مروری بر سازوکار، ساختار و کاربرد پلیمرهای حافظه شکلی
الموضوعات :
1 - دانشگاه صنعتی امیرکبیر
الکلمات المفتاحية:
ملخص المقالة :
پلیمرهای حافظه شکلی (SMPs)، جایگاهی ویژه از مواد را تشکیل می‌دهند و به‌عنوان یکی از نمایندگان سامانه‌های پلیمری هوشمند، در سال‌های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته‌اند. پلیمرهای حافظه شکلی، پلیمرهای پاسخگو به محرک هستند. عوامل تحریک‌کننده ورودی می‌تواند به‌صورت نور، دما، تغییر pH، تغییر حلال، میدان‌های الکتریکی یا مغناطیسی باشد که خروجی آن‌ها کرنش است. امروزه این پلیمرها، توجه زیادی را به خود جلب کرده است و علاوه‌براین تحقیقات بنیادی و نوآوری‌های بسیاری روی این مواد انجام می‌شود. بررسی حاضر، مروری کوتاه با توجه ویژه بر ساختار، سازوکارها و کاربردهای SMPها، اثر حافظه شکلی و هم‌چنین پیشرفت‌ها و مفاهیم حال حاضر را که برای این پلیمرها انجام شده است، ارائه می‌کند. از جمله کاربردهای پلیمرهای حافظه شکلی می‌توان در صنایع پزشکی، صنایع تجاری، صنایع هوافضا، پلیمرهای خودترمیم‌شونده و غیره اشاره کرد.
1 . Zhang X., Chen L., Lim K.H., Gonuguntla S., Lim K. W., Pranantyo D., Yong W.P., Yam W.J.T., Low Z., Teo W.J., Nien H. P., Loh W Q., Soh S.,. The Pathway to Intelligence: Using Stimuli-Responsive Materials as Building Blocks for Constructing Smart an Functional Systems, Adv. Mater., 31, 1804540, 2019.
2. Hager M.D., Bode S., Weber C., Schubert U.S., Shape Mem ory Polymers: Past, Present and Future Developments, Prog. Poly. Sci., 3-33, 2015.
3. Hu J., Zhu Y., Huang H., Lu J., Recent Advances in Shape–memory Polymers: Structure, Mechanism, Functionality, Mod eling and Applications., Prog Pol. Sci., 37, 1720-1763, 2012.
4. Liu W., Electroactive Shape Memory Composites with TiO2 Whiskers for Switching an Electrical Circuit., Mater. De s.,143, 196-203, 2018.
5. Zhang F., Nano/Microstructures of Shape Memory Polymers: From Materials to Applications., Nanoscale Horiz., 5, 1155-1173, 2020.
6. Zhang F., Zhao T., Ruiz-Molina D., Liu Y., Roscini C., Leng J., & Smoukov S. K., Shape Memory Polyurethane Mi cro cap sules with Active Deformation, ACS Appl. Mater. In terfaces, 12, 47059-47064, 2020.
7. Lan X., Liu L., Zhang F., Liu Z., Wang L., Li Q., Peng F., Hao S., Dai W., Wan X and Tang Y. World’s First Spaceflight on-Orbit Demonstration of a Flexible Solar Array System Based on Shape Memory Polymer Composites, Sci. China Technol. Sci., 63, 1436-1451, 2020.
8. Xia Y., He Y., Zhang F., Liu Y., Leng J., A Review of Shape Memory Polymers and Composites: Mechanisms, Materials, and Applications, Adv. Mater., 33, 2000713, 2021.
9. Huang X., Zhang F., Leng J., Metal Mesh Embedded in Colorless Shape Memory Polyimide for Flexible Transparent Electric-heater and Actuators, Appl. Mater. Today., 21, 100797, 2020.
10. Huang X., Zhang F., Liu Y., & Leng J., Active and Deformable Organic Electronic Devices Based on Conductive Shape Memory Polyimide, ACS Appl. Mater. Interfaces, 12, 23236-23243, 2020.
11. Lendlein A., Kelch S., Shape-memory Polymers, Angew Chem Int Ed, 41, 2034-2057, 2002.
12. Leng J., Lan X., Liu Y., Du S., Shape-Memory Polymers and Their Composites: Stimulus Methods and Applications, Prog. Mater. Sci., 56, 1077-1135, 2001.
13. Zhao Q., Qi H.J., Xie T., Recent Progress in Shape Memory Polymer: New Behavior, Enabling Materials, and Mechanistic Understanding, Prog. Polym. Sci., 79-120, 2015.
14. Lendlein A., Oliver EC., Gould. Reprogrammable Re cov ery and Actuation Behavior of Shape-Memory Poly mers, Nat. Rev. Mater., 4, 116-133, 2019.
15. Aoki D., Teramoto Y., Nishio Y., SH-Containing Cellu lose Acetate Derivatives: Preparation and Characterization as a Shape Memory-Recovery Material, Biomacromolecules, 8, 3749-3757, 2007.
16. Chen S,. Hu J., Zhuo H., Yuen C., Chan L., Study on the Thermal-induced Shape Memory Effect of Pyridine Containing Supramolecular Polyurethane, Polymer, 51, 240-248, 2010.
