جریان¬شناسی تاریخی مباحث معرفت¬شناسی در سنت فلسفة پیشاصدرایی
الموضوعات :علی‌اصغر جعفری ولنی 1 , دنیا اسدی فخرنژاد 2
1 - دانشیار گروه فلسفه و كلام دانشگاه شهید مطهری، تهران، ايران
2 - دانشجوی كارشناسي ارشد فلسفه اسلامی، دانشگاه شهید مطهری، تهران، ايران
الکلمات المفتاحية: معرفت‌شناسی, حکمت مشاء, حکمت اشراق, منابع معرفت,
ملخص المقالة :
بررسی تحولات معرفت‌شناسی در فلسفة اسلامی، بیانگر اینست که گرچه مباحث معرفت‌شناختی بطور مستقل مطرح نشده و عموماً بنحو تلویحی ذیل هستی‌شناسی قرار میگیرد؛ درعین حال، مباحثی وجود دارد که میتواند بشرط تنظیم و تنسیق، راهگشای رویکرد فلاسفه در مباحث معرفت‌شناسی باشد؛ شاید بتوان بر اساس دستاوردهای این مباحث، شبهات بنیادین معرفت‌شناسی را پاسخ داد. بعنوان نمونه، دیدگاههای هستی‌شناختی ابن سینا و سهروردی بر معرفت‌شناسی آنها تأثیرگذار بوده است. حال مسئلة پژوهش اینست که چگونه میتوان با بررسی و استخراج یکسری مسائل و بررسی تحلیلیشان، رویکرد معرفت‌شناختی آنها را در مواضع و آراء فلاسفه اسلامی نشان داد. در راستای تحقق این هدف، باید گفت که مبانی معرفت‌شناسی مبتنی بر سه پایة حس، عقل و شهود، میتواند به نظام معرفت‌شناسی فلاسفه اسلامی منجر شود. البته حکمت مشاء عمدتاً بر عقل و استدلال مبتنی است و حکمت اشراق اگرچه در تبیین و اثبات، متکی بر استدلال بوده، اما بنيان اصلی در تحلیل معرفت-شناختی را بر کشف و شهود بنا نهاده است. البته منطق بعنوان مدخل معرفت‌شناسی سرآغاز بحث قرار میگیرد؛ چراکه عموم فلاسفة اسلامی با محوریت علم حصولی و مبتنی بر کلیات خمس، نظریة تعریف را وسیلة کشف مجهول (کشف ماهیت کلی امور) میدانند؛ درحالی که سهروردی و پیروان او با محوریت علم حضوری، معتقدند تعریف حدی قابل توجیه نبوده و با انتقاد از نظریة تعریف، سعی بر کشف مجهول جزئی از طریق مشاهده و اشراق دارند. در همین راستا، مسئله ابصار، خیال در نظام معرفت شناسی، اغلب بعنوان ضلعی از اضلاع علم حصولی تلقی میشود؛ بر خلاف معرفت‌شناسی حکمت اشراق، که همگی ذیل علم حضوری قابل تبیین است.
ابن¬سينا (1375) الإشارات و التنبیهات مع المحاکمات، ج 1 و 2 و 3، قم: نشر البلاغة.
ابن¬سينا (1379) النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، مقدمه و تصحیح محمدتقی دانش پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
ابن¬سينا (1417) النفس من کتاب الشفاء، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم: مرکز النشر التابع لمکتب الأعلام الإسلامی.
ابن¬سينا (2010) منطق المشرقيين و القصیدة المزدوجة فی المنطق، بغداد: بيت الوراق.
ابوريان، محمدعلی (1959) أصول الفلسفة الإشراقية، قاهره: الآنجلو المصريه.
ارسطو (1398) منطق ارسطو(ارگانون)، ترجمة میرشمس¬الدین ادیب سلطانی، تهران: مؤسسة انتشارات نگاه.
اصغری، ایرج (1394) «مقايسه علم حضوری از ديدگاه ابن‌سینا و سهروردی»، نشریه دانشگاه شهیدمدنی آذربایجان، اسفند.
آل یاسین، جعفر (1985) الفارابي في حدوده و رسومه، بیروت: عالم الکتاب.
بهمنيار بن المرزبان، ابوالحسن (1375) التحصيل، تصحیح مرتضی مطهری، تهران: دانشگاه تهران.
پورجوادی، نصرالله؛ شریف، میان محمد (1362) تاریخ فلسفه در اسلام، جمعی از مترجمین، ج1، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
حسین زاده، محمد (1386) «عقلانیت و معرفت؛ نگاهی گذرا به پیامد رویکرد قدما در معرفت‌شناسی»، نشریه معارف عقلی، شمارة 6، تابستان.
