ارائه مدل کاربردی طراحی فضاهای شهری زیست¬پذیر شاد با رویکرد ارتقای کیفیت زندگی در محله تجریش
الموضوعات :
1 - دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - استادیار گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. (نویسنده مسئول)
الکلمات المفتاحية: زیست¬پذیری, کیفیت زندگی, مدل‌های شهری, تجریش, عملکردهای شهری,
ملخص المقالة :
امروزه در اکثر کشورهای توسعه‌یافته زیست پذیری به‌عنوان یک اصل در چهارچوب پایداری موردبحث قرار می‌گیرد. همچنین استدلال می‌شود که ارزیابی زیستپذیری، می‌تواند با ارائه یک روش قابل توصیف، برای ارزیابی محیط‌های شهری و کیفیت آن‌ها، با رویکردهای گوناگون به اجرای برخی از برنامه‌های جدید شهری کمک کرد. ﮐﯿﻔﯿﺖ ﯾﮑﯽ از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﺤﻮری ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﻬﺮی ﺑﻮده که از اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻈﺮی و عملی ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردار است در ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ باهدف ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ تحقق‌پذیری ﺷﻬﺮ ﺷﺎد و ﺗﺒﯿﯿﻦ اﻟﮕﻮي دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ آن که دارای ماهیت توسعه‌ای-کاربردی است، تلاش بر این بود با تجزیه‌وتحلیل فضای مکانی یعنی محدوده تجریش و قرار دادن خط‌مشی برای ایجاد محیط‌های شاد به تدوین یک چهارچوب نظری جهت تبیین مفهوم شادی در محیط پرداخته و با معرفی و بازشناسی مؤلفه‌های سازنده آن مدلی ارائه گردد تا به‌واسطه از آن راهکارهایی با عنوان سیاست‌های طراحی استخراج شود. لذا پس از مرور شاخصهای کیفیت و از طریق معیارهای برگزیده مرتبط با شادی، به بررسی شاخصه‌ها در چهار بعد تأثیرگذار پرداخته‌شده است که با تکیه‌بر فن تهران (فنون چشم‌انداز سازی) به‌صورت قرار دادن چکیده‌ای از مطالعات، در چهارچوب مفهومی پیشنهادی فن مذکور، ساماندهی شده و پس از سنجش وضعیت استخراج‌شده نتایج حاکی از آن بود که علاوه بر سه مرحله اصلی شناخت وضعیت موجود، شناخت آینده پیش رو، اتصال میان گذشته و آینده که در فرهنگ شهرسازی با عنوان زیست پذیری یاد می‌شود، فاز پنجم تحلیل با سه مؤلفه اصلی، هویت، ساختار و معنا به میان آمده که پاسخگو به سیاست‌های چهار بعد اصلی خواهد بود.
1- بهرامی، ب.، و خسروی، آ. (1394). ارزیابی عوامل مؤثر در ارتقای کیفیت گردش پیاده در داخل و خارج مراکز خرید شهری مطالعۀ موردی: مجتمع تجاری کردستان- سنندج. نشریه هنرهای زیبا، 20(1)، 100-91.
2- ﭘﺎﮐﺰاد، ج (1391). راﻫﻨﻤﺎي ﻃﺮاﺣﯽ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي در اﯾﺮان. اﻧﺘﺸﺎرات ﺷﻬﯿﺪي..
3- پوراحد، ا.، حاتمی¬نژاد، ح.، زیاری، ک.، و علیجانی، س. (1398). نگرشی جدید بر زیست¬پذیری شهری تهران: آسایش حرارتی شرط اولیه برای ارتقاء کیفیت (نمونه موردی منطقه 22 تهران). نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 6(2)،110- 89.
4- حاتمی¬نژاد، ح.، خسروی‌کردستانی، ف.، و تابعی، ن. (1396). مقدمه‌ای بر زیستپذیری شهری راهبردی نوین در برنامهریزی شهری. تهران: نشر آراد کتاب.
5- حیدری، م.، شماعی، ع.، ساسان پور، ف.، سلیمانی، م.، و احدنژاد روشتی، م. (1396). تحلیل عوامل موثر بر زیست¬پذیری بافت¬های فرسوده شهری (مطالعه موردی: بافت فرسوده بخش مرکزی شهر زنجان). نشریه پژوهش¬های جغرافیای انسانی، 17(57)، 25-1.
6- رجبی امیرآباد، ر.، و رحمانی، ب. (1399). نقش فضاهای شهری در ارتقای کیفیت زندگی (مطالعه موردی شهر ملایر). فصلنامه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 20(58)، 319-337.
7- رهنمایی، م.، و اشرفی، ی. (1386). فضاهایﻋﻤﻮﻣﻲ ﺷﻬﺮ و ﻧﻘﺶ ﺷﻜﻞ آن در ﻣﺪﻧﻲ ﮔﻴﺮي ﺟﺎﻣﻌﻪ از دیدگاه برنامه ریزی شهری. نشریه علمی پژوهشی اﻧﺠﻤﻦ جغرافیایی ایران، 5(14 و 15)، 23-46.