17. Chen S., Hu J., Yuen C.W., Chan L., Supramolecular Poly urethane Networks Containing Pyridine Moieties for Shape Memory Materials, Mater. Lett., 63, 1462-1464, 2009.
18. Chen S., Hu J., Yuen C-W., Chan L., Novel Moisture-sensitive Shape Memory Polyurethanes Containing Pyridine Moi eties, Polymer, 50, 4424-4428, 2009.
19. Ying S., Yoonessi M., and Weiss R.A., High Temperature Shape Memory Polymers, Macromolecules, 46, 4160−4167, 2013.
20. Whittell G.R., Hager M.D., Schubert U.S., Manners I., Functional Soft Materials from Metallopolymers and Metallosupramolecular Polymers, Nat. Mater., 10, 176-188, 2011.
21. Liu C., Qin H., and Mather P. T., Review of Progress in Shape-Memory Polymers, J. Mater. Chem., 17, 1543–1558, 2007.
22. Liem H., Yeung L. Y., and Hu J. L., A Prerequisite for the Effective Transfer of the Shape-Memory Effect to Cotton Fi bers, Smart Materials and Structures, 16, 45-57, 2007.
23. Wang L., Zhang F., Liu Y., & Leng J., Shape Memo ry Poly mer Fibers: Materials, Structures, and Applications, Ad v. Fib. Mater., 1-19, 2021.
24. Zhao J., & Cui W., Functional Electrospun Fibers for Local Therapy of Cancer, Ad v. Fib. Mater., 2, 229-245, 2020.
25. Maitland D.J., Metzger M.F., Schumann D., Lee A., Wil son T S, Photothermal Properties of Shape Memory Poly mer Mi cro-actuators for Treating Stroke, Lasers. Surg. Med., 30, 1-11, 2002.
26. Metzger M.F., Wilson T.S., Schumann D., Matthews D L., Maitland D J., Mechanical Properties of Mechanical Actuator for Treating Ischemic Stroke, Bio. Micro., 4, 89-96, 2002.
27. Rolland P.H., Mekkaoui C., Vidal V., Berry J.L., Moore J.E., Moreno M., Amabile P., Bartoli J M., Compliance Matching Stent Placement in the Carotid Artery of the Swine Pro motes Optimal Blood Flow and Attenuates Restenosis, Eur. J. Vasc. En dovasc. Surg., 28, 431-438, 2004.
28. Higashida R.T., Meyers P.M., Intracranial Angioplasty and Stenting for Cerebral Atherosclerosis: New Treatments for Stroke are Needed, Neuroradiology, 48, 367-372, 2006.
29. Ajili S H., Ebrahimi N G., Soleimani M., Polyurethane/polycaprolactane Blend With Shape Memory Effect as a Pro posed Material for Cardiovascular Implants, Acta. Bio ma ter., 5, 1519-1530, 2009.
30. Li F., Yanju L., Leng J., Progress of Shape Memory Polymers and Their Composites in Aerospace Ap pli cations, Smart Mater. Struct., 28, 103003, 2019.
31. Schueler R.M. Self-deploying Trusses Containing Shape-memory Polymers, NASA Tech Briefs, 20-1, 2008.
32. Liu Y., Du H., Liu L., Leng J., Shape Memory Polymers and Their Composites in Aerospace Applications: A Review, Smart Mater. Struct., 23, 1-22, 2014.
33. Tengfei L., Tang Z., and Guo B., New Design Strate gy for Reversible Plasticity Shape Memory Polymers with De form able Glassy Aggregates, ACS Appl. Mater. Interfaces., 6, 21060-21068, 2014.
مروری بر سازوکار، ساختار و کاربرد پلیمرهای حافظه شکلی
حمیدرضا حیدری1
تهران، پژوهشگاه پلیمر و پتروشیمی ایران
پلیمرهای حافظه شکلی (SMPs)، جایگاهی ویژه از مواد را تشکیل می‌دهند و به‌عنوان یکی از نمایندگان سامانه‌های پلیمری هوشمند، در سال‌های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته‌اند. پلیمرهای حافظه شکلی، پلیمرهای پاسخگو به محرک هستند. عوامل تحریک‌کننده ورودی می‌تواند به‌صورت نور، دما، تغییر pH، تغییر حلال، میدان‌های الکتریکی یا مغناطیسی باشد که خروجی آن‌ها کرنش است. امروزه این پلیمرها، توجهات زیادی را به خود جلب کرده‌اند و علاوه‌براین تحقیقات بنیادی و نوآوری‌های بسیاری روی این مواد انجام می‌شود. بررسی حاضر، مروری کوتاه با توجه ویژه بر ساختار، سازوکارها و کاربردهای SMPها، اثر حافظه شکلی و هم‌چنین پیشرفت‌ها و مفاهیم حال حاضر را که برای این پلیمرها انجام شده است، ارائه می‌کند. از جمله کاربردهای پلیمرهای حافظه شکلی می‌توان در صنایع پزشکی، صنایع تجاری، صنایع هوافضا، پلیمرهای خودترمیم‌شونده و غیره اشاره کرد.
