مسئله اعتماد اجتماعی در نظام اجتماعی اسلام
الموضوعات :
1 - دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم
الکلمات المفتاحية: اعتماد اجتماعی, اخلاق اجتماعی مقوم اعتماد اجتماعی, احکام فقهی مقوم اعتماد اجتماعی.,
ملخص المقالة :
امروزه یکی از مسائل اساسی جوامع غربی و جوامعی که متأثر از فرهنگ غربی هستند کاهش سرمایه اجتماعی است. اعتماد اجتماعی یکی از مؤلفه های اساسی سرمایه اجتماعی است. کاهش اعتماد اجتماعی بحران هویتی و فرهنگی را به دنبال داشته و این مسئله را در کانون توجه جامعه شناسان قرار داده است. جامعه اسلامی ما به میزانی که پای بند به آموزه های اسلامی است از این سرمایه برخوردار است. بدین روی هدف این مقال بررسی اعتماد اجتماعی در نظام اجتماعی اسلامی است. مقاله از روش توصیفی تحلیلی بهره جسته و موضوع را از ابعاد مختلف اعتقادی، اصول فقه، اخلاق اجتماعی و فقهی واکاوی نموده‌است. مفاهیمی چون "ایمان"، " مؤمن"، " متقی"، " برادر"، "ولایت مؤمنانه"،" کرامت انسانی"، " حق الله و حق الناس"، " مسلم"، " متشرع"، " متخلق"، " تعاون"، " تکافل"، " مواسات"، " قرض الحسنه"، " صدقه"، " وقف"، " عمل صالح"، " حسن خلق"، "تولی"، " حرمت "غیبت و تهمت و افتراء و اهانت" و دهها مفهوم دیگر حاوی معنای اعتماد اجتماعی است. در بحث اعتقادی به سنت های الهی و نقش توکل و اعتماد به وعده‌های الهی اشاره شده و در بحث اصول فقه بحث خبر واحد و بنای عقلاء به عنوان دو موضوع اساسی در زیر مجموعه اعتماد اجتماعی بررسی شده و در بحث اخلاق اجتماعی برخی اصول اخلاقی و رویه های پیشوایان دینی در تأکید بر اعتماد مؤمنان نسبت به هم و ضرورت برقراری رابطه برادرانه اشاره شده و در بحث احکام فقهی نیز برخی عناصر زیرساختی، ساختی و عاملیتی مقوم اعتماد اجتماعی تشریح گردیده‌است. از جمله عناصر ساختی مطرح در این مقال عبارت است از: خاستگاه کتاب، سنت و عقل، ابتنای بر حکمت‌نظری و عملی، تفکیک حق‌الله و حق‌الناس و رابطه اخوت، بنوت، نبوت و امامت. نتیجه آنکه بسیاری از احکام اخلاقی، فقهی اسلام به صورت ساختاری یا عاملیتی، مستقیم یا غیر مستقیم به تقویت اعتماد اجتماعی منجر می‌شود و در عین حال فرد و جامعه را از اعتماد بی‌جا برحذر می دارد.
قرآن کریم
نهج البلاغه
ابن بابویه، محمد ابن علی، (بی تا) ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ترجمه،علی اکبر غفاری، تهران: کتاب فروشی صدوق،
ابن شعبه حرانی، ( 1382)، تحف العقول، تحصیح علی اکبر غفاری، قم: آل علی
ازکیا، مصطفی، غفاری، غلامرضا،( 1380) بررسي رابطه بين اعتماد و مشاركت اجتماعي در نواحي روستايي شهر كاشان، نامه علوم اجتماعی، بهار و تابستان، دوره 9، شماره پیاپی 17،
آمدى تميمى، عبدالواحد بن محمد،(1334) شرح غررالحكم و دررالكلم، قم: دارالکتاب،
باهنر، ناصر(1387) ارتباطات در جامعه اسلامی متکثر فرهنگی، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق، شماره 21( قم : موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان ، 1387)
بنیاد دایره المعارف اسلامی، (1362)، دانشنامه جهان اسلام، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی
جهانخواه، علی، ( 1390) جایگاه بناي عقلا در فقه شیعه، فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، شماره هفدهم، زمستان
