پارامترهای مؤثر در آسیبپذیری کالبدی شهر کرمانشاه ناشی از زمینلرزه تعیین و به‌منظور امکان تعیین میزان آسیبپذیری هر معیار نیز از شاخصهای کمی وکیفی برگرفته از پژوهشهای قبلی و اخذ نظر کارشناسان استفاده گردیده است. با عنایت به مطالب ذکر شده مسئله اصلی این پژوهش شناسایی، بررسی، دستهبندی و مشخص نمودن میزان اثر هر یک از عوامل تأثیرگذار در آسیبپذیری کالبدی شهر ناشی از زلزله بوده و سعی کرده تا با استفاده از روش‌ها و مدل‌های علمی؛ ارزیابی، سنجش و تعیین اولویت‌بندی میزان آسیبپذیری کالبدی شهر کرمانشاه را بررسی نماید.
چهارچوب نظری پژوهش
بحران‌ها اغلب به عنوان نتیجه‌ای از تركیب (دو عامل): در معرض خطر قرار گرفتن، شرایط و وضعیت‌هایی از آسیبپذیری كه اكنون وجود دارد، و ظرفیت یا تدابیر ناكافی برای كاهش یا سازگاری با عواقب منفی بالقوه، تعریف و توصیف می‌شوند. تأثیرات بحران می‌تواند شامل خسارات جانی، جراحات، بیماری‌ها و دیگر اثرات منفی بر سلامتی جسمی، روانی و اجتماعی افراد بوده و زیان‌های مالی، تخریب دارایی‌ها، خسارت به روند ارائه خدمات، اختلالات و فروپاشی اقتصادی و اجتماعی و کاهش کیفیت محیطزیست را به همراه داشته باشد.
از نظر سازمان ملل توسعه شهرها به مسائل و مشکلات بسیاری از نظر ایمنی منجر شده است، به‌گونه‌ای که این شهرها بر روی مسیر‌های اصلی جریان آب، نزدیک گسلها و در حریم رودخانه‌ها و مسیل‌ها ساخته شدهاند (UNISDR,2009:15). این مسئله باعث بروز آسیب‌پذیریهای کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی خواهد گردید. همچنین در صورت وقوع رخدادهای طبیعی، عواملی از قبیل طراحی و ساختوساز غیراصولی ساختمانها، حفاظت ناکافی از دارایی‌ها، کمبود اطلاعات و آگاهی عمومی، شناسایی محدود خطرات و تدابیر آمادگی و عدم توجه به مدیریت زیست‌محیطی هوشمندانه از جمله عواملی خواهند بود که باعث تشدید اثرات زیان‌بار بلایای طبیعی خواهند بود.
آسیبپذیری در یک جامعه و با گذر زمان به‌طور قابل‌توجهی متغیر است. عواملی که می‌تواند میزان حساسیت یک جامعه را نسبت به فشارهای ناشی از مخاطرات بیشتر کند عبارتند از: 1- عوامل جمعيتي نظير رشد جمعيت، شهرنشيني، سکونتگاه‌هاي نزديک نواحي ساحلي و گسلها، 2- افزايشي در دارايي‌‌هاي ملموس، که منجر به افزايش خسارات مي‌گردد، 3- وضعيت توسعه اقتصادي: فقر، فرايند‌هاي مدرنيزاسيون 4- عوامل سياسي؛ تغييرات اقليمي، تنزل و تخليه منابع؛ 5- تأثيرات ساختار‌ها و پژوهش حفاظت از بحران و اثر متقابل علل مختلف بحران‌ها (حسین درخشان، 1390: 24).
مهم‌ترین وظیفه مدیریت شهری به‌منظور کاهش اثرات مخرب آسیبپذیری، افزایش تابآوری و پایداری شهرها در مقابل بلایای طبیعی است. از نظر سازمان ملل متحد، پایداری به توانایی یک سیستم، جامعه یا اجتماع اشاره دارد که در مواجهه با خطرات، قادر به سازگاری از طریق مقاومت و انعطاف‌پذیری یا ایجاد تغییرات باشد. این توانایی با میزان و درجه‌ای سنجیده میشود که یک نظام اجتماعی بتواند خود را سازمان‌دهی کند تا ظرفیت یادگیری از بحران‌های گذشته را افزایش دهد، برای حفاظت بهتر در آینده و بهبود راهبردهای کاهش خطرپذیری (ISDR,UN, 2004:206). با توجه به قانون مدیریت بحران، پایداری عبارت است از توانایی یک نظام یا جامعه در معرض مخاطرات برای ایستادگی، تحمل و سازگاری در برابر حوادث و سوانح و بازتوانی و بازسازی مؤثر و به‌موقع جامعه آسیب‌دیده (قانون مدیریت بحران کشور، 1398: 1).
با توجه به تعاریف پایداری مهم‌ترین اقدام در جهت پایدار نمودن شهر، مدیریت بحران قبل، حین و پس از وقوع بحران است. چرخه مدیریت بحران به مجموعه‌ای از فعالیت‌های مرتبط با مدیریت بحران گفته میشود که به‌صورت نمادین در قالب مراحل مختلف در یک نمودار نمایان میشود. هدف این مراحل، مدل‌سازی فعالیت‌ها به گونه‌ای ساده‌تر است تا بتوان به راحتی آنها را بیان کرد. این رویکرد کمک می‌کند تا مراحل مختلف مدیریت بحران بهتر و جامع‌تر درک شوند و دیدی کل‌نگرانه فراهم کند (میرزایی و همکاران، 1387: 5).
با وجودی که زلزله یکی از مخربترین و پیچیده‌ترین پدیده‌های طبیعی شناخته میشود و در سال‌های اخیر با پیشرفت دانش بشری در زمینه شناسایی زمینلرزه و دلایل وقوع آن بیشتر مورد بررسی قرار گرفته است، پیش‌بینی دقیق زمان وقوع آن همچنان ناممکن باقی مانده است. به همین دلیل ضروری است با برنامه‌ریزی‌های حساب‌شده و اتخاذ تمهیدات کارآمد، آسیبپذیری سکونتگاه‌ها را کاهش داده و آگاهی‌های لازم برای مقابله با زلزله را میان اقشار مختلف جامعه گسترش داد. از این‌رو، کاهش خسارات ناشی از زلزله همواره بخشی از تلاش‌های تحقیقاتی انسان بوده است. اگرچه این پژوهش‌ها اغلب بر روش‌های ساختوساز متمرکز بوده و استانداردهایی برای اسکلت‌بندی، سقف، دیوارها، پی ساختمان، نما، مصالح و سایر عوامل به‌منظور تقویت مقاومت سازه‌ها در برابر زلزله تدوین شدهاند، اما بایستی پذیرفت که بررسی زلزله تنها به واحدهای ساختمانی محدود نمی‌شود؛ بلکه فراتر از آن مسئله زلزله در سطحی گسترده‌تر، در چارچوب طراحی شهری نیز مطرح است. در حقیقت، میتوان شهر را با هدف کاهش آسیبپذیری در برابر زلزله طراحی کرد (ویسه، 1378: 4). با تهیه برنامههای عملیاتی جامعه‌محور مبتنی بر استفاده از سرمایههای اجتماعی و برنامهریزی صحیح قبل از وقوع سوانح و تدوین طرحهای مدیریت بحران، ناشی از وقوع سوانح میتوان به میزان قابل‌توجهی از تلفات و خسارات ناشی از وقوع سوانح کاست. از این‌رو به‌طور کلی میتوان با شناسایی سرمایهها و گروههایی اجتماعی موجود در محلات، میزان تأثیر آنها را در کاهش خسارات ناشی از وقوع زلزله از طریق مشارکت در برنامههای درنظر گرفته شده در محلات شهری سنجید (کلانتری و همکاران، 1391).
پژوهشهای متعددی درخصوص بررسی میزان آسیبپذیری شهرها بر اثر زلزله انجام گردیده، اما در ارتباط با کاهش آسیبپذیری کالبدی شهر کرمانشاه در اثر زلزله احتمالی تاکنون مطالعهای انجام نگردیده است. به همین‌منظور در این پژوهش به تعیین میزان آسیبپذیری کالبدی شهرکرمانشاه ناشی از زلزله پرداخته شده است. در شکل شماره 3 مدل مفهومی تحقیق شرح داده شده است.
شکل شماره 1. مدل مفهومی تحقیق
روش پژوهش
مطالعه حاضر توصیفی- تحلیلی و اهداف آن کاربردی است. داده‌های لازم در مرحلة اول به‌صورت کتابخانه‌ای و اسنادی جداول آماری، طرحهای جامع و تفصیلی شهر کرمانشاه و همچنین اطلاعات موجود در واحد سیستم اطلاعات مکانی شهرداری کرمانشاه، دستگاه‌های اجرایی، مهندسین مشاور، اسناد، مجله‌ها و کتاب‌های مرتبط با این مطالعه و نیز استفاده از تصویر‌های ماهواره‌ای(LANDSAT) و به‌صورت میدانی جمع‌آوری گردیده، همچنین جهت تعیین میزان اهمیت زیرمعیارها، معیارها و امتیاز شاخصها با تهیه پرسشنامههایی از نظرات ۳۰ نفر از کارشناسان برنامهریزی شهری، شهرسازی، عمران و اعضاء هیأت علمی دانشگاه استفاده گردیده است. هدف اصلی این پژوهش ارزیابی میزان آسیبپذیری شهر کرمانشاه با استفاده از معیارهای کالبدی شهر است. بدین‌منظور ابتدا عوامل و متغیر‌های کالبدی مؤثر در برابر آسیبپذیری شهر ناشی از زلزله را مشخص و دستهبندی نموده و پس از ورود اطلاعات مکانی و توصیفی مربوط به هر زیر معیار در نرم‌افزارGIS ، ذخیره، پردازش و تجزیه وتحلیل اطلاعات هر متغیر انجام و سپس نقشه پهنهبندی آسیبپذیری هر یک از زیر معیارها به تفکیک مناطق هشت‌گانه شهر تهیه گردیده است. با توجه به متفاوت بودن میزان اثر هر متغیر در خطرپذیری کالبدی شهر ناشی از زلزله به‌منظور ترکیب لایهها (متغیرها) با هم و تهیه نقشة پهنهبندی آسیبپذیری کالبدی شهر، ابتدا میزان اهمیت و اولویت هر کدام از عوامل و زیر معیارهای مرتبط با آنها تعیین شده است. بدین‌منظور از روش فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی استفاده گردیده؛ در این روش، پس از ایجاد یک ساختار سلسله‌مراتبی از موضوع، برای محاسبه وزن (ضریب اهمیت) معیارها، زیرمعیارها و گزینهها، این عوامل دو به دو با یکدیگر مقایسه گردیدهاند. مبنای قضاوت در این امر مقایسه، جدول نه کمیتی توماس ال ساعتی است (زبردست، ۱۳۸۰). در این تحقیق به منظور انجام فرایند AHP جهت تعیین اوزان نهایی معیارها و زیرمعیارها و همچنین کنترل ضریب سازگاری قضاوتها از نرم‌افزار Expert Choise استفاده شده است. مراحل انجام تحقیق دربندهای زیر تشریح گردیدهاند.
تعیین معیارها، زیر معیارها، شاخصها
با در نظر گرفتن شرایط و وضعیت کنونی شهر و همچنین بررسی و مداقه در پژوهشهای پیشین مرتبط با موضوع تحقیق، جهت تعیین عوامل مؤثر در آسیبپذیری کالبدی شهر کرمانشاه، 2 معیار اصلی پایداری فیزیکی بافت و کارایی بافت در زمان بحران و همچنین 11 زیرمعیار (متغیر) مساحت زمین، سطح اشغال، تراکم جمعیت، تعداد طبقات، عرض معبر، قدمت ساخت، نوع سازه و مصالح، دسترسی به فضای باز شهری، دسترسی به مراکز امدادی، فاصله از مرکز خطرزا و نوع بافت شهری به‌عنوان پارامترهای مؤثر در آسیبپذیری کالبدی شهر کرمانشاه ناشی از زمینلرزه تعیین و به‌منظور امکان تعیین میزان آسیبپذیری هر معیار نیز از شاخصهای کمی وکیفی برگرفته از پژوهشهای قبلی و اخذ نظر کارشناسان استفاده گردیده. با توجه به نحوۀ تأثیرگذاری هر شاخص بر موضوع آسیبپذیری (ارتباط مستقیم یا معکوس)، هر شاخص به چهار پهنه آسیبپذیری خیلی زیاد، زیاد، متوسط و کم دستهبندی شده و با عنایت به اینکه جهت تهیه نقشه پهنهبندی آسیبپذیری نهایی شهر در اثر زلزله بایستی خصوصیات 4 نوع شدت آسیبپذیری هر شاخص جهت ترکیب لایهها در GIS بصورت عددی باشند؛ برای پهنه آسیبپذیری کم عدد 1، متوسط عدد2، زیاد عدد 3 و خیلی زیاد عدد 4 در نظر گرفته خواهد شد (جداول 1 و2).
جدول شماره1. زیرمعیارهای معیار کارایی بافت در زمان بحران
|
جدول شماره 1. زیرمعیارهای معیار کارایی بافت در زمان بحران
|
|
تهیه نقشه آسیبپذیری زیرمعیارها و معیارها
به منظور تهیه نقشههای پهنهبندی آسیبپذیری شهر در هر زیر معیار، اطلاعات توصیفی بناهای شهر مربوط به هریک از زیرمعیارها را وارد نرم‌افزار GIS نموده و با استفاده از دستورات این نرم‌افزار نقشة پهنهبندی آسیبپذیری هر زیرمعیار و جداول میزان آسیبپذیری جهت 4 پهنه به تفکیک مناطق تهیه میگردند. همچنین جهت به‌دست آوردن نقشة پهنهبندی آسیبپذیری شهر در دو معیار اصلی پایداری فیزیکی بافت و کارایی بافت در زمان بحران بایستی اطلاعات مربوط به زیرمعیارهای هر معیار اصلی در محیط GIS رویهم‌گذاری شوند. بدین‌منظور نخست اوزان نهایی زیرمعیارها با روش AHP تعیین گردد؛ این روش شامل 5 مرحله است که عبارتند از: 1- ایجاد ساختار سلسله‌مراتبی، 2-تعیین ضرایب اهمیت معیارها و زیر معیارها، 3- محاسبه ضریب اهمیت گزینهها، 4- محاسبه امتیاز نهایی گزینهها، 5-بررسی سازگاری در قضاوتها (زبردست، 1382: 56) به‌منظور انجام روش مذکور و تعییین وزن زیر معیارها و معیارها پرسشنامههایی جهت نظرخواهی از 30 نفر از اعضاء هیأت علمی و کارشناسان مرتبط با موضوع شهرسازی و برنامهریزی شهری که بتواند کلیه اهداف و سؤالات مورد نظر تحقیق را پاسخ دهد تهیه و در مرحله بعد با گرفتن میانگین هندسی اعداد ماتریسهای پرسشنامه، ماتریس نهایی مقایسه دودویی زیرمعیارها تشکیل و با استفاده از نرم‌افزار Expert Choice نسبت به تعیین وزن نهایی زیرمعیارها و همچنین کنترل ضریب سازگاری اقدام گردید (جداول شماره 3 و 4). وزن نهایی به‌دست آمدۀ زیرمعیارها حاکی از آن است که معیار نوع مصالح بیشترین اهمیت را به خود اختصاص داده، با توجه به ضرایب اهمیت به‌دست آمده جهت زیرمعیارهای هر معیار اصلی با استفاده از روابط شماره 1 و 2 و همچنین دستور Field Calculator در نرم‌افزار GIS نقشه پهنهبندی و جداول کمی جهت هر دو معیار اصلی به تفکیک مناطق تهیه میگردد.
جدول شماره ۳. ماتریس زیر معیارهای کارایی بافت در زمان
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
بحران جدول شماره 4. ماتریس زیر معیارهای پایداری فیزیکی بافت
زیر معیار | عرض معبر | تراکم جمعیت | فاصله از امداد | دسترسی فضای باز | وزن نهایی | |
عرض معبر N1 | 1 | 2 | 5 | 2 | 0.395 | |
تراکم جمعیت N2 | 0.5 | 1 | 7 | 2 | 0.390 | |
فاصله از امداد N3 | 0.2 | 0.16 | 1 | 0.33 | 0.063 | |
دسترسی فضای باز N4 | 0.5 | 0.5 | 3 | 1 | 0.187 | |
CR=0.004نسبت سازگاری | سطح اطمینان | |||||
بررسی وضعیت آسیبپذیری کالبدی
جهت مشخص شدن وضعیت آسیبپذیری کالبدی شهر در اثر زلزله می‌بایستی دو معیار اصلی با یکدیگر تلفیق گردند، بدین‌منظور ابتدا ماتریس مقایسه دودویی معیارهای اصلی از طریق میانگینگیری از اعداد پرسشنامه براساس جدول شماره 5 تشکیل و با استفاده از روش AHP و نرم‌افزار Expert Choice ضریب اهمیت هر یک از معیارهای اصلی تعیین و پس از کنترل ضریب سازگاری با استفاده از رابطه شماره 3 و به‌کار بردن دستورهای Field Calculator در محیط نرم‌افزار GIS دو لایه مذکور با هم ترکیب و نقشه نهایی آسیبپذیری کالبدی شهر کرمانشاه و جداول کمی مربوطه به تفکیک مناطق شهر در ۴ پهنه آسیبپذیری خیلی زیاد، زیاد، متوسط و کم تهیه میگردد، در نهایت با توجه به خروجی نقشههای آسیبپذیری و جدول کمی بدست آمده اولویتبندی‌های آسیبپذیری شهر تعیین میگردد.
رابطه 3. 
آسیبپذیری کالبدی شهرناشی از زلزله
|
شکل شماره 3. وزن معیارها و زیرمعیارها در فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی
معیارها، زیر معیارها، شاخصها
مساحت زمین: منظور از قطعه و قطعات ساختماني، واحدهاي تفکيک‌شدة ملکي است که جهت سـاخت‌وسـاز بـه‌کـار ميروند. هرچه مساحت قطعهها بيشتر باشد، آسيبپذيري ناشي از زلزله کمتر است (حسین درخشان،1390).
سطح اشغال بنا: سطح اشغال هر پلاک ساختمانی عبارت است از نسبت ساختمان ساخته شده در هر پلاک به مساحت عرصه آن قطعه، واضح است که با ازدیاد درصد سطح اشغال میزان نخاله ناشی از تخریب ساختمان افزایش یافته و منجر به کاهش فضای باز قطعه شده و امکان فرار و گریز از محلهای پرخطر و پناهگیری در مکانهای ایمن را کاهش میدهد.
نوع مصالح سازه:. بدیهي است سازههایي كه با مصالح مقاوم و استاندارد بالا ساخته شدهاند، ایمني مناسبي در برابر زلزله داشته و امنيت بالایي براي ساكنان فراهم ميكنند (احدنژاد روشتي و همكاران، 1389). مقاومت ابنیه در مقابله با زلزله با توجه به بودن یا نبودن سیستم مقاومت جانبی در سازه تعیین میگردد، بر این اساس بناهای کلانشهر کرمانشاه با توجه به معیار نوع مصالح به سه زیرشاخص تقسیم گردیدهاند.
قدمت بنا: عمر بنا از عوامل بسیار مؤثر در آسیبپذیری ساختمانها در برابر زلزله است؛ به‌طوری‌که به هر میزان قدمت بنا بیشتر باشد و دارای سازة ضعیفتری باشد آسیبپذیری در برابر زلزله مسلماً بیشتر است (علی شماعی، 1397). به‌لحاظ قدمت، ساختوساز، ساختمانها در کرمانشاه به 4 بازه زمانی تقسیم میگردد؛ دورۀ اول ساختمانها با قدمت پیش از سال 1350، دورة دوم از 1350 تا 1367 (پایان جنگ تحمیلی)، دورۀ سوم از 1367 تا 1379 (بخشنامه الزام رعایت استاندارد ملی 2800 در استان) و دورۀ چهارم پس از سال 1379 شمسی تاکنون؛
نوع بافت: اثر این عامل بسیار مهم است، بافتهای منظم مقاومت بیشتري در مقابل بلایاي طبیعي به نسبت بافتهای نامنظم دارند. همچنین درجه ایمني بافتهای ناپیوسته در برابر بلایاي طبیعي بیشتر از درجه ایمني بافتهای پیوســته است. هرچه الگوي قطعبندي منظمتر (مربع و مستطیل) و داراي زوایاي منفرجه كم‌تري باشد، آسیبپذیري كمتر است (حمیدی، 1373).
تعداد طبقات: یکی از پارامترهای مهم در آسیبپذیری ساختمانهای شهر در مقابل زلزله تعداد طبقات و همچنین ارتفاع ساختمان است. هرچه تعداد طبقات ساختمان بیشتر باشد آسیبپذیری آن در برابر زلزله بیشتر است (علی شماعی، 1397).
فاصله از مراكز و تأسیسات خطرزا: قرارگیری كاربريها با پتانسيل بالاي آسيب‌رساني در مجاورت سایر كاربريها، ميزان آسيبپذیري را بالا میبرد. بنابراین انتقال این‌گونه تأسيسات به بیرون از شهرها یا در نظرگرفتن حرایم مناسب جهت آنها، ميتواند راه‌حل مناسبي براي كاهش ميزان آسيب‌پذیری محسوب گردد (مجید ابراهیمی، 1394). در این تحقیق موقعيت مکانی پالایشگاه نفت، پمپ بنزینها، ایستگاه کاهش فشار گاز(TBS) ، پمپهای گاز (CNG)، به‌عنوان تأسيسات خطرزا مشخص شده است. برمبنای ضوابط سازمان محیطزیست کشور، حداقل حریم پمپهای بنزین از ساختمانهای مسکونی ۲۵ تا ۳۵ متر و کمترین حریم ایستگاه گاز ۵۰ تا ۹۰ متر است. با توجه به ضوابط سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهران (۱۳۹۱)، فاصله امن برای پایگاه‌های مدیریت بحران از مراکز خطرزا ۲۰۰ متر است. بر همین اساس، معیار فاصله از مراکز خطرزا به چهار دستة؛ آسیبپذیری خیلی زیاد فاصله کمتر از ۵۰ متر، زیاد فاصله از ۵۰ تا ۱۰۰ متر، متوسط فاصله بین ۵۰ تا ۱۵۰ متر و آسیبپذیری کم فاصله بیشتر از ۱۵۰ متر تقسیم شده است.
عرض معبر: این زیرمعیار عامل بسيار مهمي در زمان فرار، پناه، تخليه و امدادرساني است؛ چون‌که عده زیادی از بازماندگان یا تیم‌های امدادي ميتوانند انتقال یابند. هرچه عرض معابر بيشتر باشد امكان ایجاد ترافيك عبوري كمتر است (شریف‌زادگان و فتحي،1390).
تراكم جمعیتی: مطالعات نشان ميدهند که به هر میزان تراکم جمعيتی در شهر کمتر باشد و يا اين تراکم به‌صورت متعادل در سطح مناطق و محلات شـهری توزيـع شـده باشـد، آسـيب‌پـذيري شهرها در مواقع اضطراري از جمله زمینلرزه کمتر است (Rashed &Weeks,2004).
دسترسی به مراكز امدادی: دسترسي به ایستگاههای آتش‌نشاني و مراکز درماني باعث افزایش سرعت عملیات امداد و نجات و خدمات‌رساني به آسیب‌دیدگان میشود. به‌این‌ترتیب با افزایش فاصله از مراکز درماني و ایستگاههای آتش‌نشاني، امکان آسیبپذیري بیشتر میگردد (زنگی‌آبادی و همکاران، 1392). برمبنای استانداردهاي موجود هر ايستگاه آتش‌نشاني به‌طور متوسط بايد محدوده‌اي به شعاع 500 متر با جمعيت حدود 50 هزار نفر را پوشش دهد. در اين صورت مدت رسيدن به محل حادثه 3 دقيقه می شود .(Turner&Curtter,2004) حداقل جمعیت تحت‌پوشش هر بیمارستان در مقیاس منطقه‌ای 10000 خانوار و حداکثر جمعیت برابر با 13000 خانوار است. شعاع دسترسی در برخی از منابع 1 الی 1.5 کیلومتر میباشد (پورمحمدی، 1394).
فاصلة سكونتگاهها از فضاهاي بیكالبد: فضاهاي بيكالبد شهری قادرند در زماني كه احتمال وقوع زمینلرزه وجود دارد به‌عنوان فضاهاي پناه‌گيري و بعد از وقوع زلزله نيز به‌عنوان مراكز امدادي و درماني و یا براي فرود اضطراري هليكوپترها مورد استفاده قرار گیرند. این فضاها بهتر است در محلهای كم‌خطر از نظر زلزله قرار گيرند (کیومرث حبیبی، 1390). بر اساس استانداردهای بین‌المللی جهت ایجاد اردوگاه های امداد و نجات و اسکان فوری و موقت رعایت بعضی از اصول از جمله مجاورت با معابر با عرض زیاد و دسترسی مناسب، فاصله از گسلها و رودخانه‌ها، محدودیت شیب اراضی از ۱ تا ۱۰ درصد و نیز رعایت سرانه ۳۰ تا ۳۵ متر مربع جهت هر نفر ضروری میباشد. در این تحقیق با توجه به نقشه شیب شهرکرمانشاه و همچنین رعایت الزامات فوق، ابتدا کلیه زمین‌ها و مکان‌هایی که جهت اسکان موقت و فضای امداد و نجات مناسب بوده شناسایی و نقشه فضاهای باز شهری تهیه گردیده است و سپس با توجه به مساحت هر قطعه فضای باز و همچنین سرانه ۳۰ تا ۳۵ متر جهت اسکان موقت شهروندان، ظرفیت اسکان هر فضای باز محاسبه گردیده است.
4- منطقه مورد مطالعه
شهر کرمانشاه مرکز استان و در ́۱۷°۳۴ تا ́۲۶°۳۴عرض شمالی و ́۵۹°۴۶ تا ́۱۴°۴۷ طول شرقی در نواحی میانی استان کرمانشاه قرار گرفته (شکل شماره ۳-۱) و حداکثر و حداقل ارتفاع آن از تراز دریای آزاد ۱۶۰۴ متر تا ۱۳۰۰ متر است. کرمانشاه نهمین شهر پرجمعیت ایران است برمبنای آخرین اطلاعات مرکز آمار کشور جمعیت شهر کرمانشاه در سال ۱۴۰۰شمسی، ۱۰۳۲۰۰۰ بوده است. مساحت شهر کرمانشاه ۱۰۳۴۰ هکتار است. کرمانشاه دروازه زاگرس و یکی از شاهراه‌های ارتباطی شرق و غرب و قدیمی‌ترین راه عبور زائران عتبات عالیات است که به همین سبب تأثیرات فرهنگی و معنوی برجا گذارده است. رشته کوه زاگرس که فلات ایران را از سرزمین‌های همسایه جدا کرده است به دشت‌های وسیع و کوه‌های عمدتاً مجزا و دره‌های وسیعی منتهی میشود که از قدیم برای رسیدن به میان‌رودان مورد استفاده قرار گرفته است. فاصله زمینی شهر کرمانشاه تا بغداد، ۳۹۰ کیلومتر و تا تهران، ۵05 کیلومتر است.
[1] * دانشیار جغرافیای برنامهریزی شهری دانشگاه تبریز، ایران iraj-teymuri@tabrizu.ac.ir
[2] ** دانشیار جغرافیای برنامهریزی شهری دانشگاه تبریز، ایران h.hakimi@tabrizu.ac.ir
[3] *** دانشیار جغرافیای برنامهریزی شهری دانشگاه تبریز، ایران heydari@tabrizu.ac.ir
[4] **** نویسنده مسئول: دانشجوی دکترای جغرافیای برنامهریزی شهری دانشگاه تبریز، ایران a.hamidi110@yahoo.com
شکل شماره4. موقعیت مناطق 8 گانه شهر کرمانشاه
شکل شماره 5. عکس هوایی شهر کرمانشاه
لرزهخیزی و گسلها
این گسل با درازای 1375کیلومتر (بربریان، 1995) و راستای شمال غربی- جنوب شرقی و با شیب به سوی شمال شرقی، از نوع راندگی است. این گسل در طول کمربند زاگرس امتداد دارد.
گسل پیشانی (جبهه) کوهستان زاگرس
گسل پیشانی کوهستان زاگرس از پارههای گسلی گوناگون با طولهای متفاوت 15 تا 115 کیلومتری تشکیل شده است و در جمع درازایی در حدود 1350 کیلومتر دارد (بربریان، 1995). راستای کلی این گسل، شمال غرب- جنوب شرق با شیب به سوی شمال شرق است. سازوکار این گسل راندگی (فشاری) میباشد (بربریان، 1995). رویداد زمینلرزه تاریخی بهار 377 هجری شمسی (04/958 میلادی) سرپل ذهاب با بزرگای برآورد شده 3/6 در مقیاس امواج گشتاوری (MW ) و شدت 8 (VIII) در مقیاس اصلاح شدۀ مرکالی را به گسل پیشانی کوهستان نسبت میدهد.
گسل صحنه با طول حدود 100 کیلومتر و راستای شمال غرب- جنوب شرق و شیب به سمت جنوب غرب در حوالی صحنه در استان کرمانشاه امتداد دارد. سازوکار این گسل راستالغز راستبر است (چالنکو و برو، 1974). گسل صحنه از جنوب شرق به گسله کازرون و از شمال غرب به گسل مروارید ختم میشود.
این گسل با طول حدود 150 کیلومتر (چالنکو و برو، 1974) و با راستای شمال غرب- جنوب شرق با شیب به سوی شمال شرق در شمال کامیاران و غرب پاوه قرار دارد (شکل3-25). سازوکار این گسل راستالغز راستبر است، هرچند که جنبش قدیمی راندگی نیز برای آن متصور است (شیخ الاسلامی و همکاران، 1392).
زمینلرزههای تاریخی استان کرمانشاه
- زمینلرزه 06/1872میلادی با بزرگی تقریبی 1/6، فارسینج استان کرمانشاه را لرزاند و 1500 نفر کشته شدند.
- زلزله 21 آبان‌ماه 1396 شمسی (12 نوامبر 2017 میلادی) ازگله، سرپل ذهاب با بزرگی 3/7
- زمینلرزههای 21 دیماه 1396 شمسی (11 ژانویه 2018 میلادی) سومار با بزرگی 6
- زمینلرزه 31 تیرماه 1397 شمسی (22 ژوئیه 2018 میلادی) تازهآباد با بزرگی 7/5
- زمینلرزه 4 شهریورماه 1397 شمسی (25 اگوست 2018 میلادی) تازهآباد با بزرگی 9/5
شکل شماره 6. نقشه گسلها و زمینلرزههای دستگاهی استان کرمانشاه (22/11/2018 – 2019)
مأخذ: موسسه ژئوفیزیک مرکز لرزه‌نگاری کشور، 1397
یافتههای پژوهش
مساحت زمین: نقشه‌ی آسیبپذیری (شکل شماره7) زیرمعیار مساحت زمین و جداول مربوطه نمایان‌گر آن است که ۶۳/۳۲ درصد از بناهای شهر در پهنۀ آسیبپذیری خیلی زیاد، ۵۰۸/۴۱ درصد آسیبپذیری زیاد، ۹۷۸/۱۷ درصد آسیبپذیری متوسط و ۸۸۵/۷ درصد در پهنۀ آسیبپذیری کم قرار دارند. در این زیر معیار مناطق سه و هفت و دو به ترتیب دارای بالاترین میزان آسیبپذیری خیلی زیاد بوده و کمترین درصد آسیبپذیری خیلیزیاد به ترتیب مربوط به منطقه یک و سپس شش است.
سطح اشغال بنا: با بررسی نقشه آسیبپذیری و جدول مربوطه در زیر معیار سطح اشغال بنا مشخص میگردد که میزان ۷۳/۳۵ درصد از ساختمانهای شهر شامل آسیبپذیری خیلیزیاد، ۸۳۶/۴۸ درصد آسیبپذیری زیاد، ۹۲۸/۸ درصد آسیبپذیری متوسط و ۵۱۱/۶ درصد در پهنۀ آسیبپذیری کم هستند. بالاترین میزان آسیبپذیری ناشی از زمینلرزه با در نظر گرفتن معیار سطح اشغال مربوط به منطقه سه و سپس منطقه پنج و کمترین آسیبپذیری نیز مربوط به مناطق شش و سپس چهار شهر است (شکل شماره 8).
شکل شماره 7. نقشه آسیبپذیری ناشی از زیرمعیار مساحت زمین
شکل شماره 8. نقشه آسیبپذیری ناشی از زیرمعیار سطح اشغال بنا
نوع مصالح سازه: با بررسی نقشه آسیبپذیری و جدول مربوطه در زیرمعیار سطح اشغال بنا مشخص میگردد که میزان ۷۳/۳۵ درصد از ساختمانهای شهر شامل آسیبپذیری خیلی زیاد، ۸۳۶/۴۸ درصد آسیبپذیری زیاد، ۹۲۸/۸ درصد آسیبپذیری متوسط و ۵۱۱/۶ درصد در پهنۀ آسیبپذیری کم هستند. بالاترین میزان آسیبپذیری ناشی از زمینلرزه با درنظر گرفتن معیار سطح اشغال مربوط به منطقه سه و سپس منطقه پنج و کمترین آسیبپذیری نیز مربوط به مناطق شش و سپس چهار شهر است(شکل شماره 9) .
|
شکل شماره 9. نقشه آسیبپذیری ناشی از زیر معیار نوع مصالح
شکل شماره 10. نقشه آسیبپذیری ناشی از زیر معیار قدمت بنا
نوع بافت : نقشه پهنهبندی آسیبپذیری نشان میدهد که ۵۵۶/۴۲ درصد از ساختمانهای شهر دارای آسیبپذیری خیلی زیاد بوده، یعنی در بافت منظم پیوسته قرار دارند، ۰۰۴/۰ درصد آسیبپذیری زیاد، ۳۰۷/۵۷ درصد آسیبپذیری متوسط و ۱۳۳/۰ درصد در پهنۀ آسیبپذیری کم هستند. آسیبپذیرترین ساختمانها از نظر نوع بافت در منطقه ۳ شهر و پس از آن به ترتیب در منطقه ۲ و ۷ کرمانشاه واقع شدهاند که این مناطق بیشتر شامل بافت قدیمی و فرسوده و همچنین محله‌های حاشیهنشین و اسکان غیررسمی هستند. ۳/۵۷ درصد از بنا‌ها نیز در بافت شهری با آسیبپذیری متوسط یعنی در بافت شهری منظم پیوسته واقع شدهاند که از نظر تعداد بالاترین تعداد بناهای شهر کرمانشاه را شامل می‌شوند و اکثراً در مناطق شهری ۷، ۶، ۵، ۱و ۸ شهر قرار گرفتهاند(شکل شماره 11).
تعداد طبقات: نقشه آسیبپذیری زیر معیار طبقات نشان می‌دهدکه ۰۲۷/۰ درصد از ساختمانهای شهر دارای آسیبپذیری خیلی زیاد، ۲۵/۱ درصد آسیبپذیری زیاد، ۷۱۵/۶ درصد آسیبپذیری متوسط و ۰۱/۹۲ درصد در پهنۀ آسیبپذیری کم هستند. ساختمانهای بلند مرتبه بیشتر در مناطق ۱ و ۵ و بیشترین تعداد ساختمانهای ۱ و ۲ طبقه در منطقه ۳ و ۵ هستند(شکل شماره ۱2).
شکل شماره 11: نقشه آسیبپذیری ناشی از زیر معیار نوع بافت
شکل شماره 12: نقشه آسیبپذیری ناشی از زیر معیار طبقات
فاصله از مراكز و تأسیسات خطرزا: نقشه پهنهبندی آسیبپذیری فاصله از مراکز خطرزا، شرایط آسیبپذیری ساختمانهای شهر کرمانشاه را در اثر نزدیکی به این مراکز نشان میدهد (شکلهای شماره 13 و 14). از لحاظ این معیار، 412 /0 درصد از ساختمانهای شهر دارای آسیبپذیری خیلی زیاد، 275/1 درصد آسیبپذیری زیاد، 176/2 درصد آسیبپذیری متوسط و 137/96 درصد پهنۀ آسیبپذیری کم هستند. بیشترین اماکن آسیبپذیری به لحاظ نزدیکی به پمپهای بنزین و گاز در مناطق سه و هفت شهر و بیشترین بناهای آسیبپذیر با توجه به نزدیکی به ایستگاههای گاز (BTS) در مناطق شهری پنج و هشت واقع گریدهاند.
شکل شماره 13. نقشه آسیبپذیری ناشی از زیر معیار فاصله از ایستگاه گاز
شکل شماره 14. نقشه آسیبپذیری ناشی از زیر معیار فاصله از پمپ بنزین
عرض معبر: با بررسی نقشة آسیبپذیری عرض معابر مشخص گردید که ۳۰۶/۱۱ درصد از ساختمانهای شهر دارای آسیبپذیری خیلی زیاد، ۷۶۵/۶۶ درصد زیاد، ۲۰۸/۱۴درصد متوسط و ۷۲۲/۷ درصد در پهنۀ آسیبپذیری کم هستند. بیشترین درصد آسیبپذیری در زیرمعیار عرض معبر به ترتیب در مناطق سه، چهار و هفت و کمترین میزان مربوط به منطقه شش کرمانشاه است (شکل شماره ۱5).
تراكم جمعیتی: نقشه آسیبپذیری معیار تراکم جمعیت نشان میدهد که 196/21 درصد از ساختمانهای شهر دارای آسیبپذیری خیلی زیاد، 783/25 درصد آسیبپذیری زیاد، 85/31 درصد آسیبپذیری متوسط و 17/21 درصد در پهنۀ آسیبپذیری کم هستند. بیشترین تعداد ساختمانها با آسیبپذیری خیلی زیاد ناشی از معیار تراکم جمعیت در منطقه پنج و سپس در منطقه هفت شهر و کمترین میزان نیز به ترتیب مناطق شهری هشت و شش شهر هستند (شکل شماره 16).
شکل شماره 15. نقشه آسیبپذیری ناشی از زیر معیار عرض معبر
شکل شماره 16. نقشه آسیبپذیری ناشی از زیرمعیار تراکم جمعیت
دسترسی به مراكز امدادی: بررسی نقشههای آسیبپذیری فاصله از مراکز آتشنشانی و درمانی بیانگر آن است که کمبود مراکز درمانی به ترتیب بیشتر در مناطق سه، پنج، هفت و شش شهری و کمبود ایستگاههای آتشنشانی به‌ترتیب بیشتر در مناطق پنج، هفت، هشت و یک شهر کرمانشاه است. به‌لحاظ دسترسی به مراکز درمانی 511/41 درصد از ساختمانهای شهر دارای آسیبپذیری خیلی زیاد، 498/24 درصد آسیبپذیری زیاد، 788/23 درصد آسیبپذیری متوسط و 204/10 درصد در پهنۀ آسیبپذیری کم هستند و از نظر دسترسی به ایستگاههای آتشنشانی نیز 288/70 درصد از ساختمانهای شهر دارای آسیبپذیری خیلی زیاد، 596/10 درصد زیاد، 875/9 درصد متوسط و 3/9 درصد در پهنۀ آسیبپذیری کم هستند (شکلهای شماره 17 و 18).
شکل شماره 17. نقشه آسیبپذیری ناشی از زیر معیار دسترسی مراکز درمانی
شکل شماره 18. نقشه آسیبپذیری ناشی از زیر معیار دسترسی آتشنشانی
فاصلة سكونتگاهها از فضاهاي بیكالبد: بررسی نقشه آسیبپذیری زیر معیار فاصلة سكونتگاهها از فضاهاي بیكالبد، نشانگر آن است که 536/71 درصد از ساختمانهای شهر دارای آسیبپذیری خیلی زیاد، 367/6 درصد زیاد، 538/7 درصد متوسط و 559/14 درصد در پهنۀ آسیبپذیری کم هستند. بر اساس بررسیها در این معیار بیشترین مقدار آسیبپذیری ناشی از کمبود فضاهای باز شهری مربوط به منطقه سه شهر و سپس مناطق پنج و هفت شهرکرمانشاه بوده و کمترین میزان آسیبپذیری در مناطق هشت و شش است(شکل شماره 19).
شکل شماره 19. نقشه آسیبپذیری شهر ناشی از زیر معیار دسترسی به فضای باز
جدول شماره 6. درصدآسیبپذیری در پهنه خیلی زیاد زیر معیارها در مناطق شهرکرمانشاه بر مبنای تعداد ساختمان
زیرمعیار
منطقه |
| سطح اشغال
| نوع مصالح
| قدمت بنا
| تعدادطبقات
| نوع بافت
| فاصله ازپمپ بنزین
| فاصله ازاستگاه گاز
| تراکم جمعیت
| فاصله از درمانی
| فاصله از آتشنشانی
| فاصله از فضای باز | عرض معبر
| |
منطقه یک | 1.62 | 2.523 | 0.195 | 0.196 | 0.017 | 2.371 | 0.052 | 0.000 | 1.766 | 1.605 | 6.870 | 7.127 | 0.920 | |
منطقه دو | 4.10 | 4.425 | 0.771 | 0.791 | 0.000 | 7.025 | 0.014 | 0.031 | 1.687 | 2.726 | 4.282 | 6.405 | 1.283 | |
منطقه سه | 12.0 | 11.145 | 2.648 | 2.690 | 0.001 | 16.267 | 0.091 | 0.032 | 2.374 | 8.623 | 10.945 | 16.540 | 2.751 | |
منطقه چهار | 2.65 | 2.632 | 5.314 | 5.399 | 0.001 | 5.404 | 0.051 | 0.001 | 1.439 | 0.022 | 5.368 | 6.494 | 2.315 | |
منطقه پنج | 3.61 | 5.503 | 0.000 | 0.000 | 0.002 | 1.531 | 0.035 | 0.052 | 6.722 | 7.950 | 16.104 | 13.431 | 0.940 | |
منطقه شش | 0.48 | 1.369 | 0.000 | 0.000 | 0.001 | 0.502 | 0.032 | 0.011 | 1.031 | 8.366 | 4.928 | 5.308 | 0.264 | |
منطقه هفت | 5.01 | 5.431 | 0.000 | 0.000 | 0.000 | 7.177 | 0.093 | 0.010 | 5.701 | 7.854 | 9.858 | 11.363 | 1.653 | |
منطقه هشت | 3.13 | 2.697 | 0.000 | 0.000 | 0.004 | 2.279 | 0.043 | 0.048 | 0.477 | 4.364 | 7.408 | 4.869 | 1.181 | |
مجموع | 32.6 | 35.725 | 8.928 | 9.077 | 0.027 | 42.556 | 0.412 | 0.184 | 21.196 | 41.511 | 65.761 | 71.536 | 11.306 | |
MAX | 12.0 | 11.145 | 5.314 | 5.399 | 0.017 | 16.267 | 0.093 | 0.052 | 6.722 | 8.623 | 16.104 | 16.540 | 2.751 | |
منطقه بحرانی | سه | سه | چهار | چهار | یک | سه | هفت | پنج | پنج | شش | پنج | سه | سه |
شکل شماره 20. نمودار مقایسه زیرمعیارها مورد بررسی از نظر درصد فراوانی در شاخصهای خیلی زیاد، زیاد، متوسط و کم
معیار پایداری فیزیکی بافت
معیار پایداری فیزیکی بافت شامل ۷ زیر معیار مساحت زمین، سطح اشغال، نوع مصالح، قدمت بنا، تعداد طبقات، نوع بافت و فاصله از مراکز خطرزا است. با بررسی نقشه پهنهبندی آسیبپذیری معیار پایداری فیزیکی بافت مشخص میگردد که ۲۷/۳۴ درصد از ساختمانهای شهر در این معیار دارای آسیبپذیری با شدت خیلی زیاد، ۰۴۴/۳۵ درصد شدت زیاد، ۴/۱۰درصد شدت متوسط و ۲۸۶/۲۰ درصد در پهنۀ آسیبپذیری با شدت کم هستند. در این معیار آسیبپذیرترین مناطق به ترتیب مناطق سه، چهار و دو و کمترین آسیبپذیری به‌ترتیب مربوط به مناطق شش و یک است (شکل شماره ۲1).
معیار کارایی بافت در زمان بحران
معیار کارایی بافت در زمان بحران شامل 4 زیر معیار عرض معبر، تراکم جمعیت، فاصله از مراکز امدادی و دسترسی به فضای باز است. پس از وزن‌دهی زیر معیارها با روش AHP و تلفیق آنها با استفاده از نرم‌افزار GIS نقشه آسیبپذیری معیار پایداری فیزیکی بافت تهیه و بر اساس آن مشخص گردید که 083/33 درصد از ساختمانهای شهر دارای آسیبپذیری خیلی زیاد، 931/31 درصد زیاد، 174/23 درصد متوسط و 812/11 درصد در پهنۀ آسیبپذیری کم هستند. در این معیار آسیبپذیرترین مناطق به ترتیب مناطق پنج، هفت و سه و کمترین آسیبپذیری به ترتیب مربوط به مناطق هشت و شش است(شکل شماره 22).
شکل شماره 22: نقشه آسیبپذیری معیار کارایی بافت در زمان بحران
شکل شماره 21: نقشه آسیبپذیری معیار پایداری فیزیکی بافت
آسیبپذیری کالبدی شهر کرمانشاه در اثر زلزله
از تلفیق دو معیار اصلی پژوهش با اعمال ضرایب اهمیت هر یک در نرم‌افزار GIS و ترسیم نقشه پهنهبندی و جداول آسیبپذیری کالبدی شهر کرمانشاه در اثر زمینلرزه مشخص گردید که ۷۸۴/۲۳درصد از ساختمانهای شهر کرمانشاه در پهنۀ آسیبپذیری با شدت خیلی زیاد، ۰۹۷/۳۴ درصد بنا‌ها در پهنۀ آسیبپذیری با شدت زیاد، ۹۹۴/۲۲ درصد در پهنۀ با شدت متوسط و ۱۲۵/۱۹ درصد در پهنۀ آسیبپذیری با شدت کم قرار دارند. در بین مناطق شهر کرمانشاه منطقه سه شهری آسیبپذیرترین منطقه و پس از آن مناطق شهری هفت، چهار و دو و سپس مناطق پنج، یک، هشت و شش به لحاظ آسیبپذیری خیلی زیاد دارای بیشترین تعداد فراوانی ساختمانها هستند (شکل شماره 23).
شکل شماره 23. نقشه آسیبپذیری کالبدی شهر کرمانشاه در اثر زلزله
جدول شماره ۷. آسیبپذیری کالبدی شهر کرمانشاه در اثر زلزله (تعداد ساختمان)
پهنه
منطقه | آسیبپذیری خیلی زیاد | آسیبپذیری زیاد | آسیبپذیری متوسط | آسیبپذیری کم | آسیبپذیری خیلی زیاد% | آسیبپذیری زیاد% | آسیبپذیری متوسط% | آسیبپذیری کم% |
منطقه یک | 1957 | 4516 | 4721 | 2704 | 1.175 | 2.711 | 2.834 | 1.623 |
منطقه دو | 4529 | 6422 | 3986 | 3305 | 2.719 | 3.855 | 2.393 | 1.984 |
منطقه سه | 14977 | 10545 | 3653 | 4737 | 8.991 | 6.331 | 2.193 | 2.844 |
منطقه چهار | 6724 | 3811 | 2748 | 1476 | 4.037 | 2.288 | 1.650 | 0.886 |
منطقه پنج | 2271 | 14638 | 7896 | 5850 | 1.363 | 8.788 | 4.740 | 3.512 |
منطقه شش | 386 | 2205 | 6032 | 5313 | 0.232 | 1.324 | 3.621 | 3.190 |
منطقه هفت | 7839 | 10382 | 6315 | 620 | 4.706 | 6.233 | 3.791 | 0.372 |
منطقه هشت | 935 | 4277 | 2950 | 7852 | 0.561 | 2.568 | 1.771 | 4.714 |
مجموع | 39618 | 56796 | 38301 | 31857 | 23.784 | 34.097 | 22.994 | 19.125 |
MAX | 14977 | 14638 | 7896 | 7852 | 8.991 | 8.788 | 4.740 | 4.714 |
منطقهMAX | سه | پنج | پنج | هشت | سه | پنج | پنج | هشت |
نتیجهگیری
با بررسی نقشههای پهنهبندی شدت آسیبپذیری کالبدی در اثر زلزله نتیجه می‌گیریم که شهر کرمانشاه به‌لحاظ زیرمعیارها در زیرمعیارهای دسترسی به فضای باز و فاصله از‌ایستگاه‌های آتشنشانی بدترین وضعیت را دارد. به‌گونه‌ای که 53/71 درصد از ساختمانها (۱۱۹۱۵۹ ساختمان) از نظر دسترسی به فضای باز و ۷۶/۶۵ درصد (۱۰۹۵۳۹ ساختمان) به‌لحاظ دسترسی به مراکز آتشنشانی در پهنه آسیبپذیری خیلی زیاد هستند. در این دو زیرمعیار بدترین وضعیت به‌ترتیب مربوط به مناطق سه، پنج و هفت است. زیرمعیارهای نوع بافت، دسترسی به مراکز درمانی و سطح اشغال در پهنه آسیبپذیری خیلی زیاد هر یک با فراوانی بیش از ۳۵ تا ۴۳ درصد در رتبه دوم قرار دارند، در این زیرمعیارها آسیبپذیرترین مناطق شهر مناطق سه، هفت و دو هستند. زیر معیارهای مساحت زمین و تراکم جمعیت با فراوانی بالای۲۰درصد در ردۀ سوم آسیبپذیری قرار گرفتهاند و زیرمعیارهای عرض معبر، قدمت بنا و نوع مصالح در ردۀ چهارم درصد فراوانی آسیبپذیری هستند.
در معیار پایداری فیزیکی بافت، ۲۷/۳۴درصد از بناهای شهر در پهنۀ آسیبپذیری خیلی زیاد و ۰۴/۳۵ درصد در پهنۀ آسیبپذیری زیاد واقع شدهاند که جمعاً ۱۱۵۴۵۹ ساختمان (31/69 درصد) از ۱۶۶۵۰۰ ساختمان شهر را دربرمی‌گیرد که عدد قابل توجه و تأملی است. در این معیار آسیبپذیرترین مناطق شهر مناطق به‌ترتیب مناطق سه، چهار و دو هستند. در معیار کارایی بافت در زمان بحران که بیشترین اثر آن در مرحله حین بحران و کاهش تلفات در زمان بحران است؛ ۰۸/۳۳ درصد از ساختمانهای شهر در پهنۀ آسیبپذیری خیلی زیاد و ۹۳/۳۱ درصد در پهنۀ آسیبپذیری زیاد قرار گرفتهاند. در این معیار جمعاً ۱۰۸۲۹۵ ساختمان از کل بناهای شهر (01/65 درصد) در وضعیت آسیبپذیری خیلی زیاد و زیاد قرار دارند که بسیار عدد بالایی است. در این معیار بدترین وضعیت به ترتیب مربوط به مناطق پنج، هفت و سه است. به‌لحاظ آسیبپذیری کالبدی (کلی) شهر در اثر زلزله احتمالی، ۳۹۶۱۸ ساختمان در پهنه آسیبپذیری خیلیزیاد و ۵۶۷۹۶ ساختمان در پهنه آسیبپذیری زیاد قرار گرفتهاند و این بدین‌معنی است که ۹۶۴۱۴ ساختمان از ۱۶۶۵۰۰ ساختمان شهر با درصد فراوانی ۸۸۱/۵۷ درصد در پهنه آسیبپذیری خیلی زیاد و زیاد واقع شدهاند. اعداد نهایی به‌دست آمده از این تحقیق بیانگر این واقعیت تلخ است که در صورت وقوع زلزله، بیش از نیمی از ساختمانهای شهر کرمانشاه دچار آسیبپذیری با شدت خیلی زیاد و زیاد می‌شوند که در صورت عدم برنامهریزی، سیاست‌گذاری علمی و نهایتاً عدم اجرای برنامههای عملیاتی صحیح و سریع، تلفات و خسارات ناشی از رخداد زلزله فاجعهبار و غیرقابل‌جبران خواهد بود.
منابع:
احدی‌نژاد، محسن (1392) ارزیابی عوامل درونی تأثیرگذار و آسیبپذیری ساختمانهای شهر در برابر زلزله با استفاده GIS نشریه: آمایش محیط، سال1392، دوره6، شماره 20، صص 23-52.
پورمحمدي، امير و همکاران (1392) توسعه چارچوب تحليلي مبتني بر GIS براي ارزيابي دوام شهري در برابر زلزله در مورد تهران، فصلنامه کاهش افتراق فاجعه‌ها، 8، صص 91-105.
جمعیت هلال‌احمر جمهوری اسلامی ایران، سازمان جوانان (1382) نکات ایمنی قبل، حین و پس از سیل، گرگان الف، 2- نوبت اول.
حبیبی، ا. (۱۳۸۹) کاهش آسیبپذیری ناشی از زلزله در شهر تهران با استفاده از تحلیل سلسله‌مراتبی AHP و GIS، رساله دکتری، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
حمیدی، علی (۱۳۷۳) شهر برابر زمینلرزه. مرکز تحقیقات و برنامهریزی شهری و منطقه‌ای.
زبردست، اردشیر (1380) کاربرد فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی در برنامهریزی شهری و منطقه‌ای، نشریه هنرهای زیبا، شماره 10، صص 21-23.
شريف‌زادگان، محمود و مهدي فتحي (1390) توسعه روشي خودکار براي تحليل واکنش شبکه‌هاي خياباني شهري به زلزله (مطالعه موردي شهر کرمانشاه، ايران). مخاطرات طبيعي، 63 (3)، صص1567-1584.
شمائی، عبدالمحمد و مجید شمائی و علی فریدحسینی (1399) کاربرد یک مدل فازی AHP برای تحلیل آسیبپذیری بافتهای تاریخی در شهر کاشان، ایران. مجله مهندسی سازه و ساختمان، 5 (3)، صص94-104.
شمایی، مجید و همکاران (۱۳۹۶) تحلیل آسیبپذیری پایداری معماری شهر کاشان در برابر زلزله با استفاده از فازی AHP و Expert choice ، ژئوماتیک ایران، ۶ (۳)، صص 143-155.
ضرغامي‌زنگ‌آبادي، مسعود و همکاران (1391) به‌کارگيري دانش تخصصي و تحليل چندمعياري در عملياتي کردن استراتژي‌هاي کاهش خطر در مناطق شهري، مجله برنامه‌ريزي و توسعه شهري، 139(1)، صص 1-9.
قانون مدیریت بحران کشور 4/6/1398.
کلانتری خلیل‌آباد، حسین و همکاران (1391) بررسی نقش سرمایههای اجتماعی در کاهش خطر زلزله در بافت تاریخی یزد (مطالعه موردی محله فهادان)، نشریه مطالعات شهرهای ایرانی اسلامی، دوره 3، شماره 9.
ویسه، یدالله (۱۳۸۷) نگرشی بر مطالعات شهرسازی و برنامهریزی شهری در مناطق زلزله‌خیز، انتشارات مؤسسه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله.
Hosseindokht, M. (2010) Identification and prioritization of earthquake vulnerability using AHP and GIS (Case Study: Kermanshah city). Journal of Geographic Information Science, 20(80), 67-79.
ISDR, 2004: Living With Risk: A global review of disaster reduction initiatives United Nations International Strategy For Disaster Reduction
Ishita, K. (2010) Application of hierarchical analysis method and GIS in earthquake vulnerability estimation. International Journal of Earth Sciences and Engineering, 3(2), 231-238.
Rashed.T,Weeks.J, 2004: Exploring The Spatial Association Between Measures From Satellite Imagery And Patterns Of Urban Vulnerability To Earthquake - Hazards,International Population Center, Department Of Geography,San Diego State University, San Diego.USA.