کلمات کلیدی: پلیمر حافظه شکلی، دما، سازوکار، برهم‌کنش، شکل موقت
[1] پست الکترونیکی مسئول مکاتبات:
h.heidari@ippi.ac.ir
1 مقدمه
مواد پاسخگو به محرک یا به اصطلاح مواد حافظه شکلی، موادی هوشمند هستند که می‌توانند محیط اطراف خود را حس کنند و به‌صورت مستقیم پاسخ دهند [1]. پليمر حافظه شكلی (Shape-Memory Polymer) یا به اختصار SMP، پلیمری هوشمند است که توانایی به‌خاطر سپردن شكل اصلی خود را دارد. این شكل اصلی طی مراحل تهیه و قالب‌گیری در حافظه‌ی پليمر ثبت و با قراردادن پليمر در شرایط مناسب و اعمال نيروی خارجی، شكل موقت در آن ایجاد می‌شود و تا زمانی‌که در معرض محرک قرار نگيرد، شكل موقت بدون تغيير باقی خواهد ماند. هنگامی‌که پليمر با شكل موقت در معرض محرک مناسب قرار بگيرد، شكل اوليه‌ی خود را بدون اعمال هرگونه نيروی خارجی بازیابی می‌کند که بازگشت پليمر را از شكل موقت به شكل اصلی، اثر حافظه شكلی (Shape-memory effect) یا به اختصار SME می‌گویند. این پليمرها حتی پس از تغيير شكل‌های نسبتاً زیاد، دوباره شكل اوليه‌ی خود را بازیابی می‌کنند و قادرند این چرخه را بارها تكرار کنند (شکل 1) [2].
شکل 1 اثر حافظه شكلی در پليمرها [1].
تاکنون از محرک‌های گوناگونی برای طراحی پلیمرهای حافظه شکلی از جمله حرارت، الکتریسیته، نور، میدان مغناطیسی، ماکروویو، آب و سایر محیط‌های خارجی استفاده شده است. این توانایی حس‌کردن تغییرات محیط خارجی باعث می‌شود که SMPها به‌طور گسترده‌ای در صنایع هوافضا، زیست‌پزشکی، پارچه‌های هوشمند، ربات‌های هوشمند، ابزارهای چشمی و هوشمند و غیره مورد استفاده قرار گیرند [6-2]. در مقایسه با آلیاژها و سرامیک‌های حافظه شکلی، SMPها دارای وزن کمتر، شکل‌پذیری بهتر و فرایندپذیری آسان‌‌تری هستند و از این‌رو مورد توجه دانشمندان سراسر جهان قرار گرفته‌اند [10-7].
برای طراحی پليمرهای حافظه شكلی باید حداقل دو جزء را درون شبكه‌ی پليمری قرار داد:
1- حداقل یک فاز سخت
2- حداقل یک فاز نرم
فاز سخت، بخشی از پليمر است که ساختار کلی پليمر را پایدار مي‌كند و نسبت به محرک کاملاً پایدار است و به‌عبارتی مي‌توان گفت که نسبت به محرک انعطاف‌پذیر نيست. از جمله فازهای سخت که تاکنون از آن‌ها استفاده شده است مي‌توان به شبكه‌های پليمری دارای اتصالات عرضی، فاز بلورین و شبكه‌های پليمری درهم تنيده‌شده اشاره کرد [11،12].
فاز نرم، بخشی از پليمر است که نسبت به محرک از خود واکنش نشان مي‌دهد؛ به‌عبارتی مي‌توان گفت که نسبت به محرک انعطاف‌پذیر است. این فاز وظيفه‌ی ایجاد و پایدارکردن شكل موقت را بر عهده دارد. فاز نرم شكل موقت را به روش تبلور، شيشه‌ای‌شدن، پيوند هیدروژنی، برهم‌کنش یونی، برهم‌کنش فلز-ليگاند و پیوندهای کووالانسی برگشت‌پذیر پایدار مي‌كند (شکل 2) [12].
شکل 2 تصویری از فاز نرم و سخت در شبکه‌ی پلیمری [2].
2 بررسی سازوکارهای عملی SMP
سازوکارهای وابسته به دما، مهم‌ترین و پرکاربردترین سازوکار برای SMPها است که در آن دمایی را که پليمر شكل اصلی خود را بازیابی مي‌كند (شكل موقت به شكل اصلی تبدیل مي‌شود)، دمای انتقال نام‌گذاری کرده‌اند. این دما معمولاً دمای ذوب فاز نرم یا دمای انتقال فاز نرم است (شکل 3) [13].
شکل 3 دمای انتقال یا دمای ذوب فاز نرم [13].