8- شیخی، ح.، و رضایی، م. (1396). ارزیابی کیفیت محیطی فضاهای شهری پیاده مدار و پاسخ¬دهی اجتماعی (نمونه موردی: خیابان فردوسی شهر ایلام). فصلنامه علمی - پژوهشی پژوهش و برنامه¬ریزی شهری، 8(29)، 83-98.
9- طرح تفصیلی منطقه یک تهران. (1386). نهاد مدیریت برنامه ریزی تهیه طرح های توسعه شهری تهران. وزارت مسکن و شهرسازی – شهرداری تهران.
10- عیسی¬لو، ع.، بیات، م.، و بهرامی، ع. (1393). انگیزه زیست¬پذیری رهیافتی نووین جهت ارتقای کیفیت زندگی در جوامع روستایی (مطالعه موردی: شهرستان قم، بخش کهک). فصلنامه مسكن و محيط روستا، 146، 120 -107.
11- قاسم¬پور، آ.، و امجدی ملائی، ع. (1396). زیست¬پذیری فضاهای شهری. تهران: انتشارات سخنوران.
12- قلمبر دزفولی، م.، و نقی¬زاده ، م. (1392). طراحی فضای شهری به منظور ارتقاء تعامالت اجتماعی. انتشارات هویت شهر، 17(8)، 24- 15.
13- کریمخانی، ح. (1398). ارائه مدل كاربردی طراحي فضاهای شهری زيست¬پذير شاد با رويکرد ارتقای كیفیت زندگي ساكنین (نمونه موردی: رودهن). پایان¬نامه کارشناسی ارشد، رشته معماری. دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام خمینی شهر ری.
14- گلکار، ک. (1385). نشاط و سرزندگی در شهر به کمک طراحی شهری. نشریه شهر نگار، 7(39)، 28-24.
15- لینچ ،ک. (1387). سیمای شهر. ترجمه مزینی، م. چاپ هشتم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
16- مونتگمری، چ. (1396). شهر شاد. ترجمه حاتمینژاد ح،. سلیمان¬زاده، م.، و فتوحی مهربان، ب. تهران: انتشارات آراد کتاب.
17- ورحیدرشیرازی، ف. (1394). ارتقاء سرزندگی و حس تعلق به مکان در فضاهای شهری مطالعه موردی: منطقه 5 شهر اصفهان. اولین کنفرانس سالانه پژوهش¬های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری یزد.
18- یزدانی، م. (1397). کیفیت زندگی شهری: تعاریف، شاخص¬ها، سازه¬ها ارزیابی تطبیقی و راهبردها. تهران: انتشارات تیسا.
19- Adams, M. (2014). Quality of urban spaces and wellbeing. Wellbeing: A complete reference guide, 1-21.
20- Ballas, D., & Tranmer, M. (2012). Happy people or happy places? A multilevel modeling approach to the analysis of happiness and well-being. International Regional Science Review, 35(1), 70-102.
21- Carmona, M., Heath, T., Oc, T. & Tiesdell, S. (2010). Public Places-Urban Spaces. Architectural Press: Oxford.
22- Chao Q. L. (2017). A Place between Architecture and Happiness: Urban design for joy and well-being. March Architectural Design (International) Department of Architecture University of Strathclyde.
23- Costanza, R., Fisher, B., Ali, S., Beer, C., Bond, L., Boumans, R., ... & Snapp, R. (2008). An integrative approach to quality of life measurement, research, and policy. SAPI EN. S. Surveys and Perspectives Integrating Environment and Society, (1.1).
24- IRISS C.N.R. (2017). The role of public space to achieve urban happiness, DiARC University of Naples Federico II, Naples, Italy. WIT Transactions on State of the Art in Science and Engineering, 96.
25- Jacobes, J. (1961). The Death and Life of Great American Cities. Random House Publishers, New York.
26- Madanipour, A. (2003). Public and private spaces of the city. Routledge.
27- Michalos, A. C. (Ed.). (2014). Encyclopedia of quality of life and well-being research (pp. 311-1). Dordrecht: Springer Netherlands.
28- Ngesan, M. R., & Karim, H. A. (2012). Impact of night commercial activities towards quality of life of urban residents. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 35, 546-555.
29- Rose, G. (1995). Place and identity: A sense of place. A place in the world?: places, cultures and globalization, 87-132.