خسروپناه، عبدالحسین (1384) «تاریخچه معرفت‌شناسی»، نشریه آیینه معرفت، شمارة 5، بهار.
سهروردی، شهاب¬الدین (1372) شرح حکمة الإشراق، ج2، تحقیق و مقدمه حسین رضایی تربتی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
سهروردی، شهاب¬الدین (1373) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج1، مقدمه و تصحیح هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى.
سهروردی، شهاب¬الدین (1380) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج2، مقدمه و تصحیح هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردی، شهاب¬الدین (1969) اللمحات، بیروت: دارالنهار.
شیرازی، قطب الدین (1369) درة التاج، تهران: حکمت.
شیرازی، قطب الدین (بی‌تا) شرح حکمة الاشراق، ج1، محقق مهدی نورانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ضیایی، حسین (1384) معرفت و اشراق در اندیشه سهروردی، ترجمه سیماسادات نوربخش، تهران: فرزان.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1397) مجموعه آثار علامه طباطبایی، بکوشش سید هادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب.
فارابی، ابونصر (1358) سیاست اهل مدینه، ترجمه جعفر سجادی، تهران: انجمن فلسفه ایران.
فارابی، ابونصر (1375) موسیقی کبیر، ترجمة آذرتاش آذرنوش، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
فارابی، ابونصر (1376) السیاسة المدنیة، ترجمه و شرح حسن ملکشاهی، تهران: سروش.
فارابی، ابونصر (1379) اندیشه‌های اهل مدینه فاضله، ترجمه و تعلیق جعفر سجادی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
فارابی، ابونصر (1384) تحصیل السعادة و التنبیه علی سبیل السعادة، ترجمه علی¬اکبر جابری مقدم، قم: دارالهدی.
فارابی، ابونصر (1397) الحروف، ترجمه سمیه ماستری فراهانی و طیبه سیفی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
فارابی، ابونصر (1405) فصول منتزعة، تحقیق فوزی متری نجار، تهران: الزهراء.
فارابی، ابونصر (1405) الجمع بین رأیی الحکیمین، تحقیق البیر نصری نادی، تهران: الزهراء.
فارابی، ابونصر (1405) فصوص الحكم، تحقیق محمدحسن آل¬یاسین، قم: بيدار.
فارابی، ابونصر (1408) المنطقيات، تحقيق محمدتقی دانش پژوه و السيد محمود المرعشی، قم: كتابخانه آيت الله مرعشی نجفی
فارابی، ابونصر (1413) الأعمال الفلسفية، بیروت: دار المناهل.
فارابی، ابونصر (1413) التعلیقات، تحقیق جعفر آل¬یاسین، بیروت: دارالمناهل.
فارابی، ابونصر (1987) رسالتان فلسفیتان، تحقیق جعفر آل یاسین، بیروت: دار المناهل.
فارابی، ابونصر (1995) آراء اهل المدينة الفاضلة و مضاداتها، بیروت: مكتبة الهلال.
فارابی، ابونصر (بی‌تا) عیون المسائل، بی‌جا.
فولکیه، پل (1396) فلسفه عمومی یا مابعدالطبیعه، یحیی مهدوی، تهران: دانشگاه تهران.
کندی (1978) رسائل الکندی الفلسفیة، مصر: دارالفکر العربی.
مطهری، مرتضی (1376) مجموعه آثار شهید مطهری، تهران: صدرا.
معلمی، حسن (1387) نگاهی به معرفت‌شناسی در فلسفه اسلامی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
مفتونی، نادیا و فرامرز قراملکی، احد (1386) «جایگاه خیال در نظام فلسفی فارابی»، نشریه مقالات و بررسی‌ها، شمارة 93، بهار.
ملاصدرا (1362) رساله فی تصور والتصدیق، قم: بیدار.
میری حسینی، سیدمحسن و حائری یزدی، مهدی (1379) «تاریخ علم حضوری»، نشریه فلسفه و کلام، شمارة 3، پاییز.
هاشمی اردکانی، سیدحسن و نوروزی، رضاعلی؛ بختیار نصرآبادی، حسنعلی (1387) «درآمدی بر معرفت‌شناسی سهروردی و دلالت‌های تربیتی آن»، نشریه تربیت اسلامی، دوره 3، شمارة 6، بهار و تابستان.
یوسفی راد، مرتضی (1381) «درآمدى بر اندیشه سیاسى قطبالدین شیرازى»، نشریه روش‌شناسی علوم انسانی، شمارة 30، بهار.