فرایند حافظه شکلی شامل چهار مرحله‌ی تغییر شکل، تثبیت شکل، رهایش تنش خارجی و بازیابی شکل است. قبل از فرایند حافظه شکلی، پلیمرها نیاز به تغییرفرم تحت تنش خارجی همراه با گرمایش دارند. دمای بالا باعث افزایش آنتروپی پلیمرها، کاهش سد انرژی، افزایش تحرک زنجیر مولکولی و در نتیجه عکس‌العمل راحت آن‌ها می‌شود. پس از اینکه پلیمر در اندازه‌ی مطلوب تغییرشکل موقت یافت، شکل آن با اعمال سرمایش تثبیت می‌شود و با رهایش تنش خارجی، تغییری نخواهد کرد. البته شرایط فیزیکی و شیمیایی می‌تواند منجر به انسداد تحرک زنجیرهای پلیمر شود [14].
تغییرشکل موقت می‌تواند برای مدت زیادی بدون محرک خارجی نگه داشته شود. تنش و انرژی در پلیمر در طول فرایند حافظه شکلی با افزایش آنتروپی ذخیره می‌شوند؛ بنابراین شکل موقت بسیار ناپایدارتر از شکل اصلی است. وقتی ماده در معرض محرک خارجی قرار گیرد تنش و انرژی خارجی به‌دلیل تحرک زنجیرها، آزاد خواهند شد. سپس پلیمر پس از تحریک، دوباره به شکل اصلی خود باز می‌گردد (شکل 3). فرایند حافظه شکلی می‌تواند چندین بار تکرار شود؛ بنابراین SMPها می‌توانند چندین شکل موقت و فقط یک شکل دائمی داشته باشند [14].
مطابق شکل (3) زمانی‌که دما کمتر از دمای ذوب باشد و هيچ‌گونه تنش فشاری به نمونه اعمال نشود، پليمر شكل اصلی خود را دارد. در این پلیمر نیمه‌بلورین، با افزایش دما بلورها ذوب شده و ماده منعطف مي‌شود و در نتیجه با اعمال نيرو شكل موقت ایجاد مي‌شود. در ادامه برای تثبیت شكل موقت با حفظ تنش فشاری، باید نمونه تا زیر دمای انتقال سرد شود. بدین ترتيب بلورها مجدداً تشكيل‌شده و شكل موقت پایدار مي‌شود. البته فاز نرم باید خاصيت تبلور را تحت فشار داشته باشد [13،14].
پليمر با شكل موقت تثبیت‌شده تا زمانی‌که در معرض دمای انتقال خود قرار نگيرد، شكل موقتش را حفظ مي‌كند. وقتی پليمر با شكل موقت در معرض دمای انتقال قرار بگيرد، دوباره بلورها ذوب شده و پليمر به حالت اوليه‌ی خود بازمی‌گردد و با سرد‌کردن تا زیر دمای انتقال، شكل اصلی بازیابی و تثبیت مي‌شود [13،14].
1-2 SMP برپایه‌ی پيوندهای کووالانسی برگشت‌پذیر
آوکی و همکارانش [15]، از مشتقات سلولز استات، پليمری را طراحی کردند که دارای گروه‌های آویزان مرکاپتو بود (شکل 4).
شکل 4 رفتار حافظه شکلی برگشت‌پذیر سلولز استات [15].
در شرایط معمولی گروه‌های مرکاپتو از هم جدا بوده و بين زنجيرها هيچ‌گونه اتصال عرضی برقرار نيست. برای ایجاد شكل موقت، ابتدا باید با اعمال نيرو این تغییر شکل در نمونه ایجاد و با حفظ تنش اعمالی، در حلال DMSO قرار داده شود. در نتیجه اتصالات عرضی برقرار مي‌شوند و نمونه شكل موقت به خود می‌گیرد. برای بازیابی شكل اوليه باید در 2-مرکاپتو اتانول قرار گيرد تا در اثر احيا، اتصالات عرضی شكسته شده و پليمر دوباره به حالت اولیه‌ی خود باز گردد. در واقع این پليمر شیمی-پاسخ (Chemo-responsive) است [15].
2-2 SMP برپایه‌ی پيوند هيدروژنی
چم و همکارانش [16]، پلی‌یورتانی طراحی کردند که دارای واحدهای تکراری (N,N-بیس(هیدروکسیل‌اتیل) ایزونیکوتین‌آمین) یا BINA بود (شکل 5).
شکل 5 سنتز پلی‌یورتان/پیریدین با مقدارهای متفاوت از BINA [16].
در این پلیمر بين نيتروژن پيریدین و هیدروژن گروه عاملی یورتان در دمای معمولی، پيوند هيدروژنی برقرار است و پليمر در این حالت شكل اصلی خود را به‌دست می‌آورد (شکل 6) [18-16].
وقتی این پليمر تا دمای C60° حرارت داده شود، پيوندهای هيدروژنی شكسته شده و در نتیجه تحرک زنجیرهای پليمری افزایش مي‌یابد که این منجر به انعطاف‌پذیری پلیمر و ایجاد شكل موقت در آن مي‌شود. با سرد‌شدن پليمر تا دمای C20° (البته با حفظ تنش)، مجدداً پيوندها تشكيل شده و شكل موقت تثبیت مي‌شود. برای مشاهده‌ی اثر حافظه شكلی یا به‌عبارتی بازیابی شكل اوليه پليمر، تا دمای C60° حرارت داده مي‌شود و در نهایت پيوندها شكسته شده و شكل اوليه بازیابی مي‌شود [16].