ارائه مدل کاربردی طراحی فضاهای شهری زیستپذیر شاد با رویکرد ارتقای کیفیت زندگی در محله تجریش
هما رمضانی1 و کیانوش حسنی2*
1. دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2. استادیار گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. (نویسنده مسئول)
تاريخ دريافت: [10/8/1400] تاريخ پذيرش: [21/11/1400]
چکیده
امروزه در اکثر کشورهای توسعه‌یافته زیستپذیری به‌عنوان یک اصل در چهارچوب پایداری موردبحث قرار می‌گیرد. همچنین استدلال می‌شود که ارزیابی زیستپذیری، می‌تواند با ارائه یک روش قابل توصیف، برای ارزیابی محیط‌های شهری و کیفیت آن‌ها، با رویکردهای گوناگون به اجرای برخی از برنامه‌های جدید شهری کمک کرد. ﮐﯿﻔﯿﺖ ﯾﮑﯽ از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﺤﻮری ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﻬﺮی ﺑﻮده که از اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻈﺮی و عملی ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردار است در ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ باهدف ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ تحقق‌پذیری ﺷﻬﺮ ﺷﺎد و ﺗﺒﯿﯿﻦ اﻟﮕﻮي دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ آن که دارای ماهیت توسعه‌ای-کاربردی است، تلاش بر این بود با تجزیه‌وتحلیل فضای مکانی یعنی محدوده تجریش و قرار دادن خط‌مشی برای ایجاد محیط‌های شاد به تدوین یک چهارچوب نظری جهت تبیین مفهوم شادی در محیط پرداخته و با معرفی و بازشناسی مؤلفه‌های سازنده آن مدلی ارائه گردد تا به‌واسطه از آن راهکارهایی با عنوان سیاست‌های طراحی استخراج شود. لذا پس از مرور شاخصهای کیفیت و از طریق معیارهای برگزیده مرتبط با شادی، به بررسی شاخصه‌ها در چهار بعد تأثیرگذار پرداخته‌شده است که با تکیه‌بر فن تهران (فنون چشم‌انداز سازی) به‌صورت قرار دادن چکیده‌ای از مطالعات، در چهارچوب مفهومی پیشنهادی فن مذکور، ساماندهی شده و پس از سنجش وضعیت استخراج‌شده نتایج حاکی از آن بود که علاوه بر سه مرحله اصلی شناخت وضعیت موجود، شناخت آینده پیش رو، اتصال میان گذشته و آینده که در فرهنگ شهرسازی با عنوان زیستپذیری یاد می‌شود، فاز پنجم تحلیل با سه مؤلفه اصلی، هویت، ساختار و معنا به میان آمده که پاسخگو به سیاست‌های چهار بعد اصلی خواهد بود.
واژگان کلیدی: زیستپذیری، کیفیت زندگی، مدل‌های شهری، تجریش، عملکردهای شهری
1- مقدمه
ﻓﻀﺎي ﺷﻬﺮي محیطی اﺳﺖ سازمان‌یافته، آراﺳﺘﻪ و واﺟﺪ ﻧﻈﻢ به‌صورت بستری برای فعالیت‌ها و رﻓﺘﺎرﻫﺎي انسانی. اﻧﺴﺎن ﺟﺰﺋﯽ از ﻓﻀﺎﺳﺖ و باارزش و ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎي ﺧـﻮد ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﻓﻀـﺎها ﻣﻌﻨﯽ می‌بخشد. اﻟﮕﻮﻫﺎي رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺒﻮده و ﯾﮏ ﻓﻀﺎ ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺷﺪن راﺑﻄﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﺎص، ﭼﻬﺮه ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد می‌گیرد (ﭘﺎﮐﺰاد، 1391). حس‌ها بخشی از زندگی روزمره است و تجربیات حسی ناشی از زندگی در یک مکان، به شهروندان این امکان را می‌دهد که مکان را متمایز از دیگر فضاها به خاطر بسپارند (Carmona, 2010; Rose, 1995). اگر تمرکز توسعه فضاهای شهری بر فن‌های آرایشی و طراحی اختصاص داده شود. همچنین اگر در ایجاد تجربه‌های حسی به‌یادماندنی و شادی در افرادی که از این نوع فضاها استفاده می‌کنند تلاش شود، رویکردی با عنوان فضاهای شهری شاد حاصل می‌گردد. (Madanipour, 2003)
ازنظر کاربران بررسی‌شده تاکنون در فضاهای شهری، عواملی چون توجه به نحوه طراحی مسیرهای پیاده، امکان دسترسی به فضاهای فرهنگی تفریحی، از بین بردن نابرابری فضایی و اجتماعی (Ballas & Mark, 2012) توجه به عواطف و احساسات شکل‌گرفته در محدوده، ایجاد حس تعلق و دل‌بستگی به مکان (IRISS C.N.R, 2017)، ایجاد مشارکت و تعامل افراد در مکان و همچنین ارائه خدمات متناسب با نیازهای همه‌جانبه شهروندان (حیدری، شماعی، ساسانپور، سلیمانی و احدنژاد روشتی، 1396)، در شکلگیری زیستپذیری فضاهای شاد نقشی تأثیرگذار ایفا می‌کنند.
مهم‌ترين معياري كه در ارزيابي محيط‌هاي شهري بايد لحاظ شود، كیفيت عرصه‌هاي عمومي شهري موجود در آن است. (شیخی و رضایی، 1396) واقعيت اجتناب‌ناپذير اين است كه مردم بر اساس كیفيت آنچه در پيرامون خود مي‌بينند و تجربه مي‌كنند، در مورد آن قضاوت مي‌كنند. همچنین فضاهای شهری خوب با مفهوم کیفیت مطلوب آن سنجیده می‌شود، این دسته از فضاها علت مقیاس عملكردی و همچنین طیف متنوع و گسترده مخاطبان خود دارای بیشترین سهم در حیات جمعی شهروندان هستند، که ايجاد آرامش، شادی و سرگرمي، فراهم آوردن ارتباط، زمينه معاشرت و امكان تردد نقش به سزایی در عملكردهاي فضاهاي عمومي شهري را ایفا می‌کند. (رجبی امیرآباد و رحمانی، 1399) ازاین‌رو افزایش کیفیت این دسته از فضاها بیش از سایر انواع فضاها موجب ایجاد جامعه شهری سالم و شكوفا خواهد شد.