چلبي، مسعود، (1373) تحليل شبكه در جامعه شناسي، فصلنامـه علـوم اجتمـاعي، شماره3
حر عاملی، محمد ابن حسن، (1367) وسائل الشیعه، قم: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث
حکیم، سید منذر حکیم،(1388 ) مجتمعنا فی فکر و تراث الشهید محمد باقر صدر، طهران، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه، مرکز الدراسات العلمیه ،
حکیم، محمد تقی، (1418) الاصول العامه للفقه المقارن : قم: المجمع العالمی لاهل البیت
حیدری، محمد، روش دوست‌یابی، ترجمه سید محمد‌صادق عارف، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، چاپ دوم، ۱۳۸۰ ش
دیلمی، حسن ابن محمد، (1408)، اعلام الدین فی صفات المؤمنین، مؤسسه آل البیت
رحمانی، محمد، (1377) خبر واحد، نشریه: علوم حدیث 1377 شماره 10
ری شهری، محمد(1375) میزان الحکمة، قم، دارالحدیث، چاپ اول،
ريتزر، جرج، (1373) نظريه جامعه‌شناسي در دوران معاصر، ترجمه محـسن ثلاثـي، تهران: انتشارات علمي،
زتومکا، پیوتر،(1386) اعتماد: نظریه جامعه شناختی، ترجمه غلامرضا غفاری، تهران، نشر و پژوهش شیرازه،
زین آبادی، مرتضی، (1387) اعتماد اجتماعی، تئوريها و نظريات مربوط به اعتماد اجتماعي در جامعه، پژوهشكده تحقيقات استراتژيك، پژوهشنامه شماره 16 ،تابستان
سبحانی، جعفر، (1377 ) كليات في علم الرجال، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه، جلد1
صدر، محمد باقر، (1429) الاسلام یقود الحیاه،، قم : انتشارات دار الصدر،
الصدوق ابو جعفر محمد بن علی، (1408) علل الشرایع، بیروت: مؤسسه الاعلمی ،
الصدوق، ابو جعفر محمد بن علی، (1369 ش/ 1410ق) الامالي،بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات،
الصدوق، ابو جعفر محمد بن علی،(1374) خصال، قم، کتابچی،
علی مؤیدی،(1385) فرهنگ جامع سخنان امام هادی، شرکت چاپ و نشر بین الملل، چاپ اول.
عميد، حسن، (1369) فرهنگ عميد، چاپ سوم، تهران: امير كبير،
عوده، عبدالقادر، (1373) حقوق جنایی اسلام، ترجمه اکبر غفوری مشهد بنیاد پژوهش¬های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول،
فصیحی، امن الله و همکاران، (بی تا) نظم و انضباط اجتماعی در اسلام و شاخص های آن ، قم: مرکز بررسی راهبردی ریاست جمهوری ،
فوكوياما، فرانسيس، (1379) پايـان نظـم؛ سـرمايه اجتمـاعي و حفـظ آن، ترجمـه غلامعباس توسلي، تهران: جامعه ايرانيان،
فیض، علیرضا، (1373) مقارنه و تطبیق در حقوق جزای عمومی اسلام، سازمان چاپ و انتشار وزارت\ فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ سوم،.
قدیمی، مهدی، (1386) بررسی میزان اعتماد اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن در بین دانشجویان دانشگاههای زنجان، پژوهشــنامه علوم انسـانی: شماره 53،بهار ،
قمی، عباس، (بی تا) سفينة¬البحار، بيروت: مؤسسه الوفاء، ، ج2
کاظمی‌خراسانی، محمدعلی(آخوند خراسانی)، (1407)، كفاية الأصول ، بیروت: مؤسسه‌الرساله
کاظمی خراسانی، محمد علی، (1407) فواید الاصول، تقریرات درس مرحوم نایینی، جلد سوم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،
کلینی، محمد بن یعقوب، (1407 ق) الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ج2
كلمن، جيمز، (1377) بنياد نظريه‌هاي اجتماعي، ترجمه منـوچهر صـبوري، تهـران: نشر ني.
كليني، محمد، (بی تا) اصول الكافي، ، تهران: انتشارات مسجد چهارده معصوم(ع).، ج2
گلشنی، مهدی، (1388) گزارش پژوهش ملی ایران و جهانی شدن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،
گيدنز، آنتوني، (1377) پيامدهاي مدرنيت، ترجمه محسن ثلاثي، تهـران: نـشرمركز،
گيدنز، آنتوني، (1393) تجدد و تشخص، ترجمه ناصر موفقيـان، تهـران: نـشر نـي، چاپ 9
مجلسي، محمدتقي، (1403) بحار الانوار، بيروت: دار الاحياء التراث، ج، 10، 17،23، 51، 52، 78، 84، 90،
محقق مقدس اردبیلی، (1379) مجمع الفائدة والبرهان في شرح إرشاد، قم: النشر الاسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
مطهری، مرتضی، (1390) مجموعه آثار، تهران: صدرا،ج 16
مظفر، محمدرضا، (1370) اصول الفقه، جلد دوم قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ چهارم
ورسلي، پيتر، (1378) نظم اجتماعي در نظريه‌هاي جامعـهشناسـي، ترجمـه سـعيد معيدفر، تهران: تبيان،
ولایی، عیسی، (1383) فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران: نشر نی، چاپ سوم،
یوسف زاده حسن و کریم خانمحمدی، (1393)، ارتباطات میان فرهنگی بر اساس نظریه کنش دعوتی در تناظر با کنش ارتباطی هابرماس، قم: مطالعات فرهنگی اجتماعی حوزه، شماره اول، زمستان.
2656 |
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 281 – 265
مسئله اعتماد اجتماعی در نظام اجتماعی اسلام
حسن خیری 1
امروزه یکی از مسائل اساسی جوامع غربی و جوامعی که متأثر از فرهنگ غربی هستند کاهش سرمایه اجتماعی است. اعتماد اجتماعی یکی از مؤلفه های اساسی سرمایه اجتماعی است. کاهش اعتماد اجتماعی بحران هویتی و فرهنگی را به دنبال داشته و این مسئله را در کانون توجه جامعه شناسان قرار داده است. جامعه اسلامی ما به میزانی که پای بند به آموزه های اسلامی است از این سرمایه برخوردار است. بدین روی هدف این مقال بررسی اعتماد اجتماعی در نظام اجتماعی اسلامی است. مقاله از روش توصیفی تحلیلی بهره جسته و موضوع را از ابعاد مختلف اعتقادی، اصول فقه، اخلاق اجتماعی و فقهی واکاوی نموده‌است. مفاهیمی چون "ایمان"، " مؤمن"، " متقی"، " برادر"، "ولایت مؤمنانه"،" کرامت انسانی"، " حق الله و حق الناس"، " مسلم"، " متشرع"، " متخلق"، " تعاون"، " تکافل"، " مواسات"، " قرض الحسنه"، " صدقه"، " وقف"، " عمل صالح"، " حسن خلق"، "تولی"، " حرمت "غیبت و تهمت و افتراء و اهانت" و دهها مفهوم دیگر حاوی معنای اعتماد اجتماعی است. در بحث اعتقادی به سنت های الهی و نقش توکل و اعتماد به وعده‌های الهی اشاره شده و در بحث اصول فقه بحث خبر واحد و بنای عقلاء به عنوان دو موضوع اساسی در زیر مجموعه اعتماد اجتماعی بررسی شده و در بحث اخلاق اجتماعی برخی اصول اخلاقی و رویه های پیشوایان دینی در تأکید بر اعتماد مؤمنان نسبت به هم و ضرورت برقراری رابطه برادرانه اشاره شده و در بحث احکام فقهی نیز برخی عناصر زیرساختی، ساختی و عاملیتی مقوم اعتماد اجتماعی تشریح گردیده‌است. از جمله عناصر ساختی مطرح در این مقال عبارت است از: خاستگاه کتاب، سنت و عقل، ابتنای بر حکمت‌نظری و عملی، تفکیک حق‌الله و حق‌الناس و رابطه اخوت، بنوت، نبوت و امامت. نتیجه آنکه بسیاری از احکام اخلاقی، فقهی اسلام به صورت ساختاری یا عاملیتی، مستقیم یا غیر مستقیم به تقویت اعتماد اجتماعی منجر می‌شود و در عین حال فرد و جامعه را از اعتماد بی‌جا برحذر می دارد.
واژگان کلیدی
اعتماد اجتماعی، اخلاق اجتماعی مقوم اعتماد اجتماعی، احکام فقهی مقوم اعتماد اجتماعی.
[1] . دانشیار گروه جامعه شناسی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی قم، ایران.
Email: hassan.khairi@gmail.com
تاریخ دریافت: 9/11/1399 پذیرش نهایی: 16/3/1400
