بررسی اندیشۀ جبرگرایی عطار بر اساس توحید افعالی و قرب نوافل
الموضوعات :
ابوالفضل افشاری پور
1
,
رضا حیدری نوری
2
,
رضا فهیمی
3
1 - دانشگاه آزاد اسلامی،ساوه
2 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه
3 - دانشگاه آزاد واحد ساوه
الکلمات المفتاحية: عطار, جبرگرایی, علم کلام, توحید افعالی, قرب نوافل.,
ملخص المقالة :
در بین موضوعات و مسائل مختلف فلسفی، کلامی و عرفانی، موضوع جبر و اختیار انسان از جمله موضوعاتی است که همواره از دیرباز مورد توجه ادیان و مذاهب گوناگون قرار گرفته است و در این موضوع فیلسوف و غیرفیلسوف شریکند این سؤال است که آیا اعمال و رفتاری که از انسان سر می‌زند یا آنچه که برای وی رخ می‌دهد همه در ید قدرت خود انسان است یا تحت تأثیر عوامل و نیروهای دیگری است. اعتقاد به اینکه انسان موجودی مختار است یا مجبور همواره در بینش اجتماعی انسان تأثیر گذاشته است و اهمیت آن تا بدانجاست که بزرگان و هنرمندان و صاحبدلانی چون عطّار با تمام بینش علمی و فهم ذوقی و شهودی خویش در پی پاسخ به این سؤال و دستیابی به جوابی درخور درخصوص مسألۀ جبر و اختیار آدمی بوده‌اند. عطار در مشرب کلامی، اشعری و نیز از زمرۀ صوفیه است. اما برخلاف اشعریها و صوفیهای که جبرگرای مطلق هستند، دیدگاههای متفاوتی را در خصوص جبر و اختیار مطرح نموده است. عطار جبر کلامی و نکوهیده و ناپسند را قبول ندارد و در موارد بسیاری مراد او از جبر، دیدگاه عارفانه و توصیف صفت جبار بودن حضرت حق و تشریح و توضیح رضایت بنده در مقابل حق و توحید افعالی است از این رو دیدگاه توحید افعالی عطار که یکی از مراتب توحیدی است سبب شباهت اندیشۀ وی با عقاید کلامی اشاعره شده است. نتایج این پژوهش که به شیوۀ کتابخانهای و روش توصیفی ـ تحلیلی و سندکاوی به دست آمده است نشان می‌دهد که عطار در عالم هستی بنابر اصل توحید فاعلی، تنها فاعل در عالم را حضرت حق میبیند و در بسیاری از اشعار وی به صراحت مسألۀ جبرگرایی با سلب هرگونه قدرت و اراده از انسان از منظر عرفانی مطرح می‌گردد.
قرآن کریم، ترجمه: مهدی الهی قمشه‌ای.
جلالی، مسعود (1372)، آیین زروان؛ مکتب فلسفی ـ عرفانی زرتشت بر مبنای اصالت زمان، تهران: سهیل.
حسنزاده آملی، حسن (1365)، هزار و یک نکته، چاپ پنجم، تهران: رجا.
سجادی، سید محمد علی(1382)، جامه زهد، چاپ سوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
شریف، میان محمد (1389)، تاریخ فلسفه در اسلام، چاپ دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
طباطبایی، سید محمدحسین (1363)، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، چاپ سوم، تهران: محمدی.
طباطبایی، محمدحسین (1346)، اصول فلسفه و روش رئالیسم، قم: دارالعلم.
طباطبایی، محمدحسین (1377ق)، حاشیۀ الکفایه، تهران: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی.
عبدالحکیم، خلیفه (1389)، عرفان مولوی، ترجمه: احمد محمدی و احمد میر علایی، چاپ ششم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
عطار نیشابوری، فریدالدین محمد بن ابراهیم (1384)، دیوان، تصحیح: تقی تفضلی، چاپ یازدهم، تهران: علمی و فرهنگی.
........................................................... (1385)، تذکره‌الاولیاء، بر اساس نسخه نیکلسون، چاپ دوم، تهران: طلایه.
.......................................................... (1386)، منطق الطیر، تصحیح: محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ سوم، تهران: سخن.
........................................................ (1388)، اسرارنامه، تصحیح: محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ پنجم، تهران، سخن.
..................................................... (1389)، مصیبت‌نامه، تصحیح: محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ چهارم، تهران: سخن.
....................................................... (1397)، الهینامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ هشتم، تهران: سخن.
......................................................... (1394)، مختارنامه، تصحیح و تعلیق: محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ ششم، تهران: سخن.
فروزانفر، بدیعالزمان (1386)، شرح احوال عطار، چاپ ششم، تهران: نگاه.
.......................... (1387)، احادیث و قصص مثنوی، ترجمه و تنظیم: حسین داوودی، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
قُشری، عبدالکریم بن هوازن (1385)، رسالۀ قشیریه، ترجمه: ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، تهران: علمی و فرهنگی.