باتوجه به گفته مک کال بهترین راه رسیدن به کیفیت زندگی، اندازه‌گیری میزان نیازهای شادی‌آوری است که مردم با آن مواجه می‌شوند. Ngesan & Abdul Karim, 2012) ( درنتیجه با شناخت عوامل مؤثر در ایجاد فضاهای زیستپذیر شاد می‌توان گامی در راستای بهبود کیفیت زندگی شهروندان برداشت.
ﺑﺎﯾـﺪ ﺗﻮﺟـﻪ داﺷﺖ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻬﺮي آﯾﻨﻪ زﻧﺪﮔﯽ و فعالیت‌های ﻣﺮدﻣﺎن ﻫﺮ ﺷﻬﺮ در ﻫـﺮ دوره اﺳـﺖ. چراکه در اﯾن ﻓﻀﺎﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﭼﻬﺮه ﺑﻪ ﭼﻬﺮه، اﺟﺘﻤﺎﻋـﺎت ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﻣﺮاﺳـﻢ و جشن‌های ﻋﻤـﻮﻣﯽ رخ می‌دهد. به‌واسطه ﻫﻤﯿﻦ جریان‌هاست ﮐﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﭼﻮن ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺷﻬﺮوﻧﺪي و ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﻣـﺪﻧﯽ و درنتیجه ﺣﺲ ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﮑﺎن تقویت می‌گردد. (رهنمایی و اشرفی، 1386)، در پی آن عوامل مؤثری چون، کیفیت‌های دسترسی‌پذیری، اﺣﺴﺎس اﻣﻨﯿﺖ، ﺑﺮﻗﺮاري ﺗﻌﺎﻣﻼت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽو ﺣﺲ ﻣﮑﺎن به بالاترین کیفیت خود می‌رسد همچنین افزایش عوامل مخربی چون کاربری‌های ﻣﺨﺘﻠﻂ و آلودگی‌های ﻣﺤﯿﻄـﯽ پیش رو خواهد بود.
حال باتوجه به نکات مطروحه سعی شد تا به تعیین مفهوم توسعه با رویکرد زیستپذیری شاد که موجب ارتقای کیفیت است پرداخته شود و زمینهای برای تحقق یافتن اهداف پژوهش یعنی طرح مدل شهری در منطقه مورد مطالعه با پاسخگویی به اهداف نظری پژوهش شامل تعیین عناصر تأثیرگذار در زیست‌پذیری‌های شاد و تعیین شاخصه‌های ارتقای کیفیت فضاهای شاد ایجاد گردد.
2- مرور مبانی و پیشینه
در سال‌های اخیر در عرصه داخلی و خارجی در مورد زیستپذیری تحقیقات متعددی صورت گرفته است که به‌صورت جدول شماره 1 به تعدادی از آن‌ها اشاره‌شده است.
جدول 1. پیشینه داخلی و خارجی
مأخذ: مطالعات نویسندگان، 1400
نوع | موضوع و ارجاع | سال | توضیحات |
کتاب | مقدمه‌ای بر زیستپذیری شهری راهبردی نوین در برنامهریزی شهری (حاتمی نژاد، خسروی‌کردستانی، تابعی، 1396) | 1396 | به تعریف اصول و مبانی زیستپذیری، شاخصهای زیستپذیری و نحوه سنجش زیستپذیری شهری پرداخته‌شده است. |
کتاب زیستپذیری فضاهای شهری (قاسمپور و امجدی ملائی، 1396) | 1396 | به تبعیض توسعه‌های شهری در سطوح دسترسی شهری، فرسودگی فضاهای شهری، تقسیم‌بندی‌های دوگانه و بالادست و پایین‌دست و … پرداخته می‌شود که ناشی از طبقه‌بندی‌های جغرافیایی است. | |
کیفیت زندگی شهری (یزدانی، 1397) | 1397 | در این کتاب شاخصه‌های مختلف بهبود کیفیت زندگی موردبررسی قرارگرفته، همچنین سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های شهری ارائه‌شده است. | |
شهر شاد (مونتگمری، 1396) | 1396 | چارلز مونتگمری با اعتقاد به این اصل که «لازمه نجات جهان، شاد بودن است» با ارائه این کتاب سعی داشت تا خواننده به درک روشنی از فضاهای شهری رسیده همچنین تأکید او بر بعد زیبایی شناسانه، طراحی خردمندانه، احساس راحتی و شادی بوده است. | |
مقاله | کیفیت فضاهای شهری و رفاه1 (Adams,2013) | 2013 | این پژوهش نگاه خود را به جنبه‌های تجربی در کیفیت و رفاه فضاهای شهری معطوف می‌کند.همچنین یافته‌های حاصله بر این باور است هیچ معیاری دقیقی وجود ندارد که مفهوم کیفیت را انتقال دهد به همین دلیل هنگام ارزیابی کیفیت فضاها جنبه‌های تجربی نادیده گرفته می‌شود.
