واکاوی ویژگی‌های ترکیب کنندههای فضایی در حوضخانه خانه‌های تاریخی اصفهان (دوره‌های صفوی و قاجار)
الموضوعات :سارا روح الامین 1 , محسن افشاری 2
1 - کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران، گروه معماری، دانشگاه هنر اصفهان
2 - استادیار گروه معماری، دانشگاه هنر اصفهان
الکلمات المفتاحية: خانه‌های تاریخی اصفهان, حوضخانه, ترکیب کنندههای فضایی,
ملخص المقالة :
در معماری مناطق کویری ایران، آب عنصر حیات و ادامه زندگی بوده است؛ لذا ترفندهای خاصی در آفرینش عناصر معماری به کار گرفته‌اند تا موجبات آسایش و راحتی زندگی ساکنین را فراهم آورند. یکی از مواردی که در خانه‌های شهر اصفهان با استفاده از عنصر آب، شکل گرفته حوضخانه می‌باشد. تاکنون پژوهش‌های بسیاری در مورد خانه‌های تاریخی اصفهان انجام شده، ولی فضای حوضخانه چندان مورد توجه قرار نگرفته است. این پژوهش با هدف بررسی کیفیت ویژگی‌های ترکیب کنندههای فضایی حوضخانه در خانه‌های تاریخی اصفهان انجام شده است. پژوهش حاضر در راستای این هدف به دنبال پاسخ‌گویی به این سوالات می‌باشد؛ ترکیب کنندههای فضایی در حوضخانه خانه‌های تاریخی اصفهان چه ویژگی‌هایی دارند؟ و چگونه ایفای نقش می‌کنند؟ روش تحقیق این پژوهش کیفی با هدف کاربردی و با رویکرد توصیفی- تاریخی به واکاوی ویژگی‌های ترکیب کنندههای فضایی حوضخانه در خانه‌های تاریخی اصفهان دوره‌های صفوی و قاجار می‌پردازد. با توجه به مواردی همچون تخریب خانه‌های تاریخی، خالی از سکنه بودن، تغییرکاربری دادن خانه‌ها به هتل، موزه و سایر موارد، عدم وجود اسناد و نقشه برخی از خانه‌های تاریخی، 20 خانه تاریخی دارای حوضخانه در شهر اصفهان مربوط به دوره‌های ذکر شده شناسایی و بررسی گردید. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد که حوض‌خانه‌ها به وسیله درها، پنجره‌ها و ستون‌ها با سایر فضاهای خانه در ارتباط هستند. در حوض‌خانه‌ها با استفاده از ویژگی‌های ترکیب کنندههای فضایی؛ همچون بسط نوری و چشم اندازی و بسط فضایی افقی و عمودی، مکان منعطفی شکل گرفته است. حوض‌خانه‌ها از نظر همجواری به پنج گروه تقسیم شده‌اند؛ گروهی از حوض‌خانه‌ها فاقد همجواری هستند. گروهی از آنها به صورت یک‌رو، گروه دیگر به صورت دورو، گروه چهارم با سه فضا و گروه آخر با چهار فضا در ارتباط هستند. ۱۲ عدد از حوض‌خانه‌های مورد پژوهش دارای صفه و بقیه صفه ندارند. در پژوهش حاضر حوض‌خانه‌ها دارای نورگیر سقفی یا دیواری و در برخی از آنها نورگیر به هر دو صورت سقفی و دیواری وجود دارد. در نُه عدد از حوض‌خانه‌های مورد پژوهش، غلام گردش موجود است. گروهی از حوض‌خانه‌ها بسط نوری و چشم اندازی به سمت خارج و بقیه بسط نوری و چشم اندازی به سمت داخل دارند.
آیت الله زاده شیرازی، باقر. (۱۳۹۲). اصفهان شهر نور (ترجمه لیلا پهلوان زاده. اصفهان): اصفهان: دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان.
احمدی نژاد، روزبه، و علیرضا شیر افکن. (۱۳۹۱). فرهنگ لغت انگلیسی به فارسی ساختمان و معماری. تهران: طحان.
بخارایی، صالحه. (۱۳۹۳). معماری و فضامندی نحو توالی فضاهای مرتبط با یک اپیزود در معنای عاطفی فضامندی. رساله دکتری معماری. دانشگاه شهید بهشتی تهران.
____________. (۱۳۹۴). «فضامندی: وجوه، حدود و عوامل تاثیرگذار». فصلنامه علمی پژوهشی صفه. ۲: 18-5.
حائری، محمدرضا. (۱۳۹۳). نقش فضا در معماری ایران. چاپ دوم. تهران: رسام.
______________. (۱۳۹5). خانه، فرهنگ و طبیعت در معماری ایران. چاپ دوم. تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
خدابخشیان، مقدی، و سید مجید مفیدی شمیرانی. (1393). «ضرورت شناخت فضاهای زیرزمینی در معماری‌های بومی». مجله هویت شهر. 17: 44-35.
