شناسایی و تحلیل الزامات به‌کارگیری چارچوبهای توسعه پایدار در پروژههای زیرساختی بخش حمل‌و نقل بین‌شهری (مطالعه موردی:پروژه های بخش حمل نقل اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی)
الموضوعات :ابراهیم علامتیان 1 , فاطمه کاشی زاده شعرباف 2 , محمد مهدی رشیدیان 3 , محمدرضا شکیبا 4 , احسان فرشته پور 5
1 - استادیار گروه عمران، موسسه آموزش عالی خاوران، مشهد، ایران
2 - کارشناس ارشد مدیریت پروژه و ساخت، ایران
3 - کارشناس عمران، اداره کل راه و شهرسازی، ایران
4 - دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت شهری، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
5 - دانشجوی دکتری عمران سازه، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، مشهد، ایران
الکلمات المفتاحية: توسعه پایدار, سیستم ارزیابی پایداری, حمل‌ونقل پایدار, Envision ,
ملخص المقالة :
امروزه مسائلی مانند رشد جمعیت و تغییر اقلیم، جوامع را در بهره مندی بهینه از منابع طبیعی در کنار حفظ و ارتقا کیفیت زندگی تحت تاثیر زیادی قرار داده است. در این میان زیرساخت ها در قلب این چالش قرار دارند. در چنین شرایطی ساخت تسهیلات زیر ساختی و ارتقا کیفیت زیرساخت های موجود یک مساله بحرانی است که ایران نیز از این شرایط مستثنی نیست. در این راستا یافتن روش هایی برای به حداقل رساندن تاثیرات منفی توسعه بر محیط و جوامع متاثر ضروری است. سیستم های رتبه بندی و ارزیابی پایداری می توانند در حرکت به سمت پایداری نقش مهم داشته باشند. از این رو، پژوهش حاضر با هدف پاسخ به نیاز تداوم بخشیدن به طول عمر و ارتقا کیفیت عملکرد زیرساخت¬ها در کشور ایران به دنبال ارزیابی زیرساخت های بخش حمل و نقل بین شهری از منظر پایداری بوده است. ارزیابی انجام شده بر اساس سیستم ارزیابی Envision برای پروژه های اداره کل راه وشهرسازی خراسان رضوی می باشد. داده های جمع آوری شده، با استفاده از SPSS تحلیل گردیدند. طبق نتایج بدست آمده 5 شاخص کیفیت زندگی، مدیریت پروژه، تخصیص منابع، محیط طبیعی و اقلیم و تاب آوری دارای اهمیت می باشند. بررسی داده های بدست آمده نشان داد که برای پروژه های اداره کل راه وشهرسازی خراسان رضوی از بین 14 زیر شاخص سیستم ارزیابی، زیر شاخص های اقتصاد و اجتماع بیشترین تاثیر و زیر شاخص آلاینده ها کمترین تاثیر را دارند. در نهایت معیارهای هر یک از این زیر شاخص ها، اولویت بندی شدند.
1. مافی، عزت الله و داوری نژاد مقدم، مسعود،1391، شناخت ابعاد پایداری و ارتقا آن به منظور دستیابی به توسعه پایدار شهری،دومین کنفرانس ملی توسعه پایدار و عمران شهری،اصفهان
2. طاهریان، گلاره و حسینی نورزاد، حسین، 1400، بومی‌سازی و ارائه چارچوب ارزیابی پایداری پروژههای زیرساختی در ایران برمبنای چارچوب Envision، پژوهش های زیرساختهای عمران. دوره 8، شماره ۱.
3. Griffiths K, Bullough S, Shibli S, Wilson J. The impact of engagement in sport on graduate employability: implications for higher education policy and practice. International journal of sport policy and politics. 2017 Jul 3;9(3):431-51.
4. Yunus MM, Osman WS, Ishak NM. Teacher-student relationship factor affecting motivation and academic achievement in ESL classroom. Procedia-Social and Behavioral Sciences. 2011 Jan 1;15: 2637-41.
5. Griffiths K, Boyle C, Henning TF. Infrastructure sustainability rating tools–exploring opportunities for the engineering profession based on international research. Australian journal of civil engineering. 2020 Jan 2;18(1):18-28.
6. Ozturk M. Comparison of Sustainability Assessment Tools for Highway Projects. California State University, Long Beach; 2019.
7. Hubbard SM, Hubbard B. A review of sustainability metrics for the construction and operation of airport and roadway infrastructure. Frontiers of Engineering Management. 2019 Sep; 6:433-52.
8. Griffiths KA, Boyle C, Henning TF. Comparison of project performance assessed by infrastructure sustainability rating tools. In Proceedings of the Institution of Civil Engineers-Engineering Sustainability 2018 Jul 12 (Vol. 172, No. 5, pp. 232-240). Thomas Telford Ltd.
9. Diaz-Sarachaga JM, Jato-Espino D, Alsulami B, Castro-Fresno D. Evaluation of existing sustainable infrastructure rating systems for their application in developing countries. Ecological indicators. 2016 Dec 1;71: 491-502.
10. ISI, Envision Guidance Manual(v3), https://sustainableinfrastructure.org
11. Heiko AV. Consensus measurement in Delphi studies: review and implications for future quality assurance. Technological forecasting and social change. 2012 Oct 1;79(8):1525-36.
12. Basin M, Rodriguez‐Gonzalez J, Fridman L, Acosta P. Integral sliding mode design for robust filtering and control of linear stochastic time‐delay systems. International Journal of Robust and Nonlinear Control: IFAC‐Affiliated Journal. 2005 Jun;15(9):407-21.