|
نگرشی جدید بر زیستپذیری شهری تهران (پوراحد، حاتمینژاد، زیاری، علیجانی، 1398) | 1398 | این پژوهش بابیان آنکه بی‌توجهی به محیط‌زیست طبیعی نمی‌تواند باعث ارتقاء کیفیت زندگی و رفاه شهروندان شود، بر اهمیت شرایط محیط‌زیست در شهر زیستپذیر بپرداخت و اظهار داشت در بین مؤلفه‌های محیط‌زیست، اقلیم و شرایط آب و هوایی مهم‌ترین و بیشترین نقش را بر ارتقاء کیفیت زیستپذیری ایفا می‌کنند. | |
تحلیل عوامل مؤثر بر زیستپذیری بافتهای فرسوده شهری (حیدری و همکاران، 1396) | 1396 | به شناخت وضعيت زيست پذيري در محدوده مشخصی، با بافت فرسوده پرداخته‌شده است. | |
ارتقا سرزندگی و حس تعلق به مکان در فضاهای شهری (ورحیدر شیرازی، 1394) | 1394 | راهکارهایی جهت ارتقاء سرزندگی و حس تعلق به مکان ارائه‌شده است. | |
پایاننامه | ارائه مدل كاربردی طراحي فضاهای شهری زيست پذير شاد با رويکرد ارتقای كیفیت زندگي ساكنین )کریمخانی، 1398) | 1398 | در این پایاننامه به بررسی محدوده موردمطالعه یعنی رودهن پرداخته‌شده و با طرح پرسشنامه لزوم ایجاد زیستپذیری اثبات‌شده، در آخر به ارائه مدل و راهکارهایی درصدد بهتر شدن فضاهای شهری رودهن پرداخته‌شده است. |
ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت انجام‌شده در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي اﯾﺠﺎد ﺷﻬﺮ ﺷﺎد ﺑﺎ روﯾﮑﺮد ﻣﮑﺎﻧﯽ از دﯾﺪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﺑﻪوﯾﮋه در اﯾﺮان نه‌تنها از ﺟﺎﻣﻌﯿﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮده بلکه صرفاً ﺑﺮﺧﯽ از شاخصها ﯾﺎ اﺑﻌﺎد را ﻣﺪﻧﻈﺮ ﻗﺮار داده‌اند. شهرها ﻣﻮﺟﻮدات ﭘﻮﯾﺎ و زﻧﺪه اي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺗﻨﻈﯿﻤﺎت زﯾﺎد در ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ، زﯾﺴﺖﻣﺤﯿﻄﯽو ﺣﻮزهﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ، اﻗﺘﺼﺎدي، کالبدی و ﻣﺪﯾﺮﯾﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﻧﻮآوري ﭘﮋوﻫﺶ، با ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺑﻌﺎد ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﺗﺤﻘﻖ ﺷﻬﺮ ﺷﺎد ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺟﺎﻣﻊ و ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﻣﯿﺰان اﺛﺮ ﻫﺮﯾﮏ ﺑﺮ ﺷﺎدي و درﻧﻬﺎﯾﺖ ارﺋﮥاﻟﮕﻮي دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺷﺎد است که در ایران کمتر به آن پرداخته شده است.
در جهان کنونی، شهرها مکان اصلی کار وزندگی انسان‌ها شده‌اند. اگرچه درگذشته شـهرها، پدیده‌هایی استثنایی و کمیاب بودند، امروزه به مکان اصلی سکونت انسان و هنجار تبدیل‌شده‌اند. همین‌طور همه‌روزه به افزایش جمعیت، به تبعیت از آن مشکلات دربرگیرنده شهرها رو به افزایش است. با توجه به این شرایط مواردی چون کیفیت زندگی2، رشد هوشمند3، زیستپذیری و ... برای حل این معضلات در شهرهای جهان بیان‌شده. (حیدری و همکاران، 1396)
زیستپذیری، اساساً از اواخر قرن بیستم به منظور دستیابی به ایده‌های برنامهریزی شهری موردتوجه قرارگرفته است (Jacobs, 1961). جین جیکوبز4 زیستپذیری را به‌عنوان یکی از رویکردهای دستیابی به محیط شهری باکیفیت و قابل زیست، همچنین باهدف بهبود کیفیت فضاهای شهری با مقیاس انسانی در شهرهای مدرن معرفی کرد.
باکمی تأمل، به‌راحتی می‌توان دریافت که در اطراف ما فاجعه‌ای در حال وقوع است که شاید کمتر موردتوجه قرارگرفته است. قسمتی از این بحران مربوط به توسعۀ فیزیکی گسترده‌ای اسـت که زمینهای اطراف شهرها را به‌سرعت می‌بلعد و بخشی از آن به ازدحام ترافیک و غلبۀ خـودروی شخصـی مرتبط است. ازآنجایی‌که این شرایط، شرح اوضاع و وضعیت بسیاری از شهرهای معاصر است، راهکارهای گوناگونی برای مواجهه بـا آن ارائه‌شده. یکی از این راهکارها زیستپذیری است که در جست‌وجوی افزایش کیفیت زندگی، رفاه و امکانات است از سویی دیگر با افزایش جمعیت، نابرابری‌های اجتماعی و از بین رفتن حس تعلق به مکان، هویت مکانی و زندگی اجتماعی که کیفیت زندگی جوامع را تهدید می‌کنند، زیستپذیری بـه وجـود آمده و رشد کرده و از سمت مردم محلی و برنامهریزان برای دستیابی به فضایی پایدارتر و کاربردی‌تر موردحمایت قرارگرفته است(Jacobs, 1961).