شکل 6 برهم‌کنش یونی بین پیریدین و عامل یورتان [16].
نكته بسیار جالب در این پليمر طراحی‌شده این است که علاوه‌بر دما، به آب و متانول نيز حساس است. درواقع با افزایش آب یا متانول بين پریدین و آب (متانول) پيوند هيدروژنی برقرار مي‌شود درنتیجه پيوند بين زنجيرها شكسته مي‌شود [16].
3-2 SMP برپایه‌ی پیوند یونی
در سال 2013 پليمری طراحی شد که دارای گروه‌های سولفونات است و با کاتيونِ روی (Zn2+) برهم‌كنش یونی برقرار می‌کند و شبکه‌ای فیزیکی تشکیل می‌دهد. این برهم‌کنش در دمای اتاق انجام می‌شود و پلیمر شكل اصلی را به خود می‌گیرد (شکل 7) [19].
شکل 7 برهم‌کنش یونی سولفونات با کاتیونِ روی و ایجاد شبکه فیزیکی [19].
با گرمایش تا دمای C100° ، برهم‌کنش‌ها از بين رفته و شكل موقت ایجاد و با سرمایش تا دمای اتاق شكل موقت تثبیت می‌شود. به عبارتی دیگر برای مشاهده اثر حافظه شكلی لازم است که پليمر تا دمای C100° حرارت داده شود و بدین گونه شكل اصلی بازیابی مي‌شود [19].
4-2 SMP برپایه‌ی برهم‌کنش فلز-ليگاند
ویتل و همکارانش [20]، پلی‌بوتا‌دی‌انی طراحی کردند که دارای واحدهایی به نام اُکسی-2،6-بیس(n-متیل‌‌بنزیمیدازولیل) پیریدین بود که این گروه در دمای اتاق با فلزِ روی برهم‌کنش می‌دهد و شكل اصلی در پليمر پایدار می‌ماند (شکل 8).
شکل 8 برهم‌کنش روی با واحدهای اُکسی-2،6-بیس (n-متیل‌‌بنزیمیدازولیل) پیریدین متصل به پلیمر [20].
وقتی‌که پليمر تا دمای C° 60 حرارت داده شود، این برهم‌کنش تضعيف شده و شكل موقت ایجاد مي‌شود و بدین ترتيب پليمر اثر حافظه شكلی خود را به نمایش مي‌گذارد [20].
3 کاربرد SMPها
به‌طورکلی کاربردهای این پليمرهای هوشمند را می‌توان در چهار دسته زیر قرار داد:
1- تجاری
2- پزشكی
3- هوافضا
4- پليمرهای خودترميم‌شونده
1-3 تجاری
از کاربردهای تجاری این پلیمر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
· محافظ‌های حرارتی
نوعی استوانه‌ی توخالی پلاستيكی وجود دارد که برای عایق‌بندی سطوح استفاده می‌شود و در اثر حرارت، قطر آن‌ها کم شده و سطح مورد نظر را کاملاً پوشش مي‌دهند [21].
· صنعت نساجی
پليمر حافظه شكلی با گروه هيدروکسیل موجود در پنبه یا پشم واکنش مي‌دهد و بدین ترتيب پارچه‌هایی که حاصل مي‌شود خاصيت حافظه شكلی دارند (شکل 9) [21،22].
شکل 9 واکنش SMP با هیدروکسیل پنبه [22].
این پارچه‌ها مي‌توانند دارای ویژگی‌های زیر باشند:
1- خاصيت ضد چروک: در واقع شكل اصلی صاف و بدون چروک است و در شكل موقت روی پارچه چروک ایجاد شده است. فقط در اثر برخورد بخار گرم، پليمر (پارچه) دوباره شكل اوليه (صاف و بدون چروک) را بازیابی مي‌كند (شکل 10-الف).
2- خط اتو مشخص‌تر و با دوام بيشتر: چون تغيير شكل در این پليمرها در بالای دمای انتقال به‌راحتی انجام مي‌گيرد، خط اتوی بارزتری در پارچه ایجاد مي‌شود و فقط زمانی خط اتو از بين مي‌رود که دما مجدداً به بالای دمای انتقال برسد؛ بنابراین در اثر شستشو خط اتو از بين نمي‌رود. تصاویری که در زیر مشاهده مي‌كنيد نشان‌دهنده این امر است (شکل 10-ب).
شکل 10 خاصیت ضد چروک و دوام بیشتر خط اتو SMPها به‌ترتیب پس از اعمال بخار گرم و شستن با آب گرم [21].
هم‌چنین این مواد به‌عنوان اسفنج‌های حافظه شكلی در کفی کفش و وسایل خواب استفاده مي‌شود که با دمای بدن فعال مي‌شوند و فرم بدن (پا، کتف، گردن و ...) را به خود مي‌گيرند و فرد احساس راحتی بيشتر مي‌كند. برای مثال با استفاده از این اسفنج‌ها در کفش‌های پاشنه‌دار، مشكل پيچش ستون فقرات را تا حدی مي‌توان کاهش داد [21].
الیاف پلیمری حافظه شکلی دارای مزایایی از جمله ساختارهای گوناگون، مساحت سطح ویژه بالا و تخلخل قابل تنظیم است که می‌تواند به‌طور گسترده‌ای در زمینه‌های مختلف به خصوص در زیست‌پزشکی مورد استفاده قرار گیرد. امروزه این مواد به‌طور موفقیت‌آمیزی در رهایش دارو، کشت سلولی و داربست‌های بافت به کار می‌روند [23،24].
مواردی که به آن اشاره شد همگی نمونه‌هایی از کاربردهای تجاری این پليمرها بودند. از کاربردهای پزشکی این پلیمر نیز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
2-3 پزشکی
· خارج‌کردن لخته‌ی خون در رگ مغزی
شکل (11) نشان می‌دهد که با استفاده از پلی‌یورتان حافظه شكلی، وسيله‌ای تهيه‌شده که وارد رگ شده بعد از عبور از لخته‌ی خون با استفاده از ليزر حرارت داده مي‌شود و شکل اصلی (فنر مانند) در پلی‌یورتان ایجاد مي‌شود و با کشيدن این پلیمر، لخته خون هم‌زمان با آن خارج مي‌شود [25،26].
شکل 11 الف) ورود دستگاه به رگ و عبور از لخته، ب) حرارت دادن و بازیابی شكل اصلی فنر مانند و ج) خروج دستگاه [25].
· درمان آنوریسم مغزی
در این بيماری دیواره‌ی رگ مغزی نازک‌شده و حبابی در آن ایجاد مي‌شود که در اثر برخورد خون با فشار به این قسمت ممكن است پارگی و خون‌ریزی مغزی ایجاد شود. اسفنج حافظه شكلی می‌تواند وارد این قسمت شده و با استفاده از ليزر حرارت داده شود و به شکل اصلی خود برگردد و بدین ترتيب حباب پر و خطر برطرف مي‌شود (شکل 12) [27،28].
شکل 12 الف) ورود دستگاه به حباب، ب) حرارت دادن، ج) بازیابی شكل اصلی (بزرگ شدن) [27].
· استفاده به‌عنوان عضو مصنوعی کاشتنی (Implant)
از پليمر حافظه شكلی آکریلی پلاک‌های پیچی‌شکل تهيه شده که در بافت اسفنجی استخوان در محل مفاصل قرار مي‌گيرند و سپس حرارت داده مي‌شوند و فرم بافت اسفنجی اطراف را به خود مي‌گيرند و بدین ترتيب سازگاری آن‌ها با بدن نسبت به سایر اعضای مصنوعی کاشتنی بيشتر است (شکل 13) [29].
شکل 13 SMP به‌صورت پلاک‌های پیچی‌شکل و قرار دادن آن در مفصل [29].
3-3 هوافضا
SMPها کم‌وزن، کم‌هزینه و دارای خواص ویژه‌ای هستند که در مهندسی هوافضا به‌خصوص در ساختارهای شکل‌پذیر کاربرد دارند [30]. سفينه‌ی فضانوردی که به فضا ارسال مي‌شود از نظر ميزان حجم و جرمی که مي‌تواند تحمل كند محدود است. به‌همين دلیل استفاده از این پليمرها در ساخت وسایل موجود در سفينه برای رفع این مشكل بسیار مؤثر خواهد بود؛ چون این پليمرها در حالت فشرده‌شدن (شكل موقت) حجم کمی را اشغال مي‌كنند و در مقایسه با آلياژها جرم کمتری دارند. بدین ترتیب محققان در این زمينه بسيار مشغول فعاليت هستند [31].
· چرخ مریخ‌نورد
جنس اين چرخ‌ها از اسفنج است که تا 500 برابر حجم فشرده‌شده مي‌توانند بزرگ‌تر شوند. قطر این چرخ‌ها در حالت فشردگی فقط 6 سانتی‌متر است (شكل موقت در جو زمين و با سرد کردن تا دمای اتاق ایجاد مي‌شود). پس از حرارت دادن تا دمای °C80، قطر آن‌ها افزایش می‌يابد (شکل 14) [31،32].
شکل 14 چرخ مریخ‌نورد ساخته‌شده از اسفنج پلیمری حافظه شکلی [31].
· استفاده در خرپا
برای تهيه‌ی خرپا معمولاً از کامپوزیت حافظه شکلی (Shape-memory composites) یا به اختصار SMCs برپایه‌ی رزین اپوکسی استفاده می‌شود که در اثر حرارت تا دمای C150° در مدت زمان 80 ثانيه، شكل اوليه‌ی خود را بازیابی مي‌كند (شکل 15) [31].
شکل 15 خرپای ساخته‌شده از پلیمر حافظه شکلی و بازیابی آن به شکل اصلی در اثر حرارت در طی زمان [31].
همان‌طور که در شکل (15) مشاهده مي‌كنيد، با استفاده از کامپوزیت حافظه شکلی پلی‌یورتان/الیاف کربن آنتن سهمی‌شکلی تهیه شده است که در دمای C70° فعال مي‌شود. این کامپوزیت در حالت فشرده‌شدن حجم بسيار کمتری را اشغال مي‌كند [31،32].
4-3 پليمرهای خودترميم‌شونده به کمک اثر حافظه شکلی
مواد خودترمیم‌شونده به کمک حافظه شکلی (Shape memory assisted self-healing)، در دمای اتاق متحمل تغییر شکل پلاستیک شده و به محض حرارت دیدن بازیابی می‌شوند؛ بنابراین هر دو تغییر شکل موقتی نواحی الاستیک و پلاستیک را بهبود می‌بخشند. این پدیده‌ی جدید به‌عنوان حافظه شکلی پلاستیسیته‌ی برگشت‌پذیر (Reversible plasticity shape memory) شناخته می‌شود که تسهیل فرایند تثبیت شکل، قابلیت بازیابی تنش بالاتر، بهبود تغییر شکل‌پذیری ماده و قابلیت خودترمیم‌شوندگی از جمله فواید این پدیده است. شکل (16) سازوکار عملکرد این نوع مواد را نشان می‌دهد. مطابق شکل در طول فرایند کشش، ذرات AO-80 (فنول دارای گروه‌های عاملی بسیار زیاد) در امتداد محور بارگیری می‌لغزند و پیوند هیدروژنی بین فنول عامل‌دار و لاستیک طبیعی اپوکسیدار شده (ENR) باعث می‌شود که زنجیرهای لاستیک در حین تغییر شکل کششی، فشرده‌تر و موازی شوند. با حرارت‌دهی تا دمای بیشتر از دمای انتقال شیشه‌ای، ذرات فنول ذوب می‌شوند و حالت کامپوزیت به‌تدریج از شیشه‌ای به لاستیکی تغییر می‌کند. زنجیرهای ENR به‌دلیل کاهش پیوند هیدروژنی بین ENR و فنول، الاستیک می‌شوند و در نتیجه شبکه کوچک می‌شود و به آرایش تصادفی اولیه‌اش برمی‌گردد [33].
شکل 16 سازوکار حافظه شکلی پلاستیسیته‌ی برگشت‌پذیر لاستیک طبیعی اپوکسیدار شده حاوی فنول با گروه‌های عاملی زیاد: (الف) شکل دائم و (ب) شکل موقت [33].
این‌ها نمونه‌هایی از کاربردهای این پليمرها بودند که البته کاربردهای بيشتری نیز وجود دارد، ولی تقریباً سازوکار همگی مشابه یکدیگر است.
4 نتیجه‌گیری
پلیمرهای حافظه شکلی، پليمرهای هوشمندی هستند که توانایی به‌خاطر سپردن شكل اصلی خود را دارند. در حال حاضر، زمینه‌ی پلیمرهای حافظه شکلی به‌سرعت در حال پیشرفت است. برای طراحی این پلیمرها باید حداقل دو جزء فاز سخت و فاز نرم را درون یک شبکه پلیمری قرار داد که نسبت به محرک به‌ترتیب ثابت و انعطاف‌پذیر هستند. از مهم‌ترین محرک‌های این مواد می‌توان به دما اشاره کرد. از جمله سازوکارهای SMPهای وابسته به دما پیوند کووالانسی، پیوند یونی، برهم‌کنش هیدروژنی و برهم‌کنش فلز-لیگاند هستند که با اعمال حرارت به این پلیمرها، از شکل موقت به شکل اصلی خود می‌رسند. بخش مهمی از کاربردهای SMPها در صنایع تجاری، پزشکی، هوافضا و پلیمرهای خودترمیمم‌شونده هستند که هرکدام باعث افزایش ایمنی و راحتی کار شده‌اند.
منابع
1. X. Zhang, L. Chen, K. H. Lim, S. Gonuguntla, K. W. Lim, D. Pranantyo, W. P. Yong, W. J. T. Yam, Z. Low, W. J. Teo, H. P. Nien, Q. W. Loh, S. Soh. Adv. Mater. 31, 1804540, 2019.
2. MD Hager, S Bode, C Weber, US Schubert. Shape memory polymers: Past, present and future developments. Progress in Polymer Science, 3-33, 2015.
3. Hu J, Zhu Y, Huang H, Lu .J. Recent advances in shape–memory polymers: Structure, mechanism, functionality, modeling and applications. Prog Polym Sci, 37, 1720-1763, 2012.
4. Liu, Wanwan, et al. Electroactive shape memory composites with TiO2 whiskers for switching an electrical circuit. Materials & Design, 143, 196-203, 2018.
5. Zhang, Fenghua, et al. Nano/microstructures of shape memory polymers: From materials to applications. Nanoscale horizons, 5, 1155-1173, 2020.
6. Zhang F, Zhao T, Ruiz-Molina D, Liu Y, Roscini C, Leng J, & Smoukov S. K. Shape memory polyurethane microcapsules with active deformation. ACS Applied Materials & Interfaces, 12, 47059-47064, 2020.
7. Lan X, Liu L, Zhang F, Liu Z, Wang L, Li Q, Peng F, Hao S, Dai W, Wan X and Tang Y. World’s first spaceflight on-orbit demonstration of a flexible solar array system based on shape memory polymer composites. Science China Technological Sciences, 63, 1436-1451, 2020.
8. Xia Y, He Y, Zhang F, Liu Y, & Leng J. A review of shape memory polymers and composites: mechanisms, materials, and applications. Advanced materials, 33, 2000713, 2021.
9. Huang X, Zhang F, & Leng J. Metal mesh embedded in colorless shape memory polyimide for flexible transparent electric-heater and actuators. Applied Materials Today, 21, 100797, 2020.
10. Huang X, Zhang F, Liu Y, & Leng J. Active and deformable organic electronic devices based on conductive shape memory polyimide. ACS applied materials & interfaces, 12, 23236-23243, 2020.
11. Lendlein A, Kelch S. Shape-memory polymers. Angew Chem Int Ed, 41, 2034-2057, 2002.
12. Leng J, Lan X, Liu Y, Du S. Shape-memory polymers and their composites: Stimulus methods and applications. Prog Mater Sci, 56, 1077-1135, 2001.
13. Zhao Q, Qi HJ, Xie T. Recent progress in shape memory polymer: new behavior, enabling materials, and mechanistic understanding. Progress in Polymer Science, 79-120, 2015.
14. Lendlein, Andreas, and Oliver EC Gould. Reprogrammable recovery and actuation behavior of shape-memory polymers. Nature Reviews Materials, 4, 116-133, 2019.
15. Aoki D Teramoto Y Nishio Y. SH-containing cellulose acetate derivatives: Preparation and characterization as a shape memory-recovery material. Biomacromolecules, 8, 3749-3757, 2007.
16. S. Chen, J. Hu, H. Zhuo, C. Yuen, L. Chan. Study on the thermal-induced shape memory effect of pyridine containing supramolecular polyurethane. Polymer, 51, 240-248, 2010.
17. Chen S, Hu J, Yuen C-W, Chan L. Supramolecular polyurethane networks containing pyridine moieties for shape memory materials. Mater Lett, 63, 1462-1464, 2009.
18. Chen S, Hu J, Yuen C-W, Chan L. Novel moisture-sensitive shape memory polyurethanes containing pyridine moieties. Polymer, 50, 4424-4428, 2009.
19. Ying Shi, Mitra Yoonessi, and R. A. Weiss. high temperature shape memory polymers. Macromolecules, 46, 4160−4167, 2013.
20. Whittell G R, Hager M D, Schubert U S, Manners I. Functional soft materials from metallopolymers and metallosupramolecular polymers. Nat Mater, 10, 176-188, 2011.
21. C. Liu, H. Qin and P. T. Mather. Review of progress in shape-memory polymers. J. Mater. Chem, 17, 1543–1558, 2007.
22. H. Liem, L. Y. Yeung and J. L. Hu. A prerequisite for the effective transfer of the shape-memory effect to cotton fibers. Smart materials and structures, 16, 45-57, 2007.
23. Wang L, Zhang F, Liu Y, & Leng J. Shape memory polymer fibers: materials, structures, and applications. Advanced Fiber Materials, 1-19, 2021.
24. Zhao J, & Cui W. Functional electrospun fibers for local therapy of cancer. Advanced Fiber Materials, 2, 229-245, 2020.
25. Maitland D J, Metzger M F, Schumann D, Lee A, Wilson T S, Photothermal properties of shape memory polymer micro-actuators for treating stroke. Lasers Surg Med, 30, 1-11, 2002.
26. Metzger M F, Wilson T S, Schumann D, Matthews D L, Maitland D J. Mechanical properties of mechanical actuator for treating ischemic stroke. Biomed Microdevices, 4, 89-96, 2002.
27. Rolland P H, Mekkaoui C, Vidal V, Berry J L, Moore J E, Moreno M, Amabile P, Bartoli J M. Compliance matching stent placement in the carotid artery of the swine promotes optimal blood flow and attenuates restenosis. Eur J Vasc Endovasc Surg, 28, 431-438, 2004.
28. Higashida R T, Meyers P M. Intracranial angioplasty and stenting for cerebral atherosclerosis: new treatments for stroke are needed. Neuroradiology, 48, 367-372, 2006.
29. Ajili S H, Ebrahimi N G, Soleimani M. Polyurethane/polycaprolactane blend with shape memory effect as a proposed material for cardiovascular implants. Acta Biomater, 5, 1519-1530, 2009.
30. Li Fengfeng, Yanju Liu, and Jinsong Leng. Progress of shape memory polymers and their composites in aerospace applications. Smart Materials and Structures, 28, 103003, 2019.
31. Schueler R M. Self-deploying trusses containing shape-memory polymers. NASA Tech Briefs, 20-1, 2008.
32. Liu Y Du H, Liu L, Leng J. Shape memory polymers and their composites in aerospace applications: a review. Smart Mater Struct, 23, 1-22, 2014.
33. Lin, Tengfei, Zhenghai Tang, and Baochun Guo. New design strategy for reversible plasticity shape memory polymers with deformable glassy aggregates. ACS Applied Materials & Interfaces, 6, 21060-21068, 2014.