شناسایی و تحلیل الزامات به کارگیری چارچوبهای توسعه پایدار در پروژههای زیرساختی بخش حمل و نقل بین شهری (مطالعه موردی: پروژههای بخش حمل نقل اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی)
* ابراهیم علامتیان ** فاطمه کاشیزاده شعرباف *** محمدمهدی رشیدیان **** محمدرضا شکیبا ***** احسان فرشتهپور
* استادیار گروه عمران، موسسه آموزش عالی خاوران، مشهد، ایران alamatian_e@khavaran.ac.ir
** کارشناس ارشد مدیریت پروژه و ساخت، ایران fkashizadehs@gmail.com
*** کارشناس عمران، اداره کل راه و شهرسازی، ایران peygiri@khrud.ir
**** دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت شهری، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران m.r.shakiba@mail.um.ac.ir
***** دانشجوی دکتری عمران سازه، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، مشهد، ایران ehsan11010@gmail.com
تاریخ دریافت: 12/11/1401 تاریخ پذیرش: 08/06/1402
صص: 83- 94
چکیده
امروزه مسائلی مانند رشد جمعیت و تغییر اقلیم، جوامع را در بهره مندی بهینه از منابع طبیعی در کنار حفظ و ارتقا کیفیت زندگی تحت تاثیر زیادی قرار داده است. در این میان زیرساختها در قلب این چالش قرار دارند. در چنین شرایطی ساخت تسهیلات زیر ساختی و ارتقا کیفیت زیرساختهای موجود یک مساله بحرانی است که ایران نیز از این شرایط مستثنی نیست. در این راستا یافتن روش هایی برای به حداقل رساندن تاثیرات منفی توسعه بر محیط و جوامع متاثر ضروری است. سیستم های رتبه بندی و ارزیابی پایداری میتوانند در حرکت به سمت پایداری نقش مهم داشته باشند. از این رو، پژوهش حاضر با هدف پاسخ به نیاز تداوم بخشیدن به طول عمر و ارتقا کیفیت عملکرد زیرساختها در کشور ایران به دنبال ارزیابی زیرساختهای بخش حمل و نقل بین شهری از منظر پایداری بوده است. ارزیابی انجام شده بر اساس سیستم ارزیابی Envision برای پروژههای اداره کل راه وشهرسازی خراسان رضوی میباشد. دادههای جمع آوری شده، با استفاده از SPSS تحلیل گردیدند. طبق نتایج بدست آمده 5 شاخص کیفیت زندگی، مدیریت پروژه، تخصیص منابع، محیط طبیعی و اقلیم و تاب آوری دارای اهمیت میباشند. بررسی دادههای بدست آمده نشان داد که برای پروژههای اداره کل راه وشهرسازی خراسان رضوی از بین 14 زیر شاخص سیستم ارزیابی، زیر شاخصهای اقتصاد و اجتماع بیشترین تاثیر و زیر شاخص آلاینده ها کمترین تاثیر را دارند. در نهایت معیارهای هر یک از این زیر شاخصها، اولویت بندی شدند.
واژههای کلیدی: توسعه پایدار، سیستم ارزیابی پایداری، حمل‌ونقل پایدار، Envision.
نوع مقاله: علمی
1- مقدمه
در سال‌های اخیر توجه جهانی بر موضوعاتی مانند توسعه پایدار، تغییرات آب‌وهوایی و مسئولیت اجتماعی افزایش‌یافته است. امروزه در دنیا شرکت‌ها و سازمان‌ها باهدف افزایش مزیت رقابتی خود، اضافه بر اینکه مزایای
نویسنده عهدهدار مکاتبات: ابراهیم علامتیان Alamatian_e@khavaran.ac.ir |
اقتصادي و انتظارات سهامداران را لحاظ میکنند، بایستی بعدهای پایداري ازجمله منافع اجتماعی و زیست محیطی را در پروژههای خود مورد توجه قرار دهند و با اجراي پروژههای پایدار، به توسعه پایدار دست یابند. ابزارهای رتبه‌بندی پایداری، چارچوبهای عملی را برای صاحبان زیرساختها و متخصصان طراحی و ساخت‌وساز فراهم می‌کند و کاربرد آنها در پروژههای زیرساختی به‌وضوح رو به رشد است. اگر جامعه پیشرفت واقعی به سمت نتایج زیرساخت پایدار بخواهد، استفاده آگاهانه و شفاف از ابزارهای رتبه‌بندی بسیار مهم است [3]. با افزایش آگاهی پایداری، سازمان‌های پروژه محور با افزایش و بهبود كارایی و تحویل پروژه مواجه میباشند [4]. براي اینکه بتوان پروژهها را به سمت پایداري هدایت نمود، می‌بایست شاخصهای اصلی مؤثر بر پایداري مدیریت پروژه هماهنگ با شرایط بومی کشور و به‌ویژه هر سازمان مشخص گردند و در جهت اصلاح و توسعه آنها اقدام شود [5]. مافی و داوری نژاد مقدم (1391)، تاریخچه و نحوه شکلگیری اندیشه پایداری را ارایه نمودهاند و محورهای اصلی توسعه پایدار را مردم و اکوسیستم بیان نمودهاند و این محور دوگانه را، توجه به ارتقاء کیفیت زندگی انسان، حفظ قابلیت زیست و تنوع کره زمین توضیح میدهند. بنا به تحقیق ایشان، توسعه پایدار شامل چهار بعد اصلی اقتصادي، اجتماعی، محیطی و سیاسی است به گونه اي که