مطالعات انجام‌شده تاکنون برای ارائه مفهومی مناسب از زیستپذیری نشان می‌دهد، اجماع نظر در تعریف زیستپذیری به وجود نیامـده اسـت، امـا در تعاریف ارائه‌شده مشترکاتی چون تأمین رفاه و رضایت ساکنان، کیفیت زنـدگی، تأمین نیازهای گوناگون، دستیابی به زندگی مطلوب و... به چشم می‌خورد. بدیهی است این عوامل می‌توانند در مکان‌های مختلف، متفاوت باشند. ازاین‌رو، باید به اقلیم محلی، محیط‌زیست، منابع، نهادها، فرهنگ، اقتصاد و مردم محلی و نیازها و خواسته‌های آن‌ها توجه دقیق داشت(Jacobs, 1961).
حال بابیان کیفیت زندگی سؤالاتی از قبیل شاخصه‌های کیفیت زندگی در ذهن نقش می‌بندد، برای مقدمه باید اشاره شود کیفیت زندگی مفهومی چندوجهی، نسبی و متأثر از زمان و مکان و ارزش‌های فردی و اجتماعی است. کیفیت زندگی دربارۀ حالت و احساسات شخصی و زندگی شخصی افراد است پس می‌توان اظهار داشت کیفیت زندگی موضوعی ذهنی است که با رفاه کلی و عمومی افراد در ارتباط است. به‌طورکلی شاخصه‌های کیفیت زندگی افراد در عواملی چون: تعالی مالی، سلامتی، ثبات سیاسی و امنیت، زندگی خانوادگی، زندگی اجتماعی، جغرافیا و اقلیم، امنیت شغلی، آزادی سیاسی و برابری جنسیتی بکار گرفته می‌شود. (Michalos, 2014)
بر اساس مطالب ذکرشده کیفیت مطلوب زندگی تنها در سایۀ زیستپـذیری در یک مکان محقق می‌شود. )عیسیلو، بیات و بهرامی، 1393) از دیگر عوامل ارتقای کیفیت زندگی ایجاد سرزندگی است همچنین به گفته سقراط نشاط و شادی شهروندان، هدف اصلی ایجاد شهرها است. (گلکار، 1385)
در مطالعات جدید «ادبیات شادی» روی نقش مکان، جوامع محلی، پیوستگی اجتماعی و حس تعلق حساب جدی باز می‌کند. این توجه بر مفهوم شادی به‌گونه‌ای است؛ که کمیت و کیفیت فضاهای شهری زمینه‌ساز شادمانی شهروندان به‌ویژه در کلان‌شهرهایی همچون تهران می‌شود و باتوجه به این اصل اگر به زمینه‌سازی‌های شادمانی شهروندان پرداخته شود، می‌تواند گامی در راستای بهبود کیفیت مکان برداشته شود. (Costanza, Fisher, Ali, Beer, Bond, Boumans & other, 2008) درواقع می‌توان گفت رابطه دوطرفه‌ای بین شادی و کیفیت فضاهای شهری وجود داشته که تقویت یکی به دیگری کمک کرده و هرکدام می‌توانند شاخصهای بر دیگری باشند. این نوع ارتباط عمدتاً در رابطه باکیفیت‌های پایه فضاهای شهری رخ می‌دهد و می‌توان شاد بودن را کیفیتی پایه در بررسی فضاهای شهری دانست. (Costanza & other, 2008)
مرور ادبیات نظری شهر شاد نشان‌دهنده آن است که تجربه‌های بازآفرینی فضاهای شهری، توسعه و همچنین برنامه‌های مدیریت شهری، نقش مهمی در شکلگیری این رویکرد داشته‌اند. به صورتی که فلسفه شکلگیری کتاب «شهر شاد» مونتگمری5، دیدار با شهردار شهر بوگوتا6و تحلیل اقدامات انجام‌شده توسط وی در ارتقا کیفیت فضاهای شهری بوده است. بر اساس دیدگاه مونتگمری، یک شهر پس از تأمین نیازهای اولیه مانند غذا و مسکن بایستی آزادی واقعی، حرکت و ساخت زندگی را ارائه دهد همچنین به شیوه‌ای عادلانه، فضا، خدمات، امکانات، لذت و تفریح، سختی و هزینه بین افراد اختصاص دهد. همچنین وی در این کتاب بيان می‌کند که شهرها با جهان در حال تغيير مواجه هستند، محيط شهري در حال تجربه جهانی‌شدن است، دنيايي را ديده است که متراکم، به‌هم‌پیوسته و پيچيده در تجارت، فرهنگ و جغرافيا شده است. شادی یک کانسپت و مفهوم نامشخص نیست، بلکه معادله‌ای تعریف‌شده و قابل‌اندازه‌گیری است و مستقیماً تحت تأثیر محیط ساخته‌شده پیرامون انسان است. (Costanza & other, 2008) شادی یک مفهوم جمعی است که همه‌ی عناصر سیستم شهر را در برمی‌گیرد. قلمروهای عمومی اگر به‌درستی طراحی شود می‌تواند فراهم‌کننده عالی‌ترین فرصت‌ها برای زندگی اجتماعی، تعاملات و توسعه شبکه‌های اجتماعی لازم برای سيستم بوده درنتیجه سلامت فيزيکی و احساس خوشبختی شهروندان را به همراه داشته باشد. (مونتگمری، 1396)
در ادامه به بررسی اصول طراحی شهر شاد از دیدگاه 4 نظریه پرداز که تحقیقاتی در این زمینه ارائه داده اند پرداخته شده است. نتایج حاصله و نقد های وارد بر آن‌ها به‌صورت جدول شماره 2 تبیین شده است.