دی. کی. چینگ، فرانسیس. (۱۳۹3). معماری فرم، فضا و نظم (ترجمه زهره قراگزلو). چاپ بیستم. تهران: دانشگاه تهران.
رازی، فریده. (۱۳۷۲). فرهنگ واژه‌های فارسی سره برای واژه‌های عربی در فارس معاصر. چاپ دوم. تهران: سعدی. رحمانی، سارا، و حمید ندیمی. (۱۳۹8). «تأملی در کیفیت و معنی محیط». مجله علمی پژوهشی باغ نظر. دوره ۱۶. ۷۱: 51-60.
رفیعی سرشکی، بیژن، ندا رفیع‌زاده، و علی محمد رنجبر کرمانی. (۱۳۹۵). فرهنگ مهرازی (معماری) ایران. چاپ سوم. تهران: مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی.
زندیه، مهدی و سمیرا پروردی نژاد. (۱۳۸9). «توسعه پایدار و مفاهیم آن در معماری مسکونی ایران». نشریه مسکن و محیط روستا. ۱۳۰: 10.
شهامت نژاد، علیرضا. (۱۳۸۷). شناخت خانه‌های قاجاری اصفهان و تحلیل روند تغییرات آنها. پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته مطالعات معماری ایران. دانشگاه شهید بهشتی تهران.
شیخ زاده، علی. (۱۳۹۵). خانه امین التجار اصفهانی. مشهد: امکان امروز.
صفایی، آذر، و محمدصادق میرزا ابوالقاسمی. (۱۳۹۸). «تزیینات معماری در حوضخانه خانه دخانچی شیراز». دوفصلنامه علمی نگارینه هنر اسلامی. دوره ششم. 17: 87-94.
طباطبایی زواره، سیده مریم، نیما ولی‌بیگ، مریم عظیمی، و بهروز شهبازی چگنی. (۱۳۹7). «مقایسه کالبد خانه‌های چهارصفه و حوض‌خانه‌ای سنتی شهر زواره». نشریه معماری اقلیم گرم و خشک. سال ششم. 7: 125-101.
عمید، حسن. (۱۳۸۷). فرهنگ فارسی عمید (دو جلدی). چاپ بیست و نهم. تهران: امیرکبیر.
فرشته نژاد، سید مرتضی. (۱۳۸۹). فرهنگ معماری و مرمت معماری. اصفهان: ارکان دانش.
فرمهینی فراهانی، بهراد. (۱۴۰0). طرح‌واره ذهنی و تولید فضا. تهران: آذرخش.
فن مایس، پیر. (۱۳۹۰). عناصر معماری از صورت تا مکان (ترجمه فرزین فردانش). چاپ سوم. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
قاسمی سیچانی، مریم و غلامحسین معماریان. (۱۳۸۹). «گونه‌شناسی خانه دوره قاجار در اصفهان». نشریه هویت شهر. سال پنجم. 7: 87-94.
قاسمی سیچانی، مریم و آزاده حریری. (۱۳۹۹). «خانه‌های قاجاری اصفهان. اصفهان»: دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) و معمار خانه باغ نظر.
کورت گروتر، یورگ. (1390). زیبایی شناسی در معماری (ترجمه جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون). چاپ هفتم. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
کی‌نژاد، محمد علی و محمدرضا شیرازی. (۱۳۹۷). خانه‌های قدیمی تبریز. چاپ دوم. تهران: ترجمه و نشر آثار هنری متن.
محمودی، کوروش، و بیژن شادپی. (۱۳۸۹). دیگشنری معماری و ساختمان Millenium . تهران: شهرآب- آینده سازان.
مستغنی، علیرضا. (۱۳۸6). اندیشه انگاره فضا در معماری روایت فضا. رساله دکتری معماری. دانشکده معماری و شهرسازی. دانشگاه شهید بهشتی تهران.
معین، محمد، و سید جعفر شهیدی. (1377). لغت‌نامه دهخدا (ج ۶). چاپ دوم. تهران: دانشگاه تهران.
معین، محمد. (۱۳۸۷). فرهنگ فارسی معین. تهران: فرهنگ نما با همکاری کتاب آراد.
نقی زاده، محمد، مریم قلمبر دزفولی، و حمید ماجدی. (۱۳۹۵). «تبیین مبانی عوامل موثر بر شاخص‌های کیفی مسکن». نشریه هویت شهر. سال دوازدهم. 36: 176-163.
Thoring, Katja, Desmet, Pieter and Badke-Schaub, Petra. (2018). Creative environments for design education and practice: A typology of creative spaces. Elsevier. Delft University of Technology. Faculty of Industrial Design Engineering. Landbergstraat 15. CE. Delft. The Netherlands.