این ابعاد را در حالت طبیعی وابسته به یکدیگر و حتی مکمل یکدیگر دانسته است و معتقد است که تصمیم گیري یکپارچه و مدیریت چگونگی اجراي هر یک از این بعدها به روشی که بالاترین کیفیت و بازدهی را داشته باشد الزامی است. طاهریان و حسینی نورزاد (1400)، به مرور زیرساختهای پایدار و ارزیابی پایداری در زیرساختها پرداختهاند. این پژوهش با هدف معرفی ابزار مناسب ارزیابی پایداری، به بازنگری و بومی‌سازی سیستم رتبه‌بندی پایداری زیرساختها (Envision) مطابق شرایط ایران پرداخته است. پس از بررسی ساختار چارچوب Envision مطابق نظرات کارشناسان، ضرورت معیارها در آن با طیف لیکرت ارزیابی شد و در نهایت سطوح مختلف با تکنیک مقایسه زوجی، وزن‌دهی و اولویت‌بندی شدند. نتایج این پژوهش و چارچوب بومی‌سازی شده، ضمن ارائه راهکاری مناسب برای توسعه و ارتقای عملکرد پایدار زیرساختها، میتواند در بهبود فرآیندهای تصمیم‌سازی نیز مؤثر باشد. اوزتورک (2019)، با معرفی و مقایسه هشت ابزار مختلف برای ارزیابی کمی زیست‌محیطی پروژههای بزرگراه (INVEST, GreenLITES, I-LAST, Greenroads, Envision, STARS, BE2ST in-Highways, GreenPave, and Green Guide for Roads) به تصمیم‌گیرندگان در انجام این کار کمک نمودند. ایشان معیارهای مورد بررسی توسط هشت ابزار رتبه بندی در حمل ونقل را مورد ارزیابی قرار دادند. این تحقیق با هدف شناسایی مهم‌ترین معیارها و شاخصها در حوزه حمل و نقل، با بررسی مهندسین و طراحان مشغول به کار در زمینه حمل‌ونقل پرداخته است. سپس تجزیه و تحلیل آماری مقایسه‌ای چندگانه بر روی دادههای جمع‌آوری‌شده انجام‌شده است. بر اساس این تحقیق برای پایدار کردن پروژههای بزرگراهی، کاهش آسیب به اموال عمومی و آسیب‌های جدی و مرگبار و افزایش فضای عمومی مناظر ضروری میباشد. هوبارد (2019)، به مرور معيارهای پایداری برای ساخت و بهره‌برداری از زیرساختهای فرودگاه و جادهای می‌پردازد. ایشان بررسی کلی از رایج‌ترین ابزارهای مورداستفاده برای این منظور را ارائه میدهد که میتواند برای ارزیابی پایداری برای ساخت و ساز و عمليات فرودگاه‌ها و راهها مورد استفاده قرار گيرد. در این تحقیق بررسی ابزارهای صدور گواهی برای پایداری و استفاده از این ابزارها در بخش حمل و نقل، شباهت‌ها و تفاوت‌های جالب بین بخش‌های حمل و نقل هوایی و جادهای را برجسته می‌کند. به لحاظ شباهت‌ها، هر دو بخش به طور فزاینده‌ای، شیوه‌های پایدار را در برنامه‌ریزی، طراحی، ساخت و بهره‌برداری ادغام میکنند. از نظر تفاوت‌ها، بخش حمل و نقل هوایی با احتمال بیشتری از معیارهای تایید شخص ثالث استفاده می‌کند. علاقه فرودگاه به پایداری نیز ممکن است به دلیل
نقش قوی سازمان‌های هوایی در سراسر جهان باشد که از پایداری حمل و نقل هوایی حمایت میکنند. اگرچه در بخش جادهای سازمان‌های بین‌المللی برای حمایت از ساخت و بهره‌برداری جاده وجود دارند؛ اما این سازمان‌ها از نظر تاثیر بین‌المللی بر طراحی، ساخت، بهره‌برداری و تعمیر و نگهداری جاده‌ها، نقش مشابهی ندارند. گریفیتس و همکاران (2018)، به تجزیه و تحلیل طرح‌های ارزیابی مورد استفاده توسط صنعت و به‌طور خاص مطالعات موردی منتشرشده در استراليا، نيوزیلند، بریتانيا و آمریکای شمالی پرداخته است. نتایج نشان میدهد تقاضا براي استفاده از سیستمهای ارزیابی درسراسر دنیا رو به افزایش است و بسیاري از آنها در حال تبدیل شدن به استاندارد هستند. ایشان نتیجه گرفتند که انتخاب از میان سیستمهای ارزیابی باید بر مبناي اهداف پروژه و میزان همخوانی اهداف با زمینه اصلی سیستم مورد نظر باشد.پروژههاي زیربنایی فرصــتهاي قابل توجهی را براي ترویج پایداري فراهم میکنند؛ زیرا در حوزههاي وســیع و به طور معمول طولانی مدت مورد استفاده قرار
میگیرند. با توجه به اینکه در ایران متولی ایجاد پروژههای زیرساختی حمل و نقلی، بخش دولتی میباشد به علت اینکه بتوان پروژهها را به سمت پایداری سوق داد، اقداماتی از قبیل شناسایی میزان دانش سازمان‌ها در خصوص توسعه پایدار و پیاده‌سازی شاخصهای پایداری در پروژهها و همچنین بومی‌سازی سیستمهای ارزیابی زیرساخت موردنیاز میباشد. هدف این پژوهش شناسایی و تحلیل الزامات به‌کارگیری چارچوبهای توسعه پایدار در پروژههای زیرساختی بخش حمل و نقل بین شهری اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی میباشد.