جدول 2. بررسی اصول طراحی فضاهای یک شهر با رویکرد ارتقای کیفیت بر اساس نظریه‌های مختلف
مأخذ: گردآوری مطالعات نویسندگان، 1400
محقق و ارجاع | اصول طراحی فضاهای یک شهر با رویکرد ارتقای کیفیت | نظرات دیگر محققان |
ﭼﺎرﻟﺰ مونتگمری (مونتگمری، 1396) | 1. کاهش فشار و سختی‌ها همچنین به حداکثر رساندن خوشي و لذت ساکنان. 2. زمینه‌سازی ارتقاي سلامتي شهروندان. 3. ارائه آزادي واقعي براي زندگي، حرکت و ساخت زندگي ایده آل شهروندان. 4. انعطاف‌پذیری در برابر حوادث اقتصادي و زیست‌محیطی. 5. عادلانه بودن رفتار شهر به‌منظور امکان استفاده‌ی برابري از فضاها، خدمات، پويايي، لذت، سختي و هزينه برای عموم شهروندان. 6. مشوق افراد در ساخت و تحکيم گروه‌های بين دوستان، خانواده و غریبه‌ها است. 7. شهرها بايستي به‌عنوان دستگاهی در نظر گرفته شوند که در راستاي ارتقاي خوشبختي بشر شکل گيرند. | ازنظر سوزان لنارد7 بيان قدرتمندي است براي ارتقا کيفيت زندگي در شهرها |
ريچاردو مونتزوما8 (مونتگمری، 1396) | 1. يک شهر دقیقاً خلاصه‌ی آن چيزی است که مردم درباره آن می‌اندیشند, شهر یک مفهوم ذهنی است. 2. يک شهر ایده‌ای است که در آن، هر شهروند سهيم است و هر شهروندی از آن سود می‌برد. |
- |
داگ پاترسون9 (Chao, 2017) | ادغام شهر و مردم به‌منظور ساختن ارزش‌ها و آرمان‌های یک مکان متمدن در ساختار یک شهر را اصول طراحی شهری دانسته است. |
- |
کوین لینچ10 (لینچ 1387)، )کریمخانی، 1398) | 1. ایجاد تصویر ذهنی با طراحی محیط‌های شاد، عوامل متحرک هر شهر، خاص برای مردم و فعالیت‌های افراد. 2. خوانایی بصری 3. ایجاد سازگاری میان محیط و نیازهای انسانی 4. ایجاد سرزندگی و تأمین امنیت شهروندان |
- |
2-1- اصول کلی از فضاهای شهری
فضاهای شهری به آن دسته از فضاهای باز عمومي موجود در شهر اطلاق می‌شود که بستر تعاملات اجتماعی است. به‌گونه‌ای که فضاهای شهری را می‌توان فضاهای باز، عمومی و همچنین فضایی که امکان ایجاد تعاملات اجتماعی را دارا باشد، نام‌گذاری کرد. )کریمخانی، 1398). می‌توان در نظر داشت زماني كه محيط خود را در معرض ادراك قرار مي‌دهد، اجزایی از آن، که برجسته‌تر و نیز داراي تأثیرات بيشتری است، كیفيت نام‌گذاری می‌شود. ازجمله عواملی که در شکلگیری این فضاهای شهری برافزایش مؤلفه کیفیت تأثیرگذار است شامل؛ سازگاری، نفوذپذیری، تنوع و گوناگونی، انعطاف‌پذیری، خوانایی، پایداری، کاریابی، سرزندگی و درنهایت انسان‌مداری است (بهرامی و خسروی، 1394) در جدول شماره 3 به بررسی این عوامل به‌صورت خلاصه پرداخته می‌شود.