کاشانی، عزّالدین محمود (1391)، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تصحیح: جلال‌الدین همایی، چاپ سوم، تهران: نشر هما.
کاکایی، قاسم (1374)، خدا محوری در تفکر اسلامی و فلسفه، تهران: حکمت.
کلابادی، ابوبکر (1371)، التعرف لمذهب التصوف، ترجمه: محمدجواد شریعت، تهران: اساطیر.
کوششی، پریش (1392)، درآمدی بر فلسفۀ اسلامی، تهران: راه نوین.
مستملی بخاری، اسماعیل بن محمد (1390)، شرح التعرف لمذهب التصوف، مقدمه و تحشیه: محمد روشن، چاپ دوم، تهران: اساطیر.
مولانا، جلال‌الدین محمد بلخی (1380)، مثنوی معنوی، تصحیح: رینولد، آلن نیکلسون، چاپ سوم، تهران: نگاه.
نصر، حسین(1382)، سه حکیم مسلمان، ترجمه: احمد آرام، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی.
همایی، جلال‌الدین (1381)، دو رساله در فلسفۀ اسلامی، چاپ دوم، تهران: مؤسسۀ حکمت و فلسفه ایران.
مظفری، حسین (1395)، قرب نوافل و فرائض و تطبیق آن‌ها بر مقامات عرفانی، نشریۀ حکمت عرفانی، سال 4، شمارۀ 2، صص 20-5.
مهدیپور، حسن (1395)، نظریۀ اخلاق عرفانی عطار نیشابوری، پژوهشنامۀ عرفان، دو فصلنامه، شمارۀ پانزدهم، صص 191-165.
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 50 ـ 29
بررسی اندیشۀ جبرگرایی عطار بر اساس توحید افعالی و قرب نوافل
ابوالفضل افشاری پور 1
رضا حیدری نوری 2
رضا فهیمی 3
چکیده
در بین موضوعات و مسائل مختلف فلسفی، کلامی و عرفانی، موضوع جبر و اختیار انسان از جمله موضوعاتی است که همواره از دیرباز مورد توجه ادیان و مذاهب گوناگون قرار گرفته است و در این موضوع فیلسوف و غیرفیلسوف شریکند این سؤال است که آیا اعمال و رفتاری که از انسان سر می‌زند یا آنچه که برای وی رخ می‌دهد همه در ید قدرت خود انسان است یا تحت تأثیر عوامل و نیروهای دیگری است. اعتقاد به اینکه انسان موجودی مختار است یا مجبور همواره در بینش اجتماعی انسان تأثیر گذاشته است و اهمیت آن تا بدانجاست که بزرگان و هنرمندان و صاحبدلانی چون عطّار با تمام بینش علمی و فهم ذوقی و شهودی خویش در پی پاسخ به این سؤال و دستیابی به جوابی درخور درخصوص مسألۀ جبر و اختیار آدمی بوده‌اند. عطار در مشرب کلامی، اشعری و نیز از زمرۀ صوفیه است. اما برخلاف اشعریها و صوفیهای که جبرگرای مطلق هستند، دیدگاههای متفاوتی را در خصوص جبر و اختیار مطرح نموده است. عطار جبر کلامی و نکوهیده و ناپسند را قبول ندارد و در موارد بسیاری مراد او از جبر، دیدگاه عارفانه و توصیف صفت جبار بودن حضرت حق و تشریح و توضیح رضایت بنده در مقابل حق و توحید افعالی است از این رو دیدگاه توحید افعالی عطار که یکی از مراتب توحیدی است سبب شباهت اندیشۀ وی با عقاید کلامی اشاعره شده است. نتایج این پژوهش که به شیوۀ کتابخانهای و روش توصیفی ـ تحلیلی و سندکاوی به دست آمده است نشان می‌دهد که عطار در عالم هستی بنابر اصل توحید فاعلی، تنها فاعل در عالم را حضرت حق میبیند و در بسیاری از اشعار وی به صراحت مسألۀ جبرگرایی با سلب هرگونه قدرت و اراده از انسان از منظر عرفانی مطرح می‌گردد.
واژگان کلیدی
[1] . دانشجو دکتری تخصصی ادبیات فارسی، واحد ساوه، دانشگاه آزاد اسلامی،ساوه، ایران.
Email: abolfazl.afsharipoor1334@gmail.com
[2] . استادیار گروه ادبیات فارسی، واحد ساوه، دانشگاه‌آزاداسلامی، ساوه، ایران. (نویسنده مسئول)
Email: r.heydarinoori@yahoo.com
[3] . استادیار گروه ادبیات فارسی، واحد ساوه، دانشگاه‌آزاداسلامی، ساوه، ایران.
Email: fahimi.Ltr@gmail.com
تاریخ دریافت: 4/5/1400 پذیرش نهایی: 9/8/1400