2- چارچوبهای ارزیابی پایداری پروژههای عمرانی
پایداری بر اساس تعادل سه جنبه کلیدی اقتصاد، محیط‌زیست و مسئولیت اجتماعی میباشد. اقتصاد به دنبال تحقق یک تأثیر اقتصادی مثبت و بلند مدت است؛ درحالی‌که محیط‌زیست، سازمان‌ها را تشویق می‌کند تا از طریق شیوه‌های پایدار، ازجمله در نظر گرفتن عوامل منفی برای محیط‌زیست تا حد امکان به کره زمین سود برسانند. هدف مسئولیت اجتماعی بهبود زندگی کسانی است که پروژهها با آنها تعامل دارند. رفاه کاربران، کارگران، اعضای جامعه و سایر منافع ذینفعان باید به‌عنوان متغیرهای وابسته به هم در ارزیابی‌های پایداری در نظر گرفته شود. در نتیجه افزایش مصرف انرژی و انتشار گازهای گلخانه‌ای در قرن گذشته، تغییر آب و هوا، توسعه سیاست‌های بین‌المللی برای حفظ محیط زیست و ترویج استفاده از سیستمهای ارزیابی با هدف بهبود پایداری را شتاب بخشیده است. ارزیابی‌های پایداری به‌عنوان فرآیندهای شناسایی، پیش‌بینی و ارزیابی تأثیر بالقوه ابتکارات و جایگزین‌های مختلف در اقتصاد، محیط‌زیست و جامعه تعریف شده‌اند. علاوه بر این، سیستمهای رتبه‌بندی یک چارچوب مؤثر برای ارزیابی عملکرد زیست محیطی و یکپارچه‌سازی توسعه پایدار در فرآیندهای ساخت‌وساز فراهم میکنند. آنها میتوانند به‌عنوان ابزارهای طراحی با تعیین اولویت‌ها و اهداف طراحی پایدار، توسعه استراتژی‌های طراحی پایدار مناسب و تعیین معیارهای عملکرد برای هدایت طرح‌های پایدار و فرآیندهای تصمیم‌گیری مورداستفاده قرار گیرند. در میان آنها، ابزارهای رتبه‌بندی ساختمان‌ها مانند LEED و CASBEE وBREEAM بیش از دو دهه پیش در بریتانیا و آمریکا پیش از گسترش جهانی ظاهر شدند. استفاده از ابزارهای ارزیابی متمرکز بر زیرساختهای اصلی تاکنون چندان رایج نبوده است. چندین سیستم رتبه‌بندی توسط مؤسسات مختلف دولتی و خصوصی برای ارزیابی بزرگراه‌ها و جاده‌ها توسعه‌یافته است، اما تنها سه مورد از آنها شامل Envision، CEEQUAL و IS قادر به ارزیابی تمام انواع و اندازه‌های زیرساختهای عمرانی ازجمله بندرها، فرودگاه‌ها، بزرگراه‌ها، سدها، پل‌ها، تأسیسات تصفیه فاضلاب، تونل‌ها و راه‌آهن هستند[9]. ابزارهای رتبه‌بندی پایداری زیرساخت، به روشی مشابه با همتایان ساختمانی خود عمل میکنند و برای ارزیابی و تائید عملکرد پروژه در برابر طیف وسیعی از معیارهای پایداری، ازجمله استفاده از منابع، اکولوژی، مشارکت ذینفعان، اثرات جامعه، تغییر اقلیم و تاب‌آوری، کاربری زمین و طراحی شهری مورد استفاده قرار میگیرند [5]. بسـیاري از آنها فقط قابلیت ارزیابی و رتبه‌بندی در یک بخش خاص از زیرساختها مانند راه، آب، انرژي را دارند و تعداد محدود و اندکی هم به‌طور جامع قابلیت ارزیابی تمام پروژههای عمرانی و زیرساختها در همه ابعاد و زمینه عملکرد را دارند.
هدف سیستم ارزیابی Envision، راهنمایی برای مهندسان، مالکان، برنامه ریزان، جوامع، آژانس‌های حمل‌ونقل، پیمانکاران و سایر ذینفعان زیرساخت برای برنامه‌ریزی و ساخت پروژههای زیرساخت پایدار است. سیستم Envision در همکاری بین برنامه Zofnass برای زیرساخت پایدار، دانشکده تحصیلات تکمیلی طراحی دانشگاه هاروارد و موسسه زیرساخت پایدار (ISI) در سال 2012 توسعه داده شد و همکنون نسخه Envision v3 آن دردسترس میباشد. Envision یک ابزار ارزیابی دومرحله‌ای است: مرحله اول شامل یک چک لیست خود ارزیابی است که صرفاً به تیم پروژه و مالکان درزمینه تصمیم سازی و انتخاب گزینه‌های پایدار برای اجرای پروژه کمک می‌کند و مرحله دوم با تائید شخص ثالث از سوی موسسه زیرساخت، جهت بررسی امتیازات و ارائه مستندات میباشد و منجر به اعطای مدال به پروژه میگردد. این سیستم ارزیابی پایداری پروژهها را در پنج گروه مختلف با ۶۴ شاخص ارزیابی می‌کند. این پنج دسته عبارت‌اند از کیفیت زندگی (۱۴ اعتبار)، مدیریت پروژه (۱۲ اعتبار)، تخصیص منابع (۱۴ اعتبار)، محیط طبیعی (۱۴ اعتبار) و اقلیم و تاب آوری (۱۰ اعتبار) [10].
3- روش تحقیق
در این پژوهش ابتدا بر اساس یک رویکرد کیفی و با روش دلفي و مصاحبه با اعضاي خبرگان، برای شناسايي عوامل مؤثر بر پایداری پروژههای بخش راه‌سازی در سازمان پروژه محور با سیستم ارزیابی Envision، الگوبندی و معیارهای مرتبط با حوزه راه‌سازی شکل میگیرد و سپس با استفاده از اطلاعات بدست آمده از تکمیل پرسشنامه، معیارهای انتخابی به‌دست‌آمده از روش دلفي، برای تست و ارزيابي مورد آزمون و تحلیل قرار خواهد گرفت.
روش دلفي به کار گرفته‌شده در اين تحقيق در دو مرحله اجرا میگردد. در اولین مرحله، مجموعه‌اي از سؤالات در رابطه با معنیداری هر يك از شاخصهای تعریف شده در Envision درباره موضوع تحقیق تهیه و براي تمام اعضاي خبرگان ارسال میشود و از آنان درخواست میگردد معني‌داري يا عدم معني‌داري شاخصها را مشخص نمايند. لازم به ذکر است که شاخصهایی که در این مرحله، معنی دار تشخصی داده نشوند، در ادامه تحقیق حذف خواهند شد. خبرگان شامل 10 مدیر و کارشناس با سابقه بالای 25 سال در اداره کل راه و شهرسازی بودهاند. پس از جمع‌آوری داده‌هاي حاصل از مرحلهي اول و جمع‌بندي آنها، پرسشنامه‌ای بر مبناي شاخصهای معني‌دار مرحله اول تنظيم مي‌گردد و از اعضاي گروه خبرگان درخواست مي‌شود تا میزان اهميت هرکدام از شاخصها را مشخص كنند. بدین‌صورت مي‌توان به يك توافق از نقطه‌نظر تشخيص مسائل یادشده دست‌یافت. در مرحلهي دوم تکنیک دلفی، يك مقياس پنج‌درجه‌ای براي الویت بندی زیر شاخصها بکار مي‌رود و از پاسخگویان درخواست مي‌شود كه به فهرست زیرشاخصها در صورت لزوم، مواردي را اضافه كنند. در نهايت و بر اساس دادههای حاصل از مرحلهي دوم كه بر اساس نظر و ديدگاه گروه خبرگان به‌دست‌آمده است، زیرشاخص‌هايي كه امتياز كل آنها از متوسط امتيازات بالاتر باشد، حفظ مي‌شوند [11].