جدول 3. بررسی عوامل تأثیرگذار بر طراحی فضاهای شهری
مأخذ: گردآوری مطالعات نویسندگان، 1400
عوامل | توضیحات |
انعطاف‌پذیری | انعطاف‌پذیری در لغت به معني دو تا شدن، خم شدن، کج شدن، برگشتن، بازگردیدن و هماهنگی با هر وضع یا محیط است. انعطاف‌پذیری در معماری ترکیب مکان‌هایی است که بتوانند برای منظورهای مختلفي استفاده شوند. این نوع طراحی در مقایسه با مکان‌هایی که فقط برای یک نوع استفاده، طراحی‌شده‌اند و به شهروندان خود حق انتخاب بیشتری می‌دهند. )کریمخانی، 1398) فضاهای شهری به‌عنوان یک مکان متراکم از رویدادها، تعاملات و فرصت‌های متنوع حیات جمعی، بیشتر از هر مکانی نیازمند طراحی با زمینهای منعطف است. یکي از اصول پشتیباني انعطاف‌پذیری فضا آن است که در طراحي چیدمان عناصر، تا آنجا که ممکن است، به بالاترین حد همزیستی برسند. |
خوانایی
| خوانایی نشان‌دهنده میزان سهولت خواندن و فهمیدن هر چیزی است. خوانایی، کیفیت بصری از شهر است که ملاحظه آن بامطالعه تصویر ذهني که مردم از محل زندگي خود دارند انجام می‌شود. )کریمخانی، 1398) |
تنوع کالبدی
| مکاني که دارای گوناگوني کاربری است، دربرگیرنده‌ی گونه‌های متنوع ساختمان، با شکل‌های متنوع است. یک چنین فضایی، انسان‌های مختلفی را در اوقات گوناگون بامنظورهای متفاوت به خود جذب می‌کند. |
نفوذپذیری
| فقط فضاهایي می‌توانند به مردم قدرت انتخاب بدهند که برایشان قابل‌دسترس هستند. بنابراین حدی از قدرت انتخاب که یک محیط به مردم می‌دهد تا بدان طریق از مکاني به مکاني دیگر بروند کیفیتي است که این کیفیت نفوذپذیری نام دارد. )کریمخانی، 1398) |
2-2- پارامترهای فضاهای شهری شاد
شاد زیستن و شاد زندگي كردن هنري است كه تمام انسان‌ها از آن بهره نمي‌برند، به اعتقاد بسياري از افراد اين هنر دروني است و خود فرد بايد شادي را در زندگي‌اش خلق كند، اما كارشناسان معتقدند امروزه طراحي شهري نيز در شاد زيستن انسان‌ها نقش مؤثری دارد. باتوجه به مطالعات انجام‌شده پارامترهایی برای تحقق یافتن فضاهای شاد به‌صورت جدول شماره 4 گردآوری و بیان می‌شود.
جدول 3. پارامترهای برای تحقق یافتن فضاهای شاد
مأخذ: گردآوری مطالعات نویسندگان، 1400
پارامترها | توضیحات |
حفظ هویت مکان | از عناصر اصلی برای خوشبختی شهری آوردن ویژگی‌های نامحسوس سایت و محیط اطراف آن در یک فضای عمومی است که هویت مکان ملموس و منحصربه‌فرد می‌شود. (لینچ 1387) |
امکان پذیرفتن گروه‌های سنی متفاوت | امکانات انجام فعالیت‌های اختصاص داده‌شده به هر سنی جذابیت را برای مکان فراهم می‌کند. Ngesan, &other 2012) ( |
انواع مختلف عملکردها | وجود فعالیت‌های ورزشی، بازی و سرگرمی متناسب تمامی سنین (فعالیت‌های نوستالژیک) باعث جذابیت و سلامت مکان می‌شود. )کریمخانی، 1398) (لینچ 1387) Ngesan &other 2012) ( |
امکان انجام فعالیت‌های غیرمعمول (قلمبر دزفولی و نقیزاده، 1392) | انجام اعمالی که به‌طورمعمول مجاز نیستند، موجب ایجاد احساس آزادی و شادی می‌شوند، ایجاد این‌چنین فضاها در محیط‌های شهری به علت وجود موادی مانند شن و ماسه ، آب یا هر ماده دیگری، تصورات خاصی از آزادی و رفاه را ارائه می‌دهد. حتی وجود آب با اشکال متفاوت در فضا باعث ایجاد نشان و شادی می‌شود. |
عناصر کالبدی هنری | استفاده از مجسمه‌ها یا سایر عناصر و امکانات رفاهی که می‌توانند لبخند را به لب فرد بیاورند، باعث ایجاد حالت خوشبختی و شادی می‌شود. (قلمبر دزفولی و نقیزاده، 1392) |
ایجاد امنیت و خدمات‌رسانی | تعبیه نور در ساعت مختلف شبانه‌روز در نگاه اول امری سطحی است، اما با در نظر گرفتن رویکردهای حاصل از تعبیه درست و مفید نورپردازی مکان، بر اهمیت این موضوع تأکید می‌شود، امکان انجام عملکردهای گوناگون در طول شبانه‌روز به ایجاد درک ایمنی و بهبود سلامت روانی کمک می‌کند. )کریمخانی، 1398) Ngesan &other 2012) ( |
درک حواس بویایی در محیط | امکان درک بوهای طبیعی احساس خوشبختی را فراهم می‌کند. فراتر از درک صوتی و تصویری، موارد بویایی نیز برای شادی شهری مهم هستند. Ngesan &other 2012) ( |
2-3- محله تجریش، محدوده موردمطالعه
تجریش در دامنه رشته‌کوه البرز و میدان تجریش در ارتفاع ۱۶۱۲ متری از سطح دریا قرارگرفته و دارای آب و هوایی معتدل و متمایل به سرد است. خیