کد مقاله : 1401030837905 بازدید : 24 صفحه: 49 - 68

نوع مقاله: پژوهشی

شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر شکوفایی شهری با رویکرد آیند‌ه‌نگاری(مطالعه موردی: شهر تهران)

محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامی

زینب علاماتی ¹ , علیرضا کلدی ^{2
*} , مهرداد نوابخش ³

1 - دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استاد گروه جامعه‌شناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استاد گروه جامعه‌شناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1401/03/08 تاریخ پذیرش : 1404/02/03 تاریخ انتشار : 1404/04/21

کلید واژه: توسعه شهری, آینده نگاری, تهران, MicMac, عدم قطعیت,

چکیده مقاله :

چالش‌های زندگی نوین شهری نظیر؛ رقابت بین شهرها و نواحی شهری، پایداری شهری، نیاز به استفاده از فرصتها و دوری از تهدیدها در تحولات اجتماعی و فرهنگی، تغییرات جمعیتی انبوه و مشکلات محیطی و اجتماعی موجب روی آوردن به رویکرد آینده‌نگاری در برنامهریزی شهری و بهره‌گیری از ابزارهای گوناگون برای ساختن آینده مطلوب در شهرها شده است. هدف اصلی این پژوهش شناسایی و تحلیل عوامل کلیدی مؤثر بر توسعه و شکوفایی شهری با رویکرد آیندهنگاری است. این پژوهش از نظر روش توصیفی-تحلیلی و از نظر هدف کاربردی است و عوامل کلیدی مؤثر بر شکوفایی شهر تهران را با رویکرد آینده‌نگاری مورد‌مطالعه قرار می‌دهد. جامعه آماری پژوهش حاضر از کلیه کارشناسان و نخبگان حوزه مدیریت شهری و برنامه‌ریزی شهری تشکیل و حجم نمونه بر اساس مدل کوکران تعداد سی نفر تخمین زده شده است. در این پژوهش پس از مصاحبه با صاحب نظران، به منظور کدگذاری و ارزیابی داده‌ها از مدل آزمون میانگین در نرم افزار spss و به‌منظور تحلیل سناریوهای موجود از نرم افزار MicMac استفاده گردید. براساس یافته‌های پژوهش، وضعیت اقتصادی و مدیریت شهری، مهم‌ترین عوامل پیشران مؤثر بر توسعه و شکوفایی شهر تهران است و در نهایت دو عامل وضعیت اقتصادی و مدیریت شهری به‌عنوان دو محور اصلی جهت ارائه سناریوها تعیین شدند. بنابراین چهار سناریو برای آینده توسعه کلانشهر تهران، قابل توصیف است که عبارتند از بهبود وضعیت اقتصادی و مدیریت یکپارچه شهری (تهران پایدار)، بهبود وضعیت اقتصادی و مدیریت چندگانه شهری (تهران توانمند)، رکود اقتصادی و مدیریت چندگانه شهری (تهران آسیب‌پذیر) و رکود اقتصادی و مدیریت یکپارچه شهری (تهران ناپایدار) که سناريوی اول مطلوب است و سایر سناریوها به سوی وضعيت مناسبی پيش می‌رود که مطابق با آن راهبردها در ابعاد محیطی، اقتصادی، کالبدی-فناوری، اجتماعی و اداری سیاسی ارائه شده‌اند.

چکیده انگلیسی:

Identifying Key Factors Affecting Urban Prosperity

with a Foresight Approach (Case Study: Tehran)

Zeynab Alamati*

Alireza Kaldi**

Mehrdad Navabakhsh***

Half of the world's 7.7 billion people live in cities. In such a way that the accelerated process of urban population growth, urbanization and the emergence of megacities has put human societies in an unbalanced situation.Therefore, it is necessary to pay attention to the various dimensions of urban development and prosperity and basic planning for cities, and it has caused urban planners to look for new foresight approaches and use various tools to build a desirable future in cities.Tehran is not an exception to this rule and is facing new needs, challenges, and in fact newer and more serious uncertainties that require preparation to manage them and the application of foresight science in line with the future development of urban spaces and identifying comprehensive solutions for managing urban development and solving problems.Therefore, the approach of futurism by dealing with a wide range of future conditions by adopting participatory and reasoning approaches in the field of planning, emphasizes on finding the main and key factors and drivers of development and prosperity, so that uncertainties can be taken into account in the planning process and by having a control lever and managing the future, build a desirable future.The result of unbridled urban development of the metropolitan area of Tehran is considered the most important and strategic spatial area of the country from various economic, social and political aspects, the occurrence of various challenges in the physical-spatial, social and economic fields, which shows the weakness of spatial planning on a macro scale.In this regard, the science of futurism by studying the trends seeks to identify drivers and uncertainties that will affect the future of the metropolis of Tehran and is an important part of the concern of organizations, policy makers, decision makers and citizens.Also, gaining a proper and collective understanding of the issues, trends and other future-making elements that can affect the metropolis of Tehran, prosperity and strategic policy making for its future is extremely importantand which trend can shape the future of Tehran, as well as formulating sustainable policies and strategies in the face of a complex future full of uncertainties, is very important in the success of the local government, the organization and the custodians of the affairs of the city of Tehran. As a result, it is vital to be aware of what is happening and to identify emerging issues that may arise.

This research aims to identify trends and identify uncertainties affecting the future of Tehran city, identify and evaluate various drivers, scenarios and images of the possible future of Tehran city development, and its main goal is to identify and analyze key factors affecting urban development and prosperity with a foresight approach.

Keywords: Futurism, MicMac, Tehran , Urban Development, Uncertainty.

Materials and Methods

This research is applied in terms of purpose and descriptive-analytical in terms of nature based on new prospective research methods. Also a combination of scenario method, exploratory method and Delphi method has been used. The method of collecting survey information and its tools is based on library study.The method of collecting information and the means of collecting it is a researcher-made questionnaire and interviews through the creation of expert groups using the Delphi method. In the current research, the statistical population is all the experts, experts and urban managers of Tehran municipality, of which 30 people have been estimated as the sample size based on Cochran's model.Depending on the type of statistical community, different methods can be used for sampling. In this research, the snowball sampling method was used, and in the descriptive statistics section, frequency percentage, average, etc. were used. In the inferential statistics section, due to the transformation of the research variables into pseudo-interval variables, the importance or presence of each feature was calculated based on the Likert scale andthe score of each option was calculated by multiplying the score of each option and then by calculating the sum of the scores of the options, the score of each item was extracted. The formal validity of the research according to the opinions of experts in the fields of urban management and urban planning, and the reliability of the research was 0.72 based on Cronbach's alpha test in spss software, which means good and acceptable reliability.In order to identify factors affecting the development and prosperity of Tehran, the Delphi interview method has been used as the main method; For this purpose, through library studies, the features, conditions and issues of the region were identified and based on the library and documentary findings, a questionnaire was prepared and distributed among the experts, who are known as expert panels in the Delphi method.Then the obtained data and the key factors identified by the elites were arranged in a 24 x 24 matrix in Mic Mac software and analyzed and the output was evaluated in line with the research objectives.In the next stage, the identified key factors were used to compile and present Tehran's future development scenarios, and based on the identified factors of the driving forces, a scenario cross was drawn in order to present orthogonal scenarios, and according to the score of each scenario, the preferred scenario was finally selected and used to compile and draw the vision of the development of the city of Tehran.

Results

The obtained results indicate that Tehran metropolis is an unstable system. Based on the analysis of Mic Mac software, among the 51 factors examined from the research literature and experts' opinions in this field, finally 12 factors were extracted as the key factors and forces for the development and prosperity of Tehran.The result of the scatter plot of the variables affecting the key development forces of Tehran shows that the system is in an unstable state, and except for a few limited factors that have a high impact on the system, the rest of the factors and variables are almost similar to each other.Of these 12 final key factors, 4 variables are located in the first area or influential variables and 8 variables are located in the second area or two-way variables, where 2 variables of economic status and poverty are located in the dual area, 4 variables of social and spatial justice, good urban governance, citizen responsibility and improvement of the level of education and culture are located in the risk area and two variables of participation and security are located in the target area.Also, no factor was selected from other influential and independent areas. Also, based on the type, 6 economic factors, 4 social factors and 2 management factors were found, which indicates the role and importance of economic factors in the development of Tehran city and its future development. In the next order, in order to form the axes of the scenario, the principle of combination of variables has been used;In this way, the variable of economic status, unemployment and poverty, which are three external-internal variables and are also thematically related (economic), were considered as one of the axes of the scenario. The three variables of integrated urban management, good urban governance and social and spatial justice are three internal variables and are closely related to each other, so these three variables are combined and form another axis of the scenario.Thus, the two axes of the scenario are: economic situation and integrated urban management. Therefore, four scenarios for the future development of Tehran metropolis can be described, which are:

Improving the economic situation and integrated urban management
Improving the economic situation and multiple urban management
Economic recession and multiple urban management
Economic recession and integrated urban management

Conclusion

This study reflects that the examination of the trends in Tehran metropolis (which has been done in the studies of the current situation), the views of the far-hand plans and the points of view and the results of the interviews with the managers all indicate compliance with the results of the futurist questionnaire in identifying and determining the key factors affecting the future development and prosperity of the metropolis of Tehranand the selectedscenario of the development of Tehran is the scenario of sustainable Tehran, in which the indicators of good urban governance and its realization in the metropolis of Tehran are prioritized, and as a result, we see an increase in people's participation in urban management and the growth of non-governmental organizations in the regionand the state of the economy has improved and with economic diversification has led to the reduction of unemployment and poverty; The first scenario is favorable and all the conditions in it are moving towards a suitable situation. Therefore, due to the nature of the development that exists in this scenario, there will be stable conditions in it, and it is presented under the title of sustainable Tehran scenario. In the end, it can be acknowledged that success in achieving all-round goals in Tehran metropolis depends on continuous interaction between key factors and detailed planning for drivers.In other words, sufficient attention from urban planners and managers to the influencing and driving factors and considering these key factors and the relationships between them will provide the necessary platforms for the realization, development and prosperity of the desired city.

References

Domingo D, Palka G, Hersperger A M (2021) Effect of zoning plans on urban land-use change: A multi-scenario simulation for supporting sustainable urban growth,Sustainable Cities and Society, vol: 69. Pp1-19.

https://doi.org/10.1016/j.scs.2021.102833.
Dufva, M, Könnölä, T &Koivisto, R (2015) Multi-layered foresight: Lessons from regional foresight in Chile, Futures, vol:73. Pp100-111.

https://doi.org/10.1016/j.futures.2015.08.010

Ibrahim B, Wind B, Maier K (2022) Future urban development scenarios for post-conflict Syria. How will returning refugees shape the future. Habitat Internationa, vol:119, 102499.
https://doi.org/10.1016/j.habitatint.2021.102499

Lumeng, L. I. U, &Jianguo, W. U (2022) Scenario analysis in urban ecosystem services research: Progress,prospects, and implications for urban planning and management. Landscape and Urban Planning,vol: 224, 104433.

https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2022.104433.

Ratcliffe, J, Krawczyk, E (2011) Imagineering city futures: the use of prospective through scenarios in urban planning, Futures, vol: 43. Pp 642–653.https://doi.org/10.1016/j.futures.2011.05.005.

Rönkkö, E, Luusua, A, Eeva, A, Herneoja, A, Muilu, T (2017) New Resource-Wise Planning Strategies for Smart Urban-Rural Development in Finland, Systems, Vol: 10, No 5‚ Switzerland‚ Pp 1-10.

http://dx.doi.org/10.3390/systems5010010.

Schwartz, P (1996) The Art of the Long view, New York, Doubleday.

*Ph.D Student in Development Sociology; Science and Research Branch, Islamic Azad University,Tehran, Iran. zeynabalamati@yahoo.com

**Corresponding Author: Professor of Sociology; Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

a-kaldi@srbiau.ac.ir

***Professor of Sociology; Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran. mehrdad_navabakhsh@yahoo.com

منابع و مأخذ:

1. ابافت، سیمین؛ رضازاده، حافظ؛ کریمیان، معصومه و بستانی، مریم. (1399)، آینده نگاری توسعه شهری با رویکرد توسعه امور زیر بنایی (مطالعه موردی: شهر اردبیل، آمايش محيط، 50(13): 38-21.
2. احدنژاد، محسن؛ حاضری، صفیه؛ مشکینی، ابوالفضل و پیری، عیسی. (1397).شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر شکوفایی شهری با رویکرد آینده¬نگاری (مطالعۀ موردی: کلانشهر تبریز). نشریه پژوهش و برنامه¬ریزی شهری، 9(32): 30-15.
3. ایزدفر، نجمه و رضایی،محمدرضا. (1399). شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر بازآفرینی پایدار شهری با رویکرد آینده-پژوهی (مورد شناسی: بافت ناکارآمد شهر یزد، جغرافیا و آمایش شهری - منطقه ای، 10 (34): 130-109.
4. بزاززاده، مهدی. (1392). بررسی و تحلیل عوامل کلیدی مؤثر بر توسعة منطقه¬ای با رویکرد آینده نگاری منطقه ای (مطالعه موردی: استان آذربایجان¬غربی). پایان¬نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه تربیت مدرس.
5. بزاززاده، مهدی, داداش پور، هاشم و معطوف، شریف. (1393)، بررسی و تحلیل عوامل کلیدی موثر بر توسعه منطقه‌ای با رویکرد آینده‌نگاری منطقه‌ای، مطالعه موردی: استان آذربایجان غربی، ایران، برنامه¬ریزی فضایی (جغرافیا)، 2 (13)، 104-79
6. بهشتی، باقر و زالی، نادر. (1390). شناسایی عوامل کلیدي توسعه منطقه¬اي با رویکرد برنامه ریزي بر پایه سناریو: مطالعه موردي استان آذربایجان شرقی. مجله برنامه¬ریزي و آمایش فضا، 15(1): 41-6.
7. پورمحمدي، محمدرضا و نادر زالی. (1388)، تحلیل نابرابري¬هاي منطقه اي و آینده نگاري توسعه (نمونه موردي: آذربایجان شرقی). جغرافیا و ¬ (دانشگاه تبریز).15 (32): 64-29.
8. حاتمی¬نژاد، حسین؛ زارع، علی و ترابی؛ حمیدرضا. (1398)، شناسایی پیشران های موثر بر وضعیت توسعه صنعت گردشگری پایدار در دالان ساحلی استان خوزستان با رویکرد آینده پژوهی، سومین کنگره بین المللی عمران , معماری و شهرسازی معاصر
9. سلاورزی زاده، محمد؛ شیخی، حجت و گلدوستی، زینب. (1400)، شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر بر توسعه شهری با رویکرد آینده نگاری (مطالعه موردی: شهر ایلام)، پژوهش‌های‌جغرافیای‌انسانی، 53 (4): 1508-1491
10. دادفر، شیما، مرادی مسیحی، واراز، احمدیان، رضا، بندآباد، علیرضا، (1397)، تدوین فرایند طرح‌های توسعة شهری برمبنای رویکرد آینده‌نگاری، جغرافیا، دورة جدید، 16 (57): 46-30.
11. ربانی، طاها، (1391)، روش تحلیل ساختاری، ابزاری برای شناخت و تحلیل متغیرهای مؤثر بر آیندة موضوعات شهری، همایش ملی آینده‌پژوهی، پایگاه درخشان آریا، دورۀ اول، تهران، 16 ص.
12. ربانی، طاها؛ میرزائی، حجت اله؛ قلیچ، مرتضی. (1398). آینده نگاری شهری به مثابه رویکردی برای سیاست گذاری و برنامه ریزی شهری(با تأکیدبر آینده نگاری کلان شهر تهران)، دو فصلنامه آینده پژوهی ایران، 4(1): 69-51.
13. رحیمی¬پور، بهاره؛ ظاهری، محمد و کریم زاده، حسین. (1399). شناسایی و تحلیل پیشران‌های کلیدی مؤثر بر توسعه پایدار گردشگری روستایی با رویکرد آینده‌پژوهی (مطالعه موردی: روستاهای هدف گردشگری شهرستان سقز). فصلنامه علمی-پژوهشی برنامه ریزی و توسعه گردشگری، 9(35): 111-90.
14. زارعی، یعقوب و استعلاجی، علیرضا. (1399)، کاربرد تکنیک VIKOR در تبیین و تحلیل الگوی توزیع فضایی خدمات عمومی پایه در مناطق مختلف شهری شهر بوشهر، آمایش محیط، ، 11 (43): 22-1.
15. زالی، نادر و پورسهراب، آناهید. (1396). آینده نگاری توسعه منطقه ای با رویکرد تلفیقی سناریونویسی و مدل تحلیلی SWOT مطالعه موردی: استان گیلان. برنامه ریزی و آمایش فضا، 21(3): 220-189.
16. زندحسامی، حسام، شهرام فر، شیوا. (1395). شناسایی ابعاد مؤثر بر آینده نگاری برنامه ریزی شهری با رویکرد اقتصادی(مطالعة موردی: تو سعة پایدار شهر قزوین)، اقتصاد و مدیریت شهری، 4 (3): 73-57
17. طاهری دمنه، محسن، کاظمی، معصومه و زهرا حیدری دارانی.(1399). سه داستان باورپذیر از آینده شهر اصفهان آینده نگاری شهری با رویکرد سناریونگاری. فصلنامه علمی برنامه ریزی فضایی، 10(3)، 22-1.
18. قزلباش، سمیه؛ سجادي، ژيلا؛ صرافي، مظفر و كلانتري، محسن، 1394، آينده پژوهي به روش سناريونويسي تکويني، چارچوبي براي پيوند علم و تجربه مطالعه موردي: نظام شهري استان زنجان، جغرافيا، 13 (47): 324-303
19. قزلباش، سمیه، سجادی، ژیلا، کلانتری، محسن، (1397)، اصول و روش‌های آینده‌نگاری نظام شهری، آذرکلک، چاپ اول، زنجان، 370 ص.
20. کشاورز ترک، عین¬الله، قلیزاده، مهدی، ( 1394)، ارائة روش¬شنا سی برای آینده¬نگاری شهرهای هوشمند؛ مطالعة موردی: نقشة راه شهر هوشمند تبریز در افق 1404 ، چشم¬انداز مدیریت دولتی، شمارة 21 ، تهران،97-79 .
21. ملک زاده، ندا، بزاززاده، مهدی و مجتبی رفیعیان.(1395). شناسایی و تحلیل عوامل کلیدی مؤثر بر توسعه شهری با رویکرد آینده نگاری(مطالعه موردی: کلانشهر کرج). جغرافیا و توسعه فضای شهری،3(2)، 52-35.
22. مقیمی، ابوالفضل . (1395). معرفت¬شناسی آینده¬پژوهی در رویکردهای نظری به برنامه¬ریزی شهری، معماری و صنعت ساختمان، فصلنامه مدیریت شهری، 14 (38): 75-104.
23. نجفی، سعید. (1398). تحلیل عوامل موثر بر توسعه شهرهای مرزی با رویکرد آینده پژوهی (نمونه موردی : شهر زابل). نشریه مطالعات برنامه¬ریزی سکونتگاه¬های انسانی، 14 (3): 773-789
24. نعیمی، کیومرث، پورمحمدی، محمدرضا.(1395). شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر وضعیت آینده سکونتگاههای فرودست شهری سنندج با تأکید بر کاربرد آینده پژوهی. فصلنامه مطالعات شهری، 20، 63-53.
25. Amer, M., Daim, T. U., Jetter. A. (2013) A Review of Scenario Planning, Futures, 42, pp. 23-40.
26. Batty, M. (2011). Building a science of cities. Cities, 29, 9-16.
27. Dixon, T., Eames, M., Britnell, J., Watson, G. B., & Hunt, M. (2014). Urban retrofitting: Identifying disruptive and sustaining technologies using performative and foresight techniques. Technological Forecasting and Social Change, 89, 131-144.
28. Dalkey, N. C. (2002) An Elementary Cross- Impact Model, Technological Forecasting and Social Change, 3, pp.317-329.
29. Dufva, M., Könnölä, T., & Koivisto, R. (2015). Multi-layered foresight: Lessons from regional foresight in Chile. Futures, 73, 100-111.
30. Ejdys, J., Nazarko, J., Nazarko, L., Halicka, K., (2015), Foresight application for transport sector, in: Clean Mobility and Intelligent Systems, M. Fiorini, J-C. Lin (Eds), The Institution of Engineering and Technology, first edition, London, Pp 377-402.
31. Jaizuludin, M., (2011). City Foresight and development planning case study: Implementation of scenario planning in formulation of the Bulungan development plan. Future, 43(7), Pp. 697-706.
32. Georghiou, L., (1996), The UK technology foresight programme, Futures, Vol 4, No 28‚ Netherlands, Pp 359-377.
33. Godet, M. (2008) Strategic Foresight, Lipsor Working Paper, France, Paris.
34. Kameoka, A., Yokoo, Y., & Kuwahara, T. (2004). A challenge of integrating technology foresight and assessment in industrial strategy development and policymaking. Technological Forecasting and Social Change, 71(6), 579-598.
35. Kremer, P., Haase, A., Haase, D., (2019). The future of urban sustainability: Smart, efficient, green or just? Introduction to the Special Issue. Sustainable Cities and Society, 51(4), Pp.1-5.
36. Martin, B. R. (1995). Foresight in science and technology. Technology Analysis and Strategic Management, 7(2), 139-168
. 37. Olivia,B., Sandra M.,Pereira Annalisa C. (2016).The future imagined: exploring fiction as a means of reflecting on today’s Grand Societal Challenges and tomorrow’s options. Future Journal.
38. Pongthanaisawan, J.A., Wangjiraniran, W., Chuenwong, K., Pimonsree, L., (2018). Scenario planning for Low Carbon Tourism City: A Case Study of Nan, Energy Procedia, Vol 152, United Kingdom, Pp 715-724.
39. Ratcliffe, J., Krawczyk, E., (2011), Imagineering city futures: the use of prospective through scenarios in urban planning, Futures 43, 642–653;
40. Rönkkö, E., Luusua, A., Eeva, A., Herneoja, A., Muilu, T., (2017), New Resource-Wise Planning Strategies for Smart Urban-Rural Development in Finland, Systems, Vol 10, No 5‚ Switzerland‚ Pp 1-10.
41. Rotmans, J. (2006). A complex systems approach for sustainable cities. In M. Ruth (Ed.), Smart growth and climate change: regional development and adaptation (pp. 155-180.). Cheltenham, England: Edward Edgar.
42. Säynäjoki, E.S., Heinonen, J., Junnila, S., (2014). The Power of Urban Planning on Environmental Sustainability: A Focus Group Study in Finland, Sustainability, Vol 6, Switzerland, Pp 6622-6643.
43. Weber, M. (2012). FLAs and new patterns of governance of research and innovation. In S. Giessecke, A., van der Gießen, & S. Elkins (Eds.). The role of forward-looking activities for the governance of Grand Challenges. Insights from the European Foresight Platform. (pp. 4-11). Retrieved from:https:// ec.europa.eu/ jrc/ en/scientific-tool/ european-foresight-platform

متن کامل:

فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»

شماره پنجاه و هفتم، پاییز 1403: 32-1

تاريخ دريافت: 08/03/1401

تاريخ پذيرش: 03/02/1404

نوع مقاله: پژوهشی

شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر شکوفایی شهری با رویکرد آینده‌نگاری

(مطالعه موردی: شهر تهران)

زینب علاماتی¹

علیرضا کلدی²*

مهرداد نوابخش³**

چکیده

واژه‌های کلیدی: آینده‌نگاری، توسعه شهری، شهر تهران، عدم قطعیت، MicMac.

مقدمه

شهرها در سرتاسر جهان در حال تغییرات عمیق هستند، به‌طوری‌که شهرها در دنیا به‌عنوان حامی نوآوری، پویایی، رشد، پیچیدگی و توسعه قلمداد شده و از این نظر به‌عنوان مکان‌های جاذبی برای جذب جمعیت، فعالیت و ثروت محسوب می‌شوند. برآوردهای کنونی جمعیت شهرنشین از سکونت 9/7 میلیارد نفر جمعیت در سرتاسر جهان و چشم‌اندازهای آینده نزدیک از سکونت یازده میلیارد جمعیت و استقرار 70% از جمعیت کل جهان در شهرها در سال 2050 میلادی دقیقاً گویای این موضوع است (قاسمی قریه عالی و همکاران، 1402: 108). شهرهای قرن بیستویکم که شهرهای ایرانی نیز از آن جدا نیستند؛ با وجود آن که تجسم آرامش، فرهنگ و پیچیدگی جهان‌شمول هستند، با واقعیت‌های دشواری از جمله سرعت زیاد شهرنشینی روبهرو هستند، به‌گونه‌ای‌که فرایند تسریع شهرنشینی، از شایستگی و ظرفیت سیاست‌مداران، برنامهریزان و مدیران شهری برای ارائه خدمات مناسب پیشی گرفته است‌ (Ratcliffe & Krawczyk, 2011: 642) و موجب شده شهرهای ایرانی با مسائل جدیدی از جمله موضوعات پایداری یعنی نگرانیهای محیطی، هم در بعد جهانی و هم در بعد ناحیهای و محلی، رقابت بین شهرها، نواحی شهری و حکومتهای شهری، پیش‌بینی فرصت‌ها و تهدیدات تحولات اجتماعی و فرهنگی و پاسخگویی به آنها، تغییرات جمعیتی و انبوه مشکلات محیطی و اجتماعی روبهرو شوند (ربانی، 1397: 2). امروز ساخت مکان‌های بهتر به موضوع اصلی برنامه‌ریزان و طراحان شهری تبدیل شده است آن‌چنان که بهبود کیفیت زندگی شهروندان در چارچوب توسعه پایدار، به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های مدیران شهری تبدیل شده است (بادآهنگ و همکاران، 1402: 38). درواقع در توسعه و برنامه‌ریزی شهری عامل رشد و پیشرفت، پیوسته اشکال جدیدی به خود گرفته است. همچنین از منظر پایداری اشکال مختلفی از مدرنسازی بومشناختی تا شهرنشینی جدید و رشد هوشمندانه به‌وجود آمده است (Rönkköal et al, 2017: 4). باید اذعان نمود که توزیع نامناسب و نابرابر خدمات در شهرها به علت جاماندن توسعه شهر از رشد آن، در حال حاضر یکی از چالشهاي مدیریت شهري در پاسخگویی به شهروندان است (زارعی و استعلاجی، 1399: 2)، بنابراین برنامهریزی شهری در شهرهای ایران به‌دنبال تأمین رفاه شهروندان، از طریق ایجاد محیطی بهتر، مساعدتر، سالمتر، مؤثرتر و دلپذیرتر است.

تلاش برنامه‌ریزان شهری در دورههای پیشین نیز معطوف به این اهداف بوده است، اما هر یک از آنها با استفاده از امکانات عصر خود و میزان شناخت از محیط پیرامونی این اهداف را پیگرفتهاند و در حد پیش‌بینیهایی که از آینده و تحولات جامعه و روزگار خود داشتهاند، توانستهاند در تحقق اهدافشان موفق باشند. واقعیت امر این است که برنامهریزی برای آینده براساس نیازهای فعلی و یا کمبودهای خدماتی فعلی، سرمایه ملی مناسبی جهت حضور موفق در جهان آینده نیست و برای ایفای نقش در آینده، ضرورت دارد با اتکا به رویکردهای جدید برنامهریزی، به‌طور جدی پیشرانهای توسعه و تحولات آینده براساس مگاترندها و روندهای ناپیوسته، سناریوسازی شده و متناسب با قابلیتها و توانمندیهای جامعه با واکاوی مسائل چالش‌برانگیز کنونی و آینده نسبت به برنامهریزی برای حضور موفق در آینده اقدام شود. به مفهوم دیگر امروز ادبیات برنامهریزی از مفاهیم پیشبینی، آیندهنگری و کشف آینده عبور کرده و به حوزه آیندهپژوهی، که وظیفهاش نگاشت آینده و ساخت آن است رسیده است (مقیمی، 1395: 82). در حقیقت آینده‌نگاري رویکردي است که از دهه منتهی به قرن جدید وارد تمامی عرصه‌هاي علوم و حرفههاي مختلف شده است و به جاي پیشبینی آیندههاي پیش‌رو، به‌دنبال ساخت آینده مطلوب برنامهریزان است.

شیوه طراحی سیاست‎‌های توسعه براساس درک تهدید‌ها و فرصت‌های آینده، نیاز به مهارت و دوراندیشی دارد. از این‌رو دافوا⁴ بیان میدارد که آیندهنگاری جهت نگاشتن آینده و تغییرات محتمل در زمینههای ملی، منطقه‌ای‌ و سازمانی جهت ایجاد پاسخ به این تغییرات استفاده میگردد (Dufva et al, 2015: 103). آیندهنگاری توسعة کلانشهرها به معنای فرآیندی سامانمند و مشارکتی برای ساخت چشمانداز بلندمدت، از جمله این مهارتهاست (ملکزاده و همکاران، 1395: 43) و توجه به سیاستهای علم و فناوری که به‌طور نزدیکی با برنامهریزی برای آینده در ارتباط است، اهمیت بیشتر موضوع را نمایان میسازد.

معمولاً ‌شهرها را با صفت پیچیدگی روابط و ساختارها معرفی میکنند، شهر به‌عنوان نماد کوچکی از کل هستی، یک پدیده یا سیستم فوقالعاده پیچیده است که انواع روابط و تعاملات را میتوان در آن مشاهده کرد. شهر تهران نیز سیستمی پیچیده و تو‌درتو است که در معرض تحولات زیادي قرار گرفته است و آیندهپژوهی آن بسیار حائز اهمیت است. از این‌رو رویکرد آینده‌پژوهی با پرداختن به محدودۀ گستردهای از شرایط آینده با اتخاذ رویکردهای مشارکتی و استدلالی در حوزۀ برنامهریزی، تأکید بر یافتن عوامل کلیدی توسعه و شکوفایی دارد تا از این طریق بتوان عدم قطعیتها را در فرآیند برنامهریزی در نظرگرفت و با داشتن اهرم کنترل و مدیریت آینده، به ساخت آینده مطلوب پرداخت. کلانشهر تهران با موقعیت خاص، وجود تنوع قومی و فرهنگی، قابلیت‌های ویژه در حوزه حملونقل، کشاورزی، گردشگری، منابع طبیعی، سرمایۀ انسانی و ... نمونة پژوهش حاضر است و شناسایی پیشران‌های اصلی توسعه و شکوفایی آن بسیار مهم است که در صورت تحقق و تبیین میتواند کمک قابل‌توجهی در تعمیم توسعه و شکوفایی شهری به پهنه سرزمینی ایران نماید. بنابراین هدف اصلی این پژوهش با تکیه بر دیدگاه نوین برنامهریزی و با استفاده از روشهای خاص آیندهپژوهی، شناسایی و در نهایت رسیدن به الگویی برای دستیابی به توسعه و شکوفایی شهری در شهر تهران است که برای این مهم در کنار هدف اصلی پژوهش اهداف خرد دیگری نیز متصور است:

1- تعیین مهم‌ترین عوامل پیشران در آینده وضعیت توسعه و شکوفایی کلانشهر تهران

2- تعیین ارتباط بین عوامل پیشران در آینده وضعیت توسعه و شکوفایی کلانشهر تهران

3- تدوین سناریوهای مطرح برای توسعه و شکوفایی کلانشهر تهران

پیشینه تحقیق

در چند دهه اخیر پژوهش‌های متعددی درخصوص کاربست آینده‌نگاری و سناریونگاری در مطالعات توسعه شهری صورت گرفته است. دهه‌های آخر قرن بیستم را می‌توان به‌عنوان زمان ورود جدی رویکرد آینده‌پژوهی به عرصه مطالعات شهری و منطقه‌ای مشخص کرد که نخستین بار در کشورهای اروپایی به‌صورت تخصصی در مطالعات شهری مورد توجه قرار میگیرد و به‌شدت مورد استفاده قرار گرفته است که در ادامه به بعضی از آنها اشاره می‌شود. دومینگو⁵ و همکاران مطالعه‌ای با هدف آشکارسازی اثربخشی بالقوه برنامه‌ریزی قانونی از نظر توسعه پایدار شهری با ادغام مقررات پهنه‌بندی در قالب شبیه‌سازی چند سناریو را انجام و با استفاده از چارچوب مدل‌سازی ترکیبی، رشد شهری را در مناطق شهری مادرید، بارسلونا، والنسیا و زاراگوزا از سال 2012 تا 2030 در چهار سناریو شبیه‌سازی کرده‌اند. سناریوها منعکس‌کننده درجه مداخله برنامه‌ریزی از مداخله بالا تا توسعه نامحدود هستند، در حالی که قوانین اسپانیا و برنامه شهری 2030 اهداف پایداری را در نظر دارند. نتایج نشان می‌دهد که با انتقال رشد به مناطق دارای پروژه‌های شهرنشینی، تقریباً 4200 هکتار از علفزار و زمین‌های زراعی را می‌توان نجات داد (Domingo et al, 2021: 1-19). مطالعه لومنگ و جیانگو⁶ با هدف نقش پیشرفت اکوسیستم شهری و سناریوهای مرتبط با آن در برنامه‌ریزی و مدیریت شهری انجام گرفت. برای بیان سناریوهای قالب این پژوهش از پنج روش مختلف استفاده می‌شود که اغلب از رویکردهای فیزیکی سنجی (۶۴٪) و اقتصادی (22%) استفاده شد و نتایج نشان داد که بایستی از سناریوی زیرساخت‌های سبز و غیرسبز با نگاهی عمیق به مسئله تغییرات اقلیمی استفاده شود که این موضوع می‌تواند توسعه شهری را در پی داشته باشد. آنها دریافتند برای حرکت رو به جلو، تحلیل سناریو در تحقیقات خدمات اکوسیستم شهری باید رویکرد چشم‌انداز کل‌نگر را که هم زیرساخت‌های سبز و هم زیرساخت‌های غیرسبز را ادغام می‌کند، با تأکید بیشتر بر تغییرات اقلیمی، مداخله سیاست‌ها و سناریوهای مشارکتی ذی‌نفعان و خدمات فرهنگی، بیشتر ترویج کنند (Lumeng et al, 2022: 224). ابراهیم⁷ و همکاران به این موضوع پرداختند که چگونه سوریه می‌تواند مکان‌های قابل‌زندگی و زیست‌محیطی پایدارتری را پس از جنگ ایجاد کند و درنهایت چهار سناریو را تشریح می‌کنند که هر کدام با تعداد و ویژگی‌های متفاوت پناهندگان بازگشته و آوارگان داخلی، الگوهای مسکونی بالقوه و تمرکز شهری، بازگشت‌کنندگان را با قانون رتبه-اندازه ایده‌آل زیپف⁸ مقایسه می‌کند. این پژوهش سناریوی رویکرد توسعه چند‌مرکزی را به عنوان سناریوی برتر پیشنهاد می‌کند که فرصتی برای ایجاد تعادل در توسعه، پایداری و بازده انبوه در مرحله بازیابی است (Ibrahim et al, 2022: 119). ملک‌زاده و همکاران در تحقیقات خود نشان دادند کلانشهر کرج سیستمی ناپایدار بوده و هیچ‌کدام از مؤلفه‌های توسعه کرج از نگاه مدیران، به‌عنوان عامل هدف قابل تعریف نیست و توسعه صنعت گردشگری و توسعه درونی شهر بیش‌ترین میزان تأثیرگذاری بر فرایند توسعه کلانشهر کرج را دارند (ملک‌زاده و همکاران، 1395: 35). در تحقیق ربانی مشخص گردید که سه عامل واگرایی و تفرق ساختار اداری و اجرایی (تفرق عملکردی و فضایی)، کم‌توجهی به نهادهای عمومی و مدنی و غلبه قدرت نهادهای دولتی و عمومی به جامعه مدنی بیش‌ترین فراوانی را در پژوهش‌های پیشین داشته‌اند. نتایج تحلیل اثرات متقاطع موانع بر همدیگر دال بر این است که موانع سیاسی و قانونی مهم‌ترین موانع حکمروایی کلانشهر تهران بوده‌اند (ربانی و همکاران، 1397: 134). طاهری‌دمنه و همکاران با بهره‌گیری از رویکرد تحلیل آثار متقابل-مشارکتی، 22 عامل اولیة اثرگذار بر آینده شهر اصفهان را شناسایی نمودند. از میان این 22 عامل و با استفاده از نرم‌افزار میک‌مک، 7 عامل به‌مثابة عوامل کلیدی انتخاب شدند و در قالب سه پیشران تغییر یعنی فناوری، اقتصاد شهری و محیط‌زیست مبنای تدوین سناریوهای پیش‌روی شهرداری اصفهان قرار‌ گرفتند (طاهری‌دمنه و همکاران، 1399: 2). ندایی‌ طوسی با بهره‌گیری از رویکرد کارگاههای آینده‌نگاری مشارکتی به معرفی سه سناریوی بدبینانه و هرج‌و‌مرج، سناریوی فرصت و بهبود تدریجی و سناریوی خوش‌بینانه، پیشرو و فعال، با این دیدگاه که با تصویرسازی این سناریوها بستر مناسبی برای تصمیم‌گیریها و برنامهریزیهای پابرجای آتی فراهم آید، می‌پردازد (ندایی ‌طوسی، 1400: 46). مطالعه عفیفی و همکاران نشان نیز می‌دهند از معیارهای تأثیرگذار بر مدیریت توسعه شهر تهران، تأکید بر ساختار غیر‌متمرکز و یکپارچه مدیریتی با کسب امتیاز (0.967) جایگاه اول را به خود اختصاص داده است و سه سناریو برای مدیریت توسعه شهر تهران تدوین و با توجه به بررسی سناریوها مدل پیشنهادی ارائه شد که تأکید این مدل استفاده از مشارکت بخش عمومی و بخش مردمی در کنار بخش دولتی است (عفیفی و همکاران، 1403: 2).

مبانی نظری

اصطلاح «توسعه پایدار» در سال ۱۹۸۰ به وسیله سازمان اکولوژیستی مردم نهاد تحت‌عنوان IUCN و با شعار «استراتژی جهانی برای حمایت از محیط‌زیست» به کار رفت. طی چند دهه اخير مفهوم توسعه پایدار به یکی از مفاهیم کانونی عصر ما بدل شده است و بر طبق مفهوم توسعه پایدار از نسل‌های کنونی خواسته می‌شود رویکردی سیستمی به رشد شهری اتخاذ کرده و منابع اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی را برای بهره‌گیری خود و نسل‌های بعد به شکلی مسئولانه و سازگار با ظرفيت کره زمین مدیریت کنند (مولایی و امین‌منصور، 1398: 838). توسعه پایدار به‌معنای تغییر در روابط بین انسان‌ها و بین انسان و طبیعت، به گونه‌ای که در دوره کنونی و در آینده نیز انسان در مرکز توجه قرار گیرد و روابطی که با طبیعت دارد، سازگار با حیات و سازنده باشد (دانیالی و شریف‌‎زادگان، 1398: 33). در این راستا اصل موازنه بین خواسته‌های اجتماعی- اقتصادی و محیطی، همیشه مورد توجه و ساماندهی قرار می‌گیرد (رسولی و شیرمحمدی، 1399: 275). برای رسیدن به این هدف، سیاست‌گذاری‌های شهری و تدبیرات مرتبط با ساخت و ساز و امکانات شهری، به‌شدت در پیش‌بینی و برنامه‌ریزی قرار می‌گیرد (لطفی و محمدی کاظم‌آبادی، 1400: 89).

از سوی دیگر موضوع آینده و شناخت بلندمدت آن در برنامه‌ریزی شهری اهمیت فراوانی دارد و مدت زیادی است که برنامه‌ریزان به آن توجه ویژه دارند (صبوری و همکاران، 1400: 76) و از آن‌جایی که برنامه‌ریزی در‌خصوص توسعه در سطوح مختلف، نوعی مداخله در آینده و با هدف ساخت آینده است لذا علم آینده‌پژوهی می‌تواند به این موضوع بسیار کمک‌رسان باشد و در این میان رویکرد آینده‌پژوهی و سناریونویسی این توانایی را دارد تا پاسخ درخوری را به سؤالات مربوط به آینده مطلوب مدنظر ما ارائه کند تا از طریق این رهیافت بتوان بهترین تصمیم‌های ممکن را اتخاذ کرد. بنابراین در فرایند دستیابی به توسعه و شکوفایی شهری، آینده‌پژوهی و سناریونگاری بسیار حائز اهمیت است؛ چراکه با رویکرد علمی و معرفت حاصل از آن می‌توان آینده مطلوب توسعه شهر را در سطح‌های مختلف به‌ویژه در سطح شهرسازی، برنامهریزی کرد.

بنابراین توجه به این موضوع که شهر تهران با چه کیفیتی در مسیر توسعه و شکوفایی خود گام برداشته و تدوین این مسیر از چه راهی بهینه و مناسب است، ضروری است؛ چرا که سناریوهای توسعه شهری در پایتخت ایران با جمعیت و منابع فراوان مسئله حائز اهمیتی است که تبیین و تحقق آن می‌تواند به ارائه الگوی توسعه شهری و تعمیم آن در پهنه سرزمینی ایران بینجامد (شنبه‌پور و صفایی‌پور، 1395: 480). یکی دیگر از کاربردهای برنامه‌ریزی سناریو در سطح شهری و منطقه‌ای، ارزیابی اکولوژیک و اکوسیستمی برنامه‌هاست (قلیچ، 1398: 55). در این روش داده‌های اولیه به‌صورت پایگاه اطلاعاتی توسعه و سازماندهی شده و با استفاده از طرح و برنامه آینده جهت نوشتن سناریو آماده می‌شوند (صداقتی و همکاران، 1398: 90). در مرحله بعدی برنامه‌ها و طرح‌های توسعه کنونی تغییر و سناریوها به روش‌های مختلف و با توجه به موضوع برنامه توسعه می‌یابد. در مرحله نهایی تأثیر هر یک از سناریوها بر وضعیت سلامت عمومی، حمل‌ونقل، مصرف انرژی، مصرف زمین و ... تحلیل می‌شود. در نتیجه سناریوها، برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران شهری و منطقه‌ای را از تأثیرات زیست‌محیطی باخبر می‌کنند؛ به‌عبارت‌دیگر سناریوها ارزیابی برنامه‌ها را قبل از اجرای آنها انجام می‌دهند.

شکل 1: فرآیند تدوین سناریو در مطالعات شهری و منطقه‌ای

مأخذ: (http://www.scenarioplanning.io)

در فعالیت آینده‌نگاری می‌توان سناریوها را با روش‌های متفاوتی تهیه کرد. یک سناریو می‌تواند خروجی مدل شبیه‌سازی باشد و یا توسط فعالیت گروه اندکی از متخصصان آن را نوشت و یا از طریق برگزاری کارگاه‌های سناریونویسی و تشریح دیدگاه‌های بسیاری از متخصصان آن را تهیه نمود. در ادامه دو رویکرد عدم ‌قطعیت‌های بحرانی و رویکرد تأثیرات متقاطع در تدوین سناریوها معرفی شده‌ است.

پایه‌گذار اصلی رویکرد عدم قطعیت‌های بحرانی پیتر شوارترز دبیر کل شرکت «شبکة جهانی کسب‌وکار» است. بسیاری این رویکرد را زیر مجموعه رویکرد منطق شهودی می‌دانند. این رویکرد بیشتر با نام رویکرد شوارتز یا رویکرد GBN شناخته و کمتر با عنوان «رویکرد عدم ‌قطعیت‌های بحرانی» شناخته می‌شود. گام‌های فرایند سناریونگاری در این رویکرد، با تهیه فهرست متغیرها و روندهای مربوط به آینده شروع می‌شود، سپس فهرست تهیه شده به سه دسته تقسیم‌بندی می‌شود. روندها و متغیرهایی که تداوم تأثیرات آنها بر روی موضوع موردنظر تا حدود زیادی قطعی است، روندها و متغیرهایی که بر موضوع موردنظر تأثیر قطعی ندارند، روندها و متغیرهایی که تأثیرات آنها نامشخص بوده و با عدم قطعیت بیان می‌شوند. رویکرد عدم‌ قطعیت‌های بحرانی شامل گام‌های تشخیص و شناسایی موضوع اصلی، شناسایی عوامل و نیروهای کلیدی و مؤثر، تهیه فهرست نیروهای پیشران تغییرات، شناسایی رتبه‌بندی عوامل کلیدی و نیروهای پیشران کلیدی براساس درجة اهمیت و عدم‌قطعیت‌، انتخاب منطق حاکم بر سناریوها، پربار کردن محتوای سناریوها، کندوکاو مضامین سناریوها، انتخاب شاخص‌های راهنما است.

رویکرد تحلیل تأثیرات متقاطع بر پایه نظرات و بینش‌های نخبگان استوار است. پژوهش‌ها، مصاحبه‌ها، تکنیک دلفی و جلسات توفان فکری و غیره از این دسته از روش‌ها هستند. این رویکرد در واقع رویکرد اصلاح شده تحلیل تأثیرات روندها براساس احتمال به‌وقوع پیوستن آن‌ها است و دارای گام‌های تعریف و مشخصﻛﺮدن ﻣﻮﺿﻮع و دوره‌ی زمانی مدنظر برای تحلیل‌ها، تشخیص شاخص‎‌های راهنمای کلیدی، تشخیص و تبیین رویدادهای تأثیرگذار، احتمال دهی به رخداد رویدادها، تخمین تأثیرات رویدادها یا روندها، تشکیل ماتریس تحلیل تأثیر متقابل، به اجرا گذاشتن مدل تهیه شده است. روش‌ تدوین سناریوها با رویکرد تحلیل تأثیرات متقاطع روشی مشخص با دستورالعمل‌های معین هستند، لذا کنترل فرایند در آن آسان‌تر است و به دلیل تحلیل تأثیرات عوامل از دیدگاه‌های مختلف، نوآوری و خلاقیت بسیار در آن مشاهده می‌شود ولیکن انتخاب حوادث و تأثیرات آنها بر همدیگر به احتمالات و طرز فکر افراد شرکت‌کننده وابستگی زیادی دارد. از سوی دیگر در این روش تحلیل‌های به‌دست آمده بر این فرض استوار است که حوادث براساس نظم‌و‌ترتیب رخ می‌دهند و نگاه این روش‌ به حوادث هم‌زمان بسیار محدود است.

روش پژوهش

این پژوهش از لحاظ هدف کاربردی و از نظر ماهیت براساس روش‌های جدید آینده‌پژوهی، توصیفی-تحلیلی است. همچنین تلفیقی از روش سناریو، روش اکتشافی و روش دلفی استفاده شده است. روش گردآوری اطلاعات پیمایشی و ابزار آن برمبنای مطالعه کتابخانه‌ای است. شیوه گردآوری اطلاعات و ابزار گردآوری آن پرسشنامه محقق ساخته و مصاحبه از طریق ایجاد گروه‌های کارشناسی با روش دلفی است. در پژوهش حاضر جامعه آماري کليه کارشناسان، صاحب‌نظران و مدیران شهری شهرداری تهران است که تعداد 30 نفر از آنها براساس مدل کوکران به‌عنوان حجم نمونه تخمین زده شده است. بسته به نوع جامعه آماري مي‌توان از روش‌هاي مختلفي براي نمونه‌گيري استفاده نمود که در تحقيق حاضر از روش نمونه‌گيري گلوله برفي استفاده و در بخش آمار توصیفی از درصد فراوانی، میانگین و غیره استفاده گردیده است. در بخش آمار استنباطی نیز به دلیل تبدیل نمودن متغیرهای پژوهش به متغیرهای شبه‌فاصله‌ای، محاسبه میزان اهمیت یا وجود هر ویژگی، براساس طیف لیکرت به‌دست آمد و امتیاز هر گزینه با حاصل ضرب فراوانی در امتیاز هر گزینه محاسبه و سپس با محاسبه مجموع امتیازات گزینه‌ها، امتیاز هر گویه استخراج شد. روایی صوری پژوهش بر‌حسب نظرات خبرگان رشته‌های مدیریت شهری و برنامه‌ریزی شهری و پایایی تحقیق نیز براساس آزمون آلفای کرونباخ در نرم‌افزار spss عدد 0.72 به‌دست آمد که به‌معنای پایایی خوب و قابل‌قبول است. مدل فرایندی در مطالعات آیندهپژوهی و سناریونگاری که مدنظر پژوهش حاضر است به شرح شکل شماره 2 ارائه می شود:

شکل 2: مدل فرایندی در مطالعات آینده‌پژوهی، مأخذ: (شیروانی و همکاران، 1397)

به منظور شناسایی عوامل مؤثر بر توسعه و شکوفایی شهر تهران، روش مصاحبه دلفی به‌عنوان روش اصلی مورداستفاده قرار گرفته است؛ بدین‌منظور از طریق مطالعات کتابخانه‌ای، ویژگی‌ها، شرایط و مسائل منطقه شناسایی و بر مبنای یافته‌های کتابخانه‌ای و اسنادی، پرسشنامه باز تهیه و در بین متخصصین امر که در روش دلفی به‌عنوان پانل متخصصین شناخته می‌شوند به شرح جدول شماره 1 توزیع گردید. سپس داده‌های به‌دست آمده و عوامل کلیدی که نخبگان شناسایی کردند، در یک ماتریس 24 در 24 در نرم‌افزار میک‌مک تنظیم و مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت و خروجی در راستای اهداف پژوهش ارزیابی شد. در مرحله بعد از عوامل کلیدی مشخص شده برای تدوین و ارائه سناریوهای توسعه آینده تهران استفاده و بر‌اساس عوامل شناسایی شده نیروهای پیشران، صلیب سناریو در راستای ارائه سناریوهای متعامد دو به دوی عوامل ترسیم شد و با توجه به امتیاز هر سناریو در نهایت سناریوی مرجح انتخاب و جهت تدوین و ترسیم چشم‌انداز توسعه شهر تهران از آن استفاده شد.

جدول 1: مشخصات کلی پاسخگویان (کارشناسان و خبرگان)

متغیر		تعداد	درصد
جنسیت	زن	6	20%
جنسیت	مرد	24	80%
رشته تحصیلی	جامعه شناسی	12	40%
	اقتصاد	3	10%
	جغرافیا	7	23%
	مدیریت	3	10%
	شهرسازی	5	17
سطح تحصیلات	کارشناسی ارشد	9	30%
سطح تحصیلات	دکتری	21	70%

یافتهها

گام اول: تعريف موضوع يا مسئله اصلي

مسئله اصلی پژوهش این است که شهر تهران با چالش‌هاي مختلفي روبه‌روست که ممکن است توسعه شهری را ناپایدار سازد و نياز است که توسعه در ابعاد مختلف آن براي شهر و ساکنان آن به‌صورت پايدار تأمين گردد و اینکه با هدف بررسي آينده‌اي که در آن توسعه و شکوفایی شهر تهران پايدار باشد، چه سناريوهايي را مي‌توان خلق نمود که به ما تصاويري بديل در مورد آينده‌هاي که بايد به سوي آنها حرکت نمود يا از آنها پرهيز نمود ارايه نمايد و فرايند خلق اين سناريوها چگونه بايد باشد.

گام دوم: نيروهاي پیشران در محيط منطقه‌اي

تحليل نيروهاي پیشران مؤثر در توسعه و شکوفایی شهر براساس رويکرد توسعه پايدار مبتني بر وضعيت اقتصاد از طريق مشارکت و توانمندسازي مردم و بهره‌برداري پايدار از منابع محیطی ارائه شده است. در این روند، کارشناسان و خبرگان حوزه توسعه و مطالعات اجتماعی و اقتصادی در شهر تهران به‌‌وسیله پرسشنامه‌های ساخته شده بر اساس مطالعات مبانی نظری و سپس شاخص‌سازی آنها مورد پرسشگری قرار گرفتند. سپس نظرات آنها در مورد عوامل تأثیرگذار بر روند آینده توسعه و شکوفایی شهر تهران مورد بررسی قرار گرفت و در نهایت تعداد 51 عامل (در حوزه‌های اجتماعی، اقتصادی، کالبدی-فضایی، زیست‌محیطی، علم و فناوری و مدیریتی) به شرح جدول شماره 2 ارائه گردید.

جدول 2: متغیرهای اولیه مؤثر بر وضعیت آینده توسعه شهر تهران

ردیف	مؤلفه	عوامل به وجود آورنده و تشدیدکننده پدیده (شاخص)
1	اجتماعی	ارتقای سطح آموزش و فرهنگ، امنیت، مسئولیت‌پذیری شهروندان، حس تعلق مکانی، سرمایه اجتماعی، مهاجرت، آسیب‌های اجتماعی، سالخوردگی جمعیت، سازمان‌های مردم نهاد، حقوق شهروندی، کیفیت زندگی شهری، شکاف اجتماعی، عدالت جنسیتی، حضور زنان در جامعه، مشارکت
2	اقتصادی	وضعیت اقتصادی کشور، فقر، برندسازی و توجه به هویت اجتماعی، توانمندسازی اقشار آسیب‌پذیر، وجود تحریم‌ها، درآمدهای نفتی، اقتصاد متنوع، حیات شبانه شهری، قیمت زمین و مسکن، بیکاری، گردشگری
3	کالبدی- فضایی	سیستم حمل‌و‌نقل عمومی، ایجاد فضاهای تفریحی جدید و مدرن، بهبود دسترسی به مراکز خدمات شهری، بهسازی بافت‌های فرسوده، سطح سرانه خدمات شهری، کیفیت مسکن، اسکان غیررسمی، تغییر کاربری اراضی، فرسودگی زیرساخت‌های شهری، توسعه درونی شهر، توسعه زیرساختهای اطلاعاتی و ارتباطی
4	زیست محیطی	وضعیت محیط زیست‌شهری، منابع آب، بهبود وضعیت دفع زباله و بازیافت، فضاهای سبز شهری در مناطق
5	علم و فناوری	شهر الکترونیک، دسترسی به اینترنت و فضای مجازی، هوشمندسازی و دانش‌پایه شدن شهر، توسعه مراکز علمی و دانشگاهی، توسعه زیرساختهای صنعتی نوین و هایتک
6	مدیریتی	مدیریت یکپارچه شهری، مدیریت بحران، حکمروایی خوب شهری، ترافیک

مأخذ: (نتایج مطالعات پیمایشی پژوهش، 1403)

پس از تکميل پرسشنامه‌ها توسط خبرگان، پرسشنامه‌ها براساس طیف لیکرت در نرم‌افزار spss کدگذاری و سپس براساس دستور compute view در این نرم‌افزار میانگین هر شاخص ارزیابی شده و در نهایت این داده‌ها به‌عنوان ورودي به نرم‌افزار ميک‌مک داده شد و خروجي نرم‌افزار دريافت گرديد. ابعاد ماتريس تحليل ساختاري 51×51 است و درجه پرشدگي ماتريس 97.40 درصد برآورد شده است که این بیانگر تأثير زياد و پراکندة عوامل انتخاب شده بر هم است. به‌طور کلی 2184 رابطه قابل ارزيابي مشخص شد که در اين ماتريس تعداد 175 رابطه عددشان یک است که به معني اين است که اين تعداد از عوامل تأثيري بر يکديگر نداشته و از هم تأثيري نپذيرفته‌اند. تعداد 312 رابطه عددشان دو بوده است و اين يعني که تأثير کمي نسبت به هم داشته‌اند. تعداد 847 رابطه عددشان سه بوده که بیانگر تأثيرگذاري متوسط بر يکديگر است، تعداد 565 متغير عددشان چهار بوده که بيانگر روابط تأثيرگذاري قوي متغيرها است و در نهایت تعداد 282 متغیر عددشان پنج بوده که بیانگر روابط بسیار قوی میان متغیرها است.

جدول 3: ویژگی‌های اثرات مستقیم ماتریس

شاخص	ابعاد ماتریس	تعداد تکرار	تعداد یک	تعداد دو	تعداد سه	تعداد چهار	تعداد پنج	جمع	درصد پرشدگی
مقدار	51	2	175	312	847	565	282	2184	97.40

مأخذ: (یافته‌های پژوهش، 1403)

بر اساس تعریف و تفسیر متغیرها در نمودار میک‌مک، موقعیت و وضعیت هر یک از عوامل در آینده توسعه کلانشهر تهران مورد بررسی قرار گرفت که نتیجه آن در شکل شماره 3 نشان داده شده است.

شکل 3: موقعیت و وضعیت نیروهای پیشران کلیدی در آینده توسعه شهر تهران
مأخذ: (یافته‌های پژوهش، 1403)

شکل 3 نحوه توزیع و پراکنش متغیرها را نشان می‌دهد. پراکندگی متغیرها حول قطر ماتریس نشان می‌دهد که سیستم ناپایدار است. همان‌طور که در نقشه خروجی نرم‌افزار میک‌مک طبق‌نظر ماتریس مشاهده می‌شود تعداد بسیار کمی از متغیرها در ربع جنوب‌شرقی قرار دارد، یعنی تعداد بسیار کمی از متغیرها تأثیرپذیری بسیار بالایی دارند بدون اینکه تأثیرگذاری زیادی داشته باشند و این وضعیت نشان می‌دهد که سیستم بسیار ناپایدار است. همچنین بیش‌ترین تجمع متغیرها در قسمت متغیرهای مستقل یعنی در قسمت جنوب غربی صفحه قرار دارد. متغيرهاي «مستقل» يا «مستثني» همزمان داراي تأثيرگذاري و تأثيرپذيري پاييني هستند و گويا اصلاً خارج از سيستم هستند و هنگامی که سیستم دستخوش یک تحول مهم شود، آنها نه باعث توقف تحول و نه باعث بهره‌گیری از آن مي‌شوند. متغیرهای که در قسمت شمال‌غربی نقشه قرار گرفته‌اند متغیرهای تنظیمی هستند. این متغیرها مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار مستقیم بر سیستم و باعث تغییرات با جهت قابل پیش‌بینی مشخص در سیستم می‌گردند. متغیرهای موجود در ربع شمال شرقی نیز متغيرهاي «دو‌وجهي» هستند. این متغیرها به‌صورت همزمان هم بسيار تأثيرگذار و هم بسيار تأثيرپذير هستند و ماهیت و سرشت آنها به صورت عدم پايداري نمایان می‌شود که تحریک آنها در هر صورت باعث واکنش و تغيير ديگر متغيرها می‌شود. اين متغيرها خود به دو زیرگروه، تقسيم می‌شوند؛ متغيرهاي «ريسک» که دقیقاً در اطراف خط قطري ناحيه شمال شرقي نمودار قرار دارند. خطر اين متغيرها، این است که می‌توانند باعث برانگیختن بازیگران کلیدی سیستم شوند، زیرا، با توجه به دارا بودن خصیصه بی‌ثباتی، به‌طور بالقوه نقاط شکست سیستم هستند و متغيرهاي «هدف» که در زير خط قطري و در امتداد سرحد شمال شرقی نمودار قرار دارند. اين متغيرها، بيش از آنکه تأثيرگذار باشند، تأثيرپذيرند. بنابراين آنها را مي‌توان تا اندازه‌ای، به‌عنوان نتايج تحول سيستم درنظر گرفت. با دستکاري عمدی اين متغيرها، مي‌توان به تغييرات و تحول سيستم در جهت مورد نظر، دست يافت. بنابراين، اين متغيرها بیش از اینکه بیانگر نتایج کاملاً از قبل مشخص شده باشند، بیانگر اهداف ممکن برای کل سیستم هستند.

گام سوم: شناسايي نيروهاي پيشران

براساس تحلیل نرم‌افزار میک‌مک، از ميان 51 عامل بررسي شده از ادبیات تحقیق و نظرات خبرگان در اين بخش، نهايتاً 12 عامل به‌عنوان عوامل و نيروهاي کليدي توسعه شهر تهران استخراج گرديد. 12 عامل تأثيرگذار مهم از ميان 51 عامل مورد بررسي (مستقيم و غيرمستقيم) به شرح جدول شماره 4 است. حاصل وضعيت صفحه پراکندگي متغيرهاي مؤثر بر وضعيت نيروهاي کليدي توسعه شهر تهران بیانگر آن است که وضعيت سیستم در حالت ناپايداري قرار گرفته است و غير از چند عامل محدود داراي تأثيرگذاري بالا در سيستم، وضعيت مابقی عوامل و متغیرها نسبت به هم تقريباً مشابه است. از این 12 عامل کلیدی نهایی، 4 متغیر در ناحیه اول یا متغیرهای تأثیرگذار قرار دارند و 8 متغیر در ناحیه دوم یا متغیرهای دووجهی واقع شده‌اند که 2 متغیر وضعیت اقتصادی و فقر در ناحیه دوگانه، 4 متغیر عدالت اجتماعی و فضایی، حکمروایی خوب شهری، مسئولیت‌پذیری شهروندان و ارتقای سطح آموزش و فرهنگ در ناحیه ریسک و دو متغیر مشارکت و امنیت در ناحیه هدف قرار دارند. همچنین هیچ عاملی از سایر نواحی تأثیرپذیر و مستقل انتخاب نشده است. همچنین براساس نوع، از عوامل 12گانه کلیدی و پیشران نهایی، 6 عامل از نوع اقتصادی، 4 عامل اجتماعی و 2 عامل مدیریتی بوده‌اند که حاکی از نقش و اهمیت عوامل اقتصادی در توسعه شهر تهران و آینده‌نگاری توسعه آن است.

جدول 4: لیست پیشران‌های کلیدی نهایی مؤثر بر رونده آینده توسعه شهر تهران

ردیف	پیشران کلیدی	خالص اثرگذاری	رتبه	ردیف	پیشران کلیدی	خالص اثرگذاری	رتبه
1	مدیریت یکپارچه شهری	77	1	7	بيکاري	12	7
2	وضعیت اقتصادی	72	٢	8	تحريم	11	8
3	فقر	38	3	9	اقتصاد متنوع	7	9
4	حکمروایی خوب شهری	19	4	10	مشارکت	6	10
5	عدالت اجتماعی و فضایی	18	5	11	مسئولیت‌پذیری شهروندان	5	11
6	امنيت	18	6	12	ارتقای آموزش و فرهنگ	5	12

مأخذ: (یافته‌های پژوهش، 1403)

گام چهارم: طبقه‌بندي براساس اهميت و عدم قطعيت

مرحله بعدی طبقه‌بندی متغیرها براساس دو معیار درجة اهميت براي موفقيت موضوع يا تصميم اصلي در گام نخست و درجة عدم‌قطعيت احاطه‌کننده آن نيروهاي پيشران است که نکته اصلی شناسايي دو يا سه عامل يا پيشران با اهمیت‌تر است که بیشترین عدم قطعیت را داشته باشند. تفاوت سناريوها براساس عناصری مانند افزايش استفاده از فناوري اطلاعات و ارتباطات در شهر تهران يا افزايش تجارت الکترونيک نیست چراکه این عناصر تا حد مشخصی به‌طور تقریبی در همه سناريوها يکسان هستند. پیشران‌هایی به‌عنوان بالاترین عدم‌قطعیت انتخاب شده‌اند که قابلیت پیش‌بینی کمتری داشته باشند؛ به عبارت دیگر در طیف لیکرت نمره قابلیت پیش‌بینی خیلی‌ کم، آنها بالا باشد. بدین‌ترتیب دو متغیر مدیریت یکپارچه شهری و بیکاری به‌عنوان دو پیشران با بیشترین عدم‌قطعیت مطرح می‌شوند. پس از دو مورد ذکر شده، تعدادی متغیر نیز دارای عدم‌قطعیت است که عبارتند از: وضعیت اقتصادی، عدالت اجتماعی و فضایی، حکمروایی خوب شهری، امنیت، فقر، مسئولیت‌پذیری شهروندان، ارتقای سطح آموزش و فرهنگ، اقتصاد متنوع، مشارکت، بهسازی بافت‌های فرسوده شهری، وجود تحریم‌ها، سرمایه اجتماعی، آسیب‌های اجتماعی، سطح سرانه خدمات عمومی شهری، مهاجرت، مدیریت زمین.

در بند پیشین ذکر گردید دو متغیر مدیریت یکپارچه شهری و بیکاری به‌عنوان متغیرهای تأثیرگذار عمل می‌نمایند. بنابراین، متغیرهایی که دارای بیشترین تأثیرگذاری و نیز بیشترین عدم قطعیت است، عبارتند از: مدیریت یکپارچه شهری، بیکاری و وضعیت اقتصادی. در این رابطه جدول شماره 5 میزان عدم قطعیت و نوع تأثیرگذاری عوامل کلیدی آینده توسعه کلانشهر تهران را نشان می‌دهد.

جدول شماره 5. وضعیت میزان عدم قطعیت پیشران‌ها

ردیف	نام پیشران	میزان عدم قطعیت	نوع پیشران	ردیف	نام پیشران	میزان عدم قطعیت	نوع پیشران
1	مدیریت یکپارچه شهری	37/0	تأثیرگذار	15	آسیب‌های اجتماعی	06/0	تأثیرپذیر
2	بیکاری	29/0	تأثیرگذار	16	سطح سرانه خدمات عمومی شهری	06/0	مستقل
3	وضعیت اقتصادی	25/0	دووجهی	17	مهاجرت	06/0	مستقل
4	عدالت اجتماعی و فضایی	22/0	دووجهی	18	سازمان‌های مردم نهاد	06/0	مستقل
5	حکمروایی خوب شهری	20/0	دووجهی	19	حس تعلق مکانی	0	تأثیرپذیر
6	فقر	19/0	دووجهی	20	حقوق شهروندی	0	تأثیرپذیر
7	امنیت	13/0	دووجهی	21	توانمندسازی اقشار آسیب‌پذیر	0	تأثیرپذیر
8	مسئولیت‌پذیری شهروندان	06/0	دووجهی	22	کیفیت زندگی شهری	0	تأثیرپذیر
9	ارتقای آموزش و فرهنگ	06/0	دووجهی	23	گردشگری	0	تأثیرپذیر
10	اقتصاد متنوع	06/0	تأثیرگذار	24	وضعیت محیط‌زیست	0	تأثیرپذیر
11	مشارکت	06/0	دووجهی	25	توسعه درونی شهر	0	مستقل
12	بهسازی بافت‌های فرسوده	06/0	مستقل	26	هوشمندسازی و شهر دانش‌پایه	0	مستقل
13	وجود تحریم‌ها	06/0	تأثیرگذار	27	گسترش زیرساخت‌های هایتک	0	مستقل
14	سرمایه اجتماعی	06/0	تأثیرپذیر	28	زیرساخت‌های اطلاعاتی و ارتباطی	0	مستقل

مأخذ: (یافته‌های پژوهش، 1403)

گام پنجم: انتخاب منطق سناريوها

با توجه به اینکه نتیجه مرحله چهارم ارائه محورهای سناریوهای نهایی است، بنابراین یکی از مهم‌ترین قسمت‌های مربوط به فرایند تولید سناریوها، مشخص کردن این محورها است که در نهایت منجر به ارائه سناریوهای متفاوت برای تصمیم‌سازان است. در واقع براساس موضوعات پايه‌اي مرتبط، سناریوها موفق به ارائه تصمیم اصلی می‌شوند و آن تفاوت‌هاي اصولي يا پيشران‌هاي سناريوها باید به تعداد کمتري باشند تا موجب جلوگیری از تکثير و ازدیاد سناريوهاي مختلف پيرامون هر عدم قطعيت ممکن شود. شرایط مختلفی می‌توانند اتفاق بیفتند، با این حال تنها چند سناريو توانایی آن را دارند تا در جزييات کامل توسعه پیدا يابند. زماني که محورهاي اصلي عدم قطعيت‌هاي حساس شناسايي شده باشند، نشان دادن آن به‌صورت يک گستره بر روي يک محور يا يک ماتريس با دو محور مي‌تواند مفيد باشد و درک آنها را ساده‌تر کند (Schwartz, 1996: 213). چنان‌که قبلاً ذکر شد، سه متغیر مدیریت یکپارچه شهری، بیکاری و وضعیت اقتصادی به‌عنوان متغیرهایی معرفی شدند که بیشترین تأثیرگذاری و نیز بیشترین عدم‌قطعیت را دارند. در مرتبه بعدی متغيرهای عدالت اجتماعی و فضایی، حکمروایی خوب شهری و فقر علي‌رغم اينکه در برآيند تحليل ساختاری در زمره متغيرهای دووجهی قرار گرفته است و از سوی ديگر ميزان عدم قطعيت آن نسبت به سه متغير ديگر رتبه کمتری کسب نموده است، با اين حال با توجه به پیشنهادات طرح‌های فرادست درخصوص نقش سیاست‌های توازن منطقه‌ای در توسعه و شکوفایی شهر تهران و تأکید آنها بر این امر و نیز تأکید مسئولین بر اجرای سیاست‌های توازن منطقه‌ای در مصاحبه‌های عمیق به سه متغیر فوق اضافه گردید. به‌منظور تشکیل محورهای سناریو، از اصل ترکیب متغیرها استفاده شده است؛ بدین‌صورت که متغیر وضعیت اقتصادی، بیکاری و فقر که سه متغیر بیرونی-درونی هستند و نیز از نظر موضوعی به هم مرتبط هستند (اقتصادی)، به‌عنوان یکی از محورهای سناریو در نظر گرفته شدند. سه متغیر مدیریت یکپارچه شهری، حکمروایی خوب شهری و عدالت اجتماعی و فضایی، سه متغیر درونی هستند و ارتباط زیادی با یکدیگر دارند، بنابراین این سه متغیر با هم ترکیب شده و یکی دیگر از محورهای سناریو را تشکیل داده‌اند. بدین‌ترتیب، دو محور سناریو عبارتند از: وضعیت اقتصادی و مدیریت یکپارچه شهری

در زمینه بررسی نظر مسئولین و کارشناسان، می‌توان گفت مصاحبه‌های عمیق صورت گرفته با مسئولین نشان از تأکید آنها بر سیاست‌گذاری و اجرای سیاست‌های توازن منطقه در ارتباط با رشد و وضعیت اقتصادی دارد. دخیل نمودن نظر کارشناسان و خبرگان در تحلیل ساختاری و پیاده نمودن آن در نرم‌افزار میک‌مک، نشان داد متغیر وضعیت اقتصادی، جزء متغیرهایی است که بیشترین تأثیرگذاری و نیز بیشترین عدم‌قطعیت را دارد. بنابراين در جمع‌بندی کلی می‌توان گفت: بررسی روندها در کلانشهر تهران (که در مطالعات وضع موجود صورت گرفته است)، دیدگاه طرح‌های فرادست و نقطه‌نظرات و نتايج حاصل از مصاحبه با مديران همگی حکايت از انطباق با نتايج پرسشنامه آينده‌نگاری در شناسايي و تعيين عوامل کليدی مؤثر بر توسعه و شکوفایی کلانشهر تهران دارد. با اين تفاوت که متغير وضعیت اقتصادی در مطالعات کارگاه‌های آينده‌نگاری به‌عنوان يک متغيير دو‌وجهی (تأثيرگذار و تأثيرپذير) شناسايي شده است که با توجه به تأکيداتی که سطوح مورد اشاره در بالا (طرح‌های فرادست، مطالعات وضع موجود و نتايج مصاحبه با مديران) به آن شد، می‌توان آن را به‌عنوان يکی از محورهای آینده توسعه در محدوده مورد مطالعه شناسايي و معرفی کرد.

ارائه سناریوهای توسعه و شکوفایی شهر تهران

در مورد توسعه و شکوفایی شهر تهران همان‌گونه که در بخش قبلی ذکر شد محورهای اصلی جهت تدوين سناريوها وضعیت اقتصادی و چگونگی مدیریت شهری است که نخست به ارائه توضیح مختصری از محورها و سپس سناریوهای مورد نظر پرداخته می‌شود.

مدیریت یکپارچه شهری: از عواملی که می‌توانند نقش مهمی را در رسیدن به مدیریت مطلوب شهری ایفا کنند باید به سیستم درآمد پایدار، ثبات مدیریت شهری، توانمندی نیروی انسانی، تقویت نهادهای هماهنگ‌کننده سازمان‌ها و همچنین بهره‌گیری از مشارکت شهروندان اشاره کرد. مدیریت واحد شهری و نقش آن در ابعاد مختلف زندگی شهری از بحث‌های مهمی است که می‌تواند ما را در رسیدن به یک توسعه موزون و هماهنگ یاری رساند. نارسایی‌های موجود در مدیریت شهری، اداره شهر تهران را با مشکل مواجه کرده است و پایتخت حداقل در 20 سازمان مختلف، متولی مشخصی ندارد؛ مدیریت واحد شهری برای رونق بخشیدن به فعالیت در شهر تهران باید تسهیلات ایجاد کند و مانع از فرسودگی، تخریب و هرز رفتن منابع در شهر شود. بنابراین مدیریت شهری در صورتی می‌تواند موفق باشد که از پایین‌ترین سطح تا بالاترین سطح آن یعنی از مدیریت شهری، مناطق، نواحی و محلات، لایه‌های سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری وجود داشته باشد. لذا برای مدیریت یکپارچه شهری مهم‌ترین شرط روش‌شناسانه، اتخاذ رویکرد سیستمی و کل‌نگر نسبت به مؤلفه‌های توسعه شهر و برقراری انسجام نظام‌یافته در هر زمینه جغرافیایی و عملکردی است که تحقق چنین شرطی در قالب یک رویکرد استراتژیک به مدیریت شهری است.

وضعیت اقتصادی: رشد اقتصادی و اقتصاد شهري در تهران، به‌علت فقدان يک مکانيسم پويا براي تداوم جريان سرمايه، در چند سال اخير وابسته به رانت زمين، مسکن و فرصت‌هاي نابرابر درآمد گرديده است. اين روند در دهه اخير با توجه به افزايش نقدينگي و تقويت سرمايه‌داري سوداگر، افزايش يافته است. اگر از سال 1340 تا 1370 ه. ش تهران بيشتر يک قطب صنعتي-خدماتي شناخته مي‌شد، در چند سال اخير روندهاي اقتصادي نقشي را القا کرده که تهران را بيشتر به يک قطب ناکارآمد تجاري-سوداگري تبديل نموده است. اگرچه در کوتاه‌مدت انباشت سرمايه در مقياسي بي‌سابقه چشمگير شده، ليکن افزايش درآمدهاي کاذب و انتظاري، معضلات فراواني از جمله بحران مسکن، تورم، بيکاري و حاشيه‌نشيني را شدت بخشيده است. به نظر می‌رسد در آینده نیز با رشد اقتصادی کاذب و تمرکز موجود، مهاجرت به تهران اگرچه با شدت کمتری لیکن بیشتر از متوسط کشور ادامه یابد و به علت وجود مشاغل مقطعی و رشد اقتصاد دلالی در شهر تهران، جمعیت شناور به این شهر افزایش یابد که ساختار فضایی (اقتصادی و اجتماعی) شهر دچار دگرگونی‌‌های بسیاری خواهد شد. در فرآيند مصاحبه با کارشناسان و متخصصان نیز رشد اقتصاد ملی و اقتصاد رانتی تهران و وجود یا ضعف سیاست‌های توازن منطقه‌ای به‌عنوان يک متغير مؤثر بر آینده توسعه تهران مورد توجه قرار گرفت. اين دو متغير به‌عنوان يک متغير ترکيبی که هم‌پيوند نيز هستند، به‌عنوان يکی از محورهای سناريو مورد استفاده قرار می‌گيرد. بنابراین، چهار سناریو برای آینده توسعه کلانشهر تهران، قابل توصیف است که عبارتند از:

1. بهبود وضعیت اقتصادی و مدیریت یکپارچه شهری

2. بهبود وضعیت اقتصادی و مدیریت چندگانه شهری

3. رکود اقتصادی و مدیریت چندگانه شهری

4. رکود اقتصادی و مدیریت یکپارچه شهری

شکل4: سناریوهای آینده توسعه کلانشهر تهران، مأخذ: (یافته‌های پژوهش، 1403)

در نتيجه با توجه به اين هدف و چشم‌انداز پژوهش که الگوي توسعه پايدار شهر تهران تا سال 1420 هجري شمسي است و با عنايت به مأموريت و دستاوردهاي مورد انتظار آينده که همانا توسعه پايدار براساس رويکرد توسعه اقتصادی، توانمندسازي، برنامه‌ريزي فضايي و راهبردي است، بهترين سناريو و سناريوي منتخب توسعه شهر تهران سناريوي شماره يک يعني سناريوي تهران پايدار است. منطق این سناریو عبارت است از فضایی که در ‌آن شاخص‌های حکمروایی خوب شهری و تحقق آن در کلانشهر تهران در اولویت قرار گرفته و در نتیجه شاهد افزایش مشارکت مردم در مدیریت شهری و رشد سازمان‌های مردم نهاد در منطقه هستیم، شکل‌گیری مدیریت یکپارچه شهری و الگو قرار گرفتن رویکرد توسعه پایدار محلی زمینه را برای توسعه تهران فراهم آورده است و وضعیت اقتصاد بهبود یافته و با تنوع اقتصادی کاهش بیکاری و فقر را به‌دنبال داشته است؛ سناريوی اول مطلوب است و همه شرايط در آن به‌سوی وضعيت مناسبی پيش می‌رود. بنابراين به خاطر ماهيت توسعه‌ای که در اين سناريو وجود دارد شرايط پايداری در آن به‌وجود خواهد آمد و تحت‌عنوان سناریوی تهران پایدار ارائه شده است. بنابراين براي رسيدن به چشم‌انداز، ضروري‌ست راهبردها متناسب با چشم‌انداز و اهداف تدوين شوند، راهبردهاي نهايي که برگرفته از چشم‌انداز و ابعاد مختلف توسعه پایدار است؛ از اين‌رو با اتخاذ چنين راهبردهايي در صورت اتفاق افتادن هر کدام از سناريوها، دستيابي به چشم‌انداز متوقف نمي‌شود که در ادامه راهبردهاي اصلي پژوهش در جدول شماره 6 ارائه مي‌گردد:

جدول شماره 6. شناسایی پیشران‌های توسعه پايدار شهر تهران

ابعاد	راهبردها
محيطي	مديريت منابع اکولوژیک شهر
محيطي	آسيب‌شناسی مناطق مختلف ناشي از زمین‌لرزه و بلایای طبیعی
اقتصادي	استفاده بهينه از حجم بالاي سرمايه در ايجاد اقتصاد مولد و پايدار
	توسعه ظرفيت‌هاي پايدار گردشگري
	توسعه صنايع نوین و هایتک
	استفاده از فرصت‌‎هاي اقتصاد درونی
	دخالت دولت به منظور کنترل فضاي ناپايدار و نامتعادل شهر
	استفاده بهينه از حجم بالاي سرمايه در ايجاد اقتصاد مولد و پايدار
حمل و نقل	مديريت پايدار شبکه حمل‌و‌نقل عمومی و درون‌شهری
حمل و نقل	رویکرد حمل‌و‌نقل چند‌وجهی در برنامه‌های آتی توسعه شهر
اجتماعي	مديريت پايدار منابع انساني و مشارکت ذي‌نفعان محلي در سطح مناطق و شهر
سياسي- اداري	مديريت واحد و يکپارچه شهری

مأخذ: (یافته‌های پژوهش، 1403)

مقایسه نتایج پژوهش با مطالعه دومینگو و همکاران (2021) که با طراحی چهار سناریو برای توسعه آتی شهر، بهترین گزینه را ارتقای صنعت، کشاورزی و حمایت و همراهی با نیروی متخصص عنوان کرد نیز نشان می‌دهد از بین روش‌های مورد استفاده، برنامه‌ریزی سناریو مناسب‌تر و قوی‌تر از سایر برنامه‌ریزی‌ها است چرا که این نوع برنامه‌ریزی امکان ترکیب نظریات مختلف را برای محققان فراهم می‌سازد. ابراهیم و همکاران (2022) نیز پژوهش سناریوی رویکرد توسعه چند مرکزی را به‌عنوان سناریوی برتر در پژوهش خود برای شهرهای سوریه پیشنهاد می‌کنند که فرصتی برای ایجاد تعادل در توسعه، پایداری و بازده انبوه در مرحله بازیابی است که در راستای راهبرد دوم بعد کالبدی پژوهش حاضر است. در ارتباط با پژوهش‌های پیشین مرتبط با محدوده مورد مطالعه نیز ربانی (1397) براساس بررسی صورت گرفته در پژوهش خود نشان می‌دهد که موانع سیاسی و قانونی مهم‌ترین موانع حکمروایی کلانشهر تهران بوده است و نتایج حاصل از سناریونگاری و راهبردهای پژوهش حاضر را تأیید می‌کند. همچنین نتایج یافته‌های پژوهش عفیفی و همکاران (1403) نشان می‌دهد از معیارهای ارزیابی‌شده، تأکید بر ساختار غیرمتمرکز و یکپارچه مدیریتی با کسب امتیاز (0.967) جایگاه اول را به خود اختصاص داده است که براساس نتایج پژوهش حاضر نیز، نارسایی موجود در مدیریت شهری، اداره شهر تهران را با مشکل مواجه کرده است و پایتخت حداقل در 20 سازمان مختلف، متولی مشخصی ندارد و مدیریت واحد و یکپارچه شهری به‌عنوان یکی از راهبردهای حاصل از پژوهش برای رونق بخشیدن به فعالیت در شهر تهران باید تسهیلات ایجاد کند و مانع از فرسودگی، تخریب و هرز رفتن منابع در شهر شود.

نتيجهگيری

در جمعبندی این پژوهش میتوان اذعان داشت که موفقیت در دستیابی به اهداف همه‌جانبة در کلانشهر تهران، به تعامل مستمر بین عوامل کلیدی و برنامهریزی دقیق برای پیشرانها وابسته است. بهعبارت دیگر توجه کافی از سوی برنامهریزان و مدیران شهری به عوامل تأثیرگذار و پیشران و مدنظر قرار دادن این عوامل کلیدی و روابط بین آنها، بسترهای لازم را برای تحقق، توسعه و شکوفایی شهری مطلوب را فراهم خواهد کرد، همچنین استفاده از روش آینده‌نگاری در جهت توسعه و شکوفایی شهری باعث انعطاف‌پذیری بهتر برنامه‌ها و طرح‌ها در واکنش به عدم قطعیت‌ها، تعیین سرمشق‌های توسعه و محورهای کلیدی به‌جای تعیین تکلیف قطعی در موارد مختلف، مطالعات آینده‌نگری با کمک نخبگان و توجه به خبرگان به‌جای تحلیل روندها و مشارکت بیشتر مردم و توجه به سازمان‌های غیردولتی خواهد شد که رهیافتی نوین به‌شمار می‌آید. از سوی دیگر این پژوهش تعداد بیشتری متغیر و عوامل کلیدی مورد تحلیل و بررسی قرار داده است که موجب تمایز این پژوهش با موارد مشابه می‌شود. در نهایت براساس نتایج، ادامه مسیر طی شده در این تحقیق به‌منظور همافزایی دانش، از طرق زیر پیشنهاد می‌گردد:

- سیستم مدیریت شهری در ایران در اجرای برنامه‌ها و طرح‌ها موفق عمل نکرده است و کلانشهر تهران نیز به‌عنوان پایتخت کشور به بستر تمرکز امکانات در تمام ابعاد اقتصادی، سیاسی و اجتماعی تبدیل شده که این امر باعث تعدد مدیریت در تهران شده است. با توجه به این امر به نظر می‌رسد به‌کارگیری مدیریت یکپارچة شهری باعث ایجاد هماهنگی و توازن بین سازمان‌های اجرایی خواهد شد، از این‌رو طراحی برنامه‌های بلندمدت و چندسویه با توجه به رویکردهای کارآمد جهانی درباره مدیریت یکپارچه شهری به‌نحوی که اجزای این برنامة جامع با فرهنگ و هویت محلات شهری ایران همخوانی داشته باشد ضروری است.

- بسیاری از صاحب‌نظران حوزۀ کلانشهری، به‌وجود آمدن چالشی چون تفرق سیاسی به معنی وجود قلمروهای مدیریتی و حکومتی متعدد مانند شهرداری‌ها، فرمانداری‌ها، شهرک‌ها و ... بدون هر نوع چارچوب هماهنگ‌کننده را ناشی از بسط و توسعۀ فرایند شهرنشینی می‌دانند که لازم است دیدگاه واحدی برای مدیریت این چالش متناسب با شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی روز جامعه و جهان اتخاذ شود تا توقعات و مطالبات عمومی در این حوزه را پاسخ دهد ولیکن بحران‌های کاهش اعتبار و مشروعیت دولت‌ها، افزایش رقابت پیچیدۀ جهانی و افزایش مطالبات شهروندان نشان می‌دهد که پارادایم مدیریت دولتی نوین در مواجهه با این بحران‌ها ناتوان است و فقط در پرتو پارادایم حکمرانی مطلوب و خوب می‌توان این کشتی گرفتار شده در طوفان‌های متلاطم را به سرمنزل مقصود هدایت کرد.

- برنامه‌ریزی مالی برای اجرای مطلوب برنامه‌های محلی در قالب ساختارهای پایدار با هدف بقای اقتصادی با تأکید بر توسعه و تقویت نهادهای غیردولتی برای استفاده از پتانسیل‌های بالقوة ساکنین محلی، تشکیل بانک داده‌های محلی برای شناخت و ارزیابی ظرفیت‌های اقتصادی محلات و در نهایت صرفه‌جویی اقتصادی از طریق هماهنگ‌سازی سطوح مختلف مدیریت شهری.

- با هماهنگی میان وزارت کشور (شامل نهاد مدیریت شهری)، وزارت راه و شهرسازی و با استفاده از پشتیبانی علمی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی همچنین تجربه اجرایی بخش خصوصی، ساختار مشترکی برای ایجاد هماهنگی و هم‌افزایی برنامه‌ها و اقدامات مربوط به تحقق رویکرد توسعه مبتنی بر توسعه شهری در تهران ایجاد شود.

- بازنگری قوانین و مقررات شهری به منظور پیش‌بینی راهکارهای عملی و با اجرای قوی برای دستیابی به مفهوم مطلوب شهروندی در امور شهری از طریق تشکیل کمیته‌ها و گروه‌های تخصصی حقوقی.

- اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی برنامه‌ریزی شده و مدون پیرامون ابعاد مختلف توسعه و مدیریت محله‌ها با استفاده از روش‌های مؤثر و با ضریب نفوذ اجتماعی بالا در دو سطح ارتقای آگاهی‌های عمومی با تمرکز بر ساکنین محلی و ارتقای آگاهی‌های مدیریتی و تخصصی به‌منظور توسعه مدیران، برنامه‌ریزان و تصمیم‌گیران.

منابع

بادآهنگ، ابوالفضل و حسین کلانتری خلیل‌آباد و کرامت‌اله زیاری (1402) «شناسایی و تبیین پیشران‌های کلیدی مؤثر بر کیفیت منظر در بافت‌های تاریخی شهرها مطالعه موردی: محله سنگ‌سیاه شهر شیراز»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره 13، شماره 50، صص 37-50.

دانیالی، سحر و محمدحسین شریف‌زادگان (1398) «برنامه‌ریزی راهبردی توسعه شهری مبتنی بر رویکرد سناریونویسی مطالعه موردی: شهر قزوین»، مجله مهندسی جغرافیایی سرزمین، دوره3، شماره 6 (پیاپی 6)، صص 31-47.

ربانی، طاها (1397) «تبیین الگوی آینده‌نگری مدیریت توسعه پایدار شهری نمونه موردی: تهران»، پایان‌نامه دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تربیت مدرس.

ربانی، طاها و عبدالرضا رکن‌الدین افتخاری و ابوالفضل مشکینی و مجتبی رفیعیان (1397) «تحلیل موانع نهادی آینده حکمروایی توسعه پایدار کلانشهر تهران»، فصلنامه برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دوره 22، شماره 1، صص 124-153.

رسولی، محمد و مینا شیرمحمدی (1399) «تحلیل الگوی توسعه فیزیکی شهرهای نواحی بیابانی با رویکرد آینده‌نگاری مطالعه موردی: شهر یزد»، مجله کاوشهای جغرافیایی مناطق بیابانی، دوره 8، شماره 1، صص 269-299.

زارعی، یعقوب و علیرضا استعلاجی (1399) «کاربرد تکنیک VIKOR در تبیین و تحلیل الگوی توزیع فضایی خدمات عمومی پایه در مناطق مختلف شهری شهر بوشهر»، فصلنامه آمایش محیط، دوره 13، شماره 49، صص 22-1.

زارع، عفت؛ سمیرا حسینی، منوچهر قبادی و جواد افشین (1398) «آینده‌پژوهی تلاش سیستماتیک در قرن 21»، فصلنامه پژوهشنامه مدیریت و مهندسی صنایع، دوره 1، شماره 1، صص 71-82.

شنبه‌پور، فرشته و مسعود صفایی‌پور (1398) «آینده‌نگاری توسعه شهری با رویکرد سناریونویسی مطالعه موردی: کلانشهر اهواز»، مجله جغرافیا و روابط انسانی، دوره2، شماره 3 (پیاپی 7)، صص 456-475.

شیروانی ناغانی، مسلم و صفر فضلی و عین‌اله کشاورزترک (1397) «ارائة یک مدل فرایندی برای آینده‌نگاری راهبردی در شرکت‌های ایرانی»، نشریه مدیریت بازرگانی، دوره 10، شماره 2، صص 349-370.

صبوری، مجتبی و رحیم سرور و حمیدرضا جودکی و فاطمه ادیبی سعدی‌نژاد (1400) «واکاوی عوامل اثرگذار تاریخی و آینده‌نگاری وضعیت حریم شهرهای ایرانی اسلامی مطالعه موردی: حریم کلانشهر تهران»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره 11، شماره 44، صص 75-89.

صداقتی، عاطفه و فربد دیبا و عبدالهادی دانشپور و آزیتا بلالی اسکویی (1398) «ارائه سناریوهای استعاره «خانه» در سبک نوین زندگی شهری مبتنی بر روش CLA»، فصلنامه راهبرد، دوره 28، شماره1 (پیاپی90)، صص 87-118.

طاهری‌دمنه، محسن و معصومه کاظمی و زهرا حیدری دارانی (1399) «سه داستان باورپذیر از آینده شهر اصفهان آینده‌نگاری شهری با رویکرد سناریونگاری»، مجله برنامه‌ریزی فضایی، دوره 10، شماره 3 (پیاپی 38)، صص 1-22.

عفیفی، محمدابراهیم و پویا امیری و مرضیه موغلی (1403) «تبیین نقش آینده‌پژوهی در توسعه مدیریت شهری مورد مطالعه شهرداری تهران»، نشریه جغرافیا و مطالعات محیطی، دوره 13 شماره 51.

قادری مطلق، ایرج و زهرا پیشگامی‌فرد و مجیدولی شریعت‌پناهی (1395) «ارزیابی تأثیر فضایی - زمانی سیاست‌ها و قوانین زمین شهری بر گسترش بهینه شهری مهاباد با استفاده از CA-Markov»، مجله پژوهش‌های جغرافیایی برنامه‌ریزی شهری، دوره 4، شماره 3، صص 385-410.

قاسمی قریه‌عالی، نسیم و حمیدرضا صارمی و آرش بغدادی (1402) «بازشناخت استقرار ارکان شهرهای جدید نسل نو به روش تحلیل محتوای مضمون محور مطالعه موردی: شهر جدید مصدر»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره 14، شماره 53، صص 1-26.

قلیچ، مرتضی و حجت‌الله میرزایی و طاها ربانی (1398) «آینده‌نگاری شهری به‌مثابه رویکردی برای سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی شهری با تأکید بر تجربه آینده‌نگاری‌کلانشهر تهران»، آینده‌پژوهی ایران، دوره 4، شماره1 (پیاپی 6)، صص 51-69.

لطفی، صدیقه و لیلا محمدی کاظم‌آبادی (1400) «شناسایی و تحلیل پیشران‌های مؤثر بر تحول مدیریت شهری با رویکرد سناریو مبنا مطالعه موردی: شهر اراک»، مجله توسعه پایدار محیط جغرافیایی، دوره 3، شماره 5 (پیاپی 5)، صص 87-105.

مرکز آمار ایران (1395) نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹5.

مولایی، یوسف و جواد امین منصور (1398) «راهبرد ملی توسعۀ پایدار: چالش‌ها و فرصت‌ها»، فصلنامه سیاست، دوره 49، شماره 3، صص 837-862.

مقیمی، ابوالفضل (1395) «معرفتشناسی آیندهپژوهی در رویکردهای نظری به برنامهریزی شهری، معماری و صنعت ساختمان»، فصلنامه مدیریت شهری، دوره 14، شماره 38، صص 75-104.

ملکزاده، ندا و مهدی بزاززاده و مجتبی رفیعیان (1395) «شناسایی و تحلیل عوامل کلیدی مؤثر بر توسعه شهری با رویکرد آینده‌نگاری مطالعه موردی: کلانشهر کرج»، جغرافیا و توسعه فضای شهری، دوره 3، شماره 2، صص 35-52.
ندایی طوسی، سحر (1400)، «آینده‌نگاری مدیریت حریم پایتخت به روش سناریونگاری»، فصلنامه اقتصاد و برنامه‌ریزی شهری، دوره 2، شماره 1، صص 45-66.

https://doi.org/10.1016/j.scs.2021.102833.

Dufva, M, Könnölä, T & Koivisto, R (2015) Multi-layered foresight: Lessons from regional foresight in Chile, Futures, vol:73. Pp100-111.
https://doi.org/10.1016/j.futures.2015.08.010

Lumeng, L. I. U, & Jianguo, W. U (2022) Scenario analysis in urban ecosystem services research: Progress, prospects, and implications for urban planning and management. Landscape and Urban Planning, vol: 224, 104433.

https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2022.104433

Ratcliffe, J, Krawczyk, E (2011) Imagineering city futures: the use of prospective through scenarios in urban planning, Futures, vol: 43. Pp 642–653. https://doi.org/10.1016/j.futures.2011.05.005

Rönkkö, E, Luusua, A, Eeva, A, Herneoja, A, Muilu, T (2017) New Resource-Wise Planning Strategies for Smart Urban-Rural Development in Finland, Systems, Vol: 10, No 5‚ Switzerland‚ Pp 1-10.
http://dx.doi.org/10.3390/systems5010010

Schwartz, P (1996) The Art of the Long view, New York, Doubleday.

[1] *دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران zeynabalamati@yahoo.com

[2] **نویسنده مسئول: استاد گروه جامعه‌شناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران a-kaldi@srbiau.ac.ir

[3] ***استاد گروه جامعه‌شناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران mehrdad_navabakhsh@yahoo.com

[4] . Dufva

[5] . Domingo

[6] . Lumeng & Jianguo

[7] . Ibrahim

[8] . Zipf

اشتراک گذاری

آدرس مقاله

شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر شکوفایی شهری با رویکرد آیند‌ه‌نگاری(مطالعه موردی: شهر تهران)

رایمگ

پیوندهای سایت

مراکز مرتبط

پشتیبانی

صفحات رسمی