4- روش بخش کمی تحقیق
در قسمت بعدی تحقیق، سوالات تعریف شده در استاندارد Envision در رابطه با زیرشاخصها و شاخصهایی که در مرحله پیشین معنیدار شناسایی شده، در اختیار کارشناسان متشکل از دستگاه کارفرما، مشاوران و پیمانکاران قرار میگیرد. با عنايت به قلمرو مكاني و زماني اين پژوهش، جامعه آماري در این بخش 40 نفر شامل تمامی کارشناسان (رسمي، پيماني، انجام كار معين و شركتي) معاونت مهندسی و ساخت اداره كل راه و شهرسازي استان خراسان رضوي در آذرماه سال 1400، مدیران شرکتهای مشاور و پیمانکار این اداره کل
میباشد. تحلیل پرسشنامهها با استفاده از نرمافزار SPSS انجام میگردد. با توجه به اینکه در این تحقیق از پرسشنامه استاندارد سیستم ارزیابی Envision استفاده شده است روایی آن تایید میباشد. همچنین جهت محاسبه و سنجش پايايي پرسشنامه از شاخص ضريب آلفاي كرونباخ بهره‌گيري شده است.
5- نتایج
نتایج مرحله اول تکنیک دلفی
در مرحله اوّل روش دلفي، پرسشنامه‌اي شامل 5 شاخص سیستم ارزیابی پایداری Envision براي سنجش میزان اهمیت سیستم رتبه‌بندی پایداری Envision در پروژههای راه‌سازی در اداره كل راه و شهرسازي خراسان رضوي، در اختيار اعضاي گروه خبرگان قرار گرفت تا نظرات و ديدگاه‌هاي خود را پيرامون معني‌داري و اهميت هر يك از شاخصهای اصلی سیستم ارزیابی در راه‌سازی در اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی ارائه دهند. بر اساس نتايج حاصله مرحله اول روش دلفی، تقريباً تمامي شاخصها دارای اهمیت بالایی ازنظر اعضاي گروه خبرگان میباشند. در جدول 1 نظرات و ديدگاه‌هاي اعضاي گروه خبرگان در رابطه با ابعاد مطروحه گزارش‌شده است.
همان‌طور كه نتایج جدول 1 نشان مي‌دهد، درمجموع يافته‌هاي حاصل از مرحلهي اوّل تكنيك دلفي حاكي از آن بود كه میانگین پاسخ‌ها در هر 5 شاخص نزدیک یکدیگر میباشد؛ بنابراین امکان حذف هیچ‌یک از
شاخصها نمی‌باشد و همه شاخصها از ارزش تقربیا یکسانی برخوردار هستند؛ بنابراین در این تحقیق هر 5 شاخص برای ارزیابی پایداری در اداره كل راه و شهرسازي خراسان رضوي در نظر گرفته میشود.
6- نتایج مرحله دوم تکنیک دلفی
پرسشنامه مرحلهي دوّم روش دلفي بر اساس زیرشاخصهای زیرمجموعه 5 شاخص سیستم ارزیابی در اختيار اعضاي خبرگان قرار گرفت. در جداول 2، نتایج تمامی زیرشاخصهای سیستم ارزیابی پایداری Envisionدر اداره كل راه و شهرسازي خراسان رضوي به همراه جزئيات آن، گويه‌ها و مؤلفه‌هاي معني‌دار و پراهميت، ارائه مي‌گردد.
پس از مشخص شدن اهمیت تمامی زیر شاخصهای سیسـتم ارزیـابی پایـداریEnvision در اداره كل راه و
|
جدول 1. توزيع فراواني ديدگاه‌هاي خبرگان در رابطه با میزان اهمیت شاخصهای سیستم ارزیابی پایداری Envision در اداره كل راه و شهرسازي خراسان رضوي
|
شهرسازي خراسان رضوي ازنظر خبرگان، درروش دلفي ثانويه ميزان اهميت هر يك از زیرشاخصهای سیستم ارزیابی از ديدگاه خبرگان بررسی گرديده است. برای اینکار، در قالب پرسشنامه‌اي با طيف پنج گزینه‌ای ليكرت، مجدداً نظر اعضاي گروه خبرگان اخذ شد تا ميزان اهميت هر يك از اين زیرشاخصها، شناسايي و مشخص گردد. در ادامه نتايج نظرات خبرگان پاسخگو پس از جمع‌بندي و پردازش‌هاي آماري گزارش‌شده است. نتایج حاصله از نظرات اعضاي گروه خبرگان در مرحلهي دوّم روش دلفي؛ پس از جمع‌آوری و تحليل در جدول 2 ارائه‌شده است. نتايج اين جدول نشان مي‌دهد كه از بين زیرشاخصها، تعداد 8 زیرشاخص امتيازي به‌طور متوسط بیشتر از 4 را توسط اعضاي گروه خبرگان كسب نمودهاند و ساير زیرشاخصها از ديدگاه اعضاي گروه خبرگان به‌طور متوسط امتيازي پایین‌تر از 4 را به دست آورده‌اند. در این مرحله تمامي زیرشاخصهایی كه به‌طور متوسط امتيازي بالاتر از 4 را از ديدگاه خبرگان به دست آورده‌اند، به‌عنوان زیرشاخص معني‌دار و با اهمیت مي‌باشند.
بر اساس نتايج حاصل از این مراحل، پرسشنامه شناسایی میزان اهمیت ارزیابی سیستم پایداری Envision در اداره کـل راه و شـهرسازی خراسان رضوی شامل 5 شاخص، 8
7- نتایج بخش کمی تحقیق
سؤالات پرسشنامه بر اساس استاندارد ارزیابی Envision با گزینه‌های «بلی» و «خیر» پاسخ داده می‌شوند. برای محاسبه مقادیر نمرات شاخص از متوسط امتیاز گویهها در سؤالات مربوط به شاخص (بلی=1 و خیر=0) استفاده شده است. در اين بخش هر یک از شاخصهای تحقیق مورد بررسی و آزمون قرار گرفته و در نهایت به تجزیه و تحلیل آنها پرداخته شده است.
جدول 2. شاخصهای توصيفي و توزيع درصد فراواني ديدگاه‌هاي اعضاء گروه خبرگان براي هر يك از زیرشاخصهای
|
|
زیرشاخص، 33 معیار و 115 گويه بوده كه در جدول 3 و شکل ۱ اين شاخصها، زیرشاخصها و معیارها به‌صورت ذيل ارائه و بیان‌شده‌اند.
جدول 3 خلاصه نتایج بدست آمده از مرحله کیفی |
|
حجم نمونه تحقیق بیشتر از 30 است و بنا به قضیه حد مرکزی برای پاسخ به فرضیه موردنظر می‌توان از آزمون‌های پارامتری استفاده کرد [12]. به منظور رتبه‌بندی شاخصها، زیرشاخصها و معیارها از آزمون فریدمن استفاده شده است. اگر مقدار احتمال مربوط به آماره مجذور کای کمتر از 0.05 باشد، اختلاف بین رتبه‌های زیرشاخصها و یا معیارها معنیدار است. ابتدا نتایج مربوط به مقایسه گروها و زیر گروهها و سپس مقایسه معیارها ارایه میگردد.
|
شکل 1. خلاصه نتایج بدست آمده از مرحله کیفی نحقیق |
8- رتبه‌بندی گروهها
نتایج تحلیل رتبه بندی گروهها در جدول 4 ارایه شده است. ملاحظه مي‌شود كه در میان مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده شاخص کیفیت زندگی، با متوسط امتيازي 61/4 دارای بیشترین میانگین در بين شاخصها است. پس از این مؤلفه، شاخص مدیریت پروژه قرار داشته كه با ميانگين 83/3 در رتبه‌ي دوم اهمیت مي‌باشد. شاخص محیط طبیعی نيز با حدود متوسط امتياز 4/2 در رتبه‌ي سوّم اين سیستم ارزیابی مي‌باشد. در مقابل کمترین میانگین متعلق به شاخص تخصیص منابع با متوسط مقداري حدود 2 در بین شاخصها بوده كه در رتبه‌ي 5 قرارگرفته است. پیش از آن شاخص اقلیم تاب‌آوری با ميانگين 14/2 مي‌باشد كه در بين شاخصهای سیستم ارزیابی پایداری Envision در مرتبه 4 جاي گرفته است. بنابراين اختلاف بين ميانگين بالاترين و پايين‌ترين شاخصها حاكي از تفاوت میزان اهمیت و تمرکز بر رعایت شاخصها در پروژههای حمل‌ونقلی بین‌شهری (راه‌سازی) در اداره كل راه و شهرسازي استان خراسان رضوي مي‌باشد. نتایج نشان میدهد که اختلاف بین رتبه‌های شاخصها، معنیدار است (p-value<0.05).
جدول 4. رتبه‌بندی شاخصها
شاخص | میانگین رتبه‌ها | رتبه | آماره آزمون | مقدار احتمال | نتیجه |
کیفیت زندگی | 4.61 | 1 | 77.227 | <0.001 | اختلاف معنیدار |
مدیریت پروژه | 3.83 | 2 | |||
تخصیص منابع | 2.04 | 5 | |||
محیط طبیعی | 2.38 | 3 | |||
اقلیم و تاب‌آوری | 2.14 | 4 |
9- رتبه‌بندی زیرشاخصها
به‌منظور رتبه‌بندی زیرشاخصها از آزمون فریدمن استفاده شده و نتایج در شکل 2 ارایه گردیده است. اگر مقدار احتمال مربوط به آماره مجذور کای کمتر از 0.05 باشد، اختلاف بین رتبه‌های زیرشاخصها و یا شاخصها معنیدار است. نتایج نشان میدهد که اختلاف بین رتبه‌های زیرشاخصها، معنیدار است (p-value<0.05).
شکل 3. نمودار ستوني مقايسه ميانگين وضع موجود زیرشاخصهای سیستم ارزیابی پایداری Envision در اداره كل راه و شهرسازي خراسان رضوي
مشاهده مي‌گردد مؤلفه‌ي اقتصاد در شاخص مدیریت پروژه با وزن 47/7 و مؤلفه‌ي اجتماع با وزن 85/6 دارای بیشترین میانگین وضعيت موجود در بين مؤلفه‌ها مي‌باشند. در مقابل پاسخگویان وضعيت موجود زیرشاخص آلاینده‌ها را در بين مؤلفه‌ها با ميانگين 01/2 از همه كمتر ارزيابي نمودهاند و اين مؤلفه در رتبه‌ي هشتم و آخر زیر شاخصها قرارگرفته است.
در ادامه به مقایسه وضع موجود اهمیت زیرشاخصهای یک شاخص نسبت به یکدیگر پرداخته می شود که یادآور میشود که در شاخصهای کیفیت زندگی و محیط طبیعی تنها یک زیرشاخص از نظر گروه خبرگان برگزیده شده است.
10- شاخص کیفیت زندگی
نتایج حاصل از جدول 5 نشان میدهد كه در میان مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده زیرشاخص اجتماع معیار ارتقاء و بهبود بخشیدن امکانات تفریحی و فضاهای عمومی با میانگین رتبه‌ای 15/3 دارای بیشترین میانگین میباشد؛ و در مقابل پایین‌ترین میانگین به معیار حفظ مناظر و هویت محلی با مقدار متوسط 79/1 میباشد و معیارهای حفظ میراث فرهنگی و تاریخی با میانگین 97/2 و ارتقا برابری و عدالت اجتماعی با میانگین 08/2 به ترتیب دارای رتبه‌های دوم، سوم میباشند.
11- شاخص مدیریت پروژه
نتایج حاصل از جدول 6 نشان میدهد كه در میان مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده شاخص مدیریت پروژه زیرشاخص اقتصاد با متوسط امتيازي حدود 2 واحد دارای بیشترین میانگین میباشد؛ و مؤلفه‌ي همکاری كه با ميانگين 06/1 در رتبه‌ي دوم شاخص مدیریت پروژه میباشد. همانطورکه در جدول 6 می‌توان دید، در میان معیارهای زیرشاخص اقتصاد اداره كل راه و شهرسازي خراسان رضوي، حمایت از رشد و توسعه اقتصادی با مقدار متوسط 82/1 دارای بیشترین میانگین و ارزیابی اقتصادی چرخه عمر با مقدار 18/1 در رتبه آخر قرارگرفته است. همچنین در بین معیارهای زیرشاخص همکاری، مؤلفه‌ی تقـویـت همـکاری و کـار تیـمی با میانگـیـن 93/2 داراي
|
جدول 5. رتبه‌بندی معیارها در شاخص کیفیت زندگی
|
بالاترين میانگین نظرات پاسخگویان در بين معیار‌هاي اين زیرشاخص را داراست. در مقابل کمترین میانگین به معیار فراهم کردن مدیریت متعهد و مؤثر با مقدار متوسط 89/1 تعلق میگیرد و معیارهای بهره‌مندی از فرصت‌ها و تولیدات جانبی پروژه با میانگین 71/2 و فراهم کردن فرصت برای مشارکت ذینفعان با میانگین 47/2 به ترتیب دارای رتبه‌های دوم، سوم میباشند. بنابراین اختلاف معنادار بين ميانگين بالاترين و پايين‌ترين مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده شاخص مدیریت پروژه حاكي از این است که در پروژههای راه‌سازی بین‌شهری در اداره كل راه و شهرسازي استان خراسان رضوي شاخص اقتصاد از شاخص همکاری اهمیت بیشتری دارد و درنتیجه در پروژهها بیشتر رعایت میشود.
جدول 6. رتبه‌بندی زیرشاخصها و معیارهای مدیریت پروژه |
|
12- شاخص تخصیص منابع
جدول 7 آماره‌های توصیفی شاخص و زیر شاخص تخصیص منابع در ارزیابی پایداری در اداره كل راه و شهرسازي خراسان رضوي را نشان میدهد. مشاهده مي‌شود که در زیرشاخص انرژی، معیار کاهش مصرف انرژی در دوران ساخت با مقدار 26/2 دارای بیشترین میانگین بوده بنابراین در رتبه اوّل قرارگرفته است. پس از آن معیار کاهش مصرف انرژی در دوران بهره‌برداری و معیار پایش و نظارت بر سیستمهای مصرف‌کننده انرژی به ترتیب با میانگین نزدیک به یکدیگر 88/1 و 86/1 در
13- شاخص محیط طبیعی
بر اساس یافته‌های جدول 8، در میان معیارهای زیرشاخص اکولوژی، معیار حفظ عملکرد دشت‌های سیلابی با مقدار متوسط 10/4 دارای بزرگ‌ترین میانگین میان معیارهای موردمطالعه میباشد. در رتبه دوم، معیار حفـظ و بهبـود ویژگـی‌هـای زیسـتگاه‌های آبـی با مقـدار
رتبه‌های دوّم و سوّم قرار دارند. همان‌طور که ملاحظه میشود در زیرشاخص آب، معیار حفظ منابع آب با میانگین 14/2، معیار کاهش مصرف آب در دوران ساخت با مقدار 04/2 و معیار کاهش مصرف آب در دوران بهره‌برداری با میانگین 82/1 به ترتیب رتبه‌های اول، دوم و سوم قرار میگیرند. نتایج نشان میدهد كه در میان مؤلفه‌های تخصیص منابع در سیستم ارزیابی Envision منتج شده از روش دلفی، زیر شاخص انرژی با مقدار 67/1 دارای بزرگ‌ترین میانگین میباشد. در مقابل کمترین میانگین متعلق به مؤلفه‌ي آب با مقدار متوسط 33/1 بوده است.
جدول 7. رتبه‌بندی زیرشاخصها و معیارهای تخصیص منابع |
|
جدول 8. رتبه‌بندی معیارها در شاخص محیط طبیعی |
|
14- شاخص اقلیم تاب‌آوری
مطابق جدول 9 در میان معیارهای شاخص اقلیم تاب‌آوری سیستم رتبه‌بندیEnvision در اداره كل راه و شهرسازي خراسان رضوي، زیرشاخص تاب‌آوری با میانگین رتبه‌ی حدوداً 2 دارای بیشترین میانگین و در مقابل کمترین میانگین متعلق به زیرشاخص آلاینده‌ها با
15- نتیجهگیری
تغییرات اقلیمی، افزایش جمعیت و محدود بودن منابع باعث شده است نیاز به استفاده بهینه از منابع طبیعی و تلاش برای استفاده بهینه و طولانی مدت از آنها در کنار رفع نیازهای جوامع، اهمیت ویژهای داشته باشد. در این میان، زیرساختهایی مانند راهها، به دلیل تاثیرات زیاد بر محیط زیست و همچنین قابلیتهای آنها در رفع نیازهای جوامع انسانی، در قلب این چالش قرار دارند. در چنین شرایطی، ساخت و ارتقاء کیفیت راههای ارتباطی بین شهری یک مساله بحرانی است. ایران نیز از این شرایط مستثنی نیست و تعادل بخشیدن میان منافع پروژهها و تاثیرات کوتاه مدت و درازمدت آنها بر محیط زیست و یافتـن روشهایی برای به حـداقل رساندن تاثیـرات منفی
مقـدار متوسطي حدود 1 میباشد. نتايج همچنین نشان مي‌دهد میزان اهمیت زیرشاخص تاب‌آوری نسبت به زیرشاخص آلاینده‌ها دارای اختلاف معناداری میباشد که نشان‌دهنده رعایت بیشتر زیرشاخص تاب‌آوری نسبت به زیرشاخص آلاینده‌ها در پروژههای حمل‌ونقل بین‌شهری در اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی میباشد.
جدول 9. رتبه‌بندی زیرشاخصها و معیارها در شاخص اقلیم و تاب آوری
|
|
این توسعه بر محیط و جوامع متاثر، ضروری است. به منظور ارزیابی میزان پایداری و رتبه بندی هر پروژه بایستی از سیستمهای ارزیابی استاندارد که جوانب مختلف را مدنظر قرار میدهند، بهره جست. در این راستا، این تحقیق، به بررسی و شناسایی چارچوبهای پایداری مختلف موجود در سایر کشورها پرداخته و ضمن انتخاب یک سیستم ارزیابی مناسب، وضعیت پروژههای زیر ساختی بخش حمل و نقل بین شهری اداره کل راه و شهرسازی استان خراسان رضوی را بررسی نموده است. تحقیق در دو بخش کمی و کیفی انجام شد. در بخش کیفی، ضمن انتخاب سیستم ارزیابی مناسب، دو مرحله روش دلفی بکار برده شد. در این مراحل، شاخصها و زیر شاخصهای حائز اهمیت در پروژههای زیر ساختی بخش حمل و نقل تعیین گردیدند. سپس در بخش کمی تحقیق، وزن این شاخصها، زیر شاخصها و معیارهای مربوطه تعیین شدند. بر اساس تحقیق انجام شده، سیستم ارزیابی Envision به علت کاربرد در طول عمر پروژه، اهمیت بر جنبه‌های مدیریتی، ارزیابی شفاف تمام ابعاد و به‌کارگیری شاخصهای ارزیابی در تمام بخش‌های پروژههای حمل و نقل مانند پل، انواع راهها (آزادراه، بزرگراه، راههای اصلی، ابنیه فنی و...) و متناسب‌تر بودن با شرایط و ماهیت پروژههای اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی، به عنوان سیستم ارزیابی مناسب انتخاب گردید. چارچوب Envision دارای 5 شاخص میباشد که
منابع
1. مافی، عزت الله و داوری نژاد مقدم، مسعود،1391، شناخت ابعاد پایداری و ارتقا آن به منظور دستیابی به توسعه پایدار شهری،دومین کنفرانس ملی توسعه پایدار و عمران شهری،اصفهان
2. طاهریان، گلاره و حسینی نورزاد، حسین، 1400، بومی‌سازی و ارائه چارچوب ارزیابی پایداری پروژههای زیرساختی در ایران برمبنای چارچوب Envision، پژوهش های زیرساختهای عمران. دوره 8، شماره ۱.
3. Griffiths K, Bullough S, Shibli S, Wilson J. The impact of engagement in sport on graduate employability: implications for higher education policy and practice. International journal of sport policy and politics. 2017 Jul 3;9(3):431-51.
4. Yunus MM, Osman WS, Ishak NM. Teacher-student relationship factor affecting motivation and academic achievement in ESL classroom. Procedia-Social and Behavioral Sciences. 2011 Jan 1;15: 2637-41.
5. Griffiths K, Boyle C, Henning TF. Infrastructure sustainability rating tools–exploring opportunities for the engineering profession based on international research. Australian journal of civil engineering. 2020 Jan 2;18(1):18-28.
6. Ozturk M. Comparison of Sustainability Assessment Tools for Highway Projects. California State University, Long Beach; 2019.
با توجه به يافته‌ها و نتايج حاصله از اين تحقيق، همه این شاخصها شامل کیفیت زندگی، مدیریت پروژه، تخصیص منابع، اقلیم و تاب‌آوری، محیط طبیعی در پروژههای حمل‌ونقل بین‌شهری در اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی دارای اهمیت تشخیص داده شد. با استفاده از گروه خبرگان و تکنیک دلفی، از میان 14 زیر شاخص، 8 زیرشاخص دارای اهمیت بیشتر در پروژههای راه‌سازی در اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی به ترتیب اقتصاد، اجتماع، همکاری، تاب‌آوری، انرژی، اکولوژی، آب و آلاینده‌ها تعیین شد.
7. Hubbard SM, Hubbard B. A review of sustainability metrics for the construction and operation of airport and roadway infrastructure. Frontiers of Engineering Management. 2019 Sep; 6:433-52.
8. Griffiths KA, Boyle C, Henning TF. Comparison of project performance assessed by infrastructure sustainability rating tools. In Proceedings of the Institution of Civil Engineers-Engineering Sustainability 2018 Jul 12 (Vol. 172, No. 5, pp. 232-240). Thomas Telford Ltd.
9. Diaz-Sarachaga JM, Jato-Espino D, Alsulami B, Castro-Fresno D. Evaluation of existing sustainable infrastructure rating systems for their application in developing countries. Ecological indicators. 2016 Dec 1;71: 491-502.
10. ISI, Envision Guidance Manual(v3), https://sustainableinfrastructure.org
11. Heiko AV. Consensus measurement in Delphi studies: review and implications for future quality assurance. Technological forecasting and social change. 2012 Oct 1;79(8):1525-36.
12. Basin M, Rodriguez‐Gonzalez J, Fridman L, Acosta P. Integral sliding mode design for robust filtering and control of linear stochastic time‐delay systems. International Journal of Robust and Nonlinear Control: IFAC‐Affiliated Journal. 2005 Jun;15(9):407-21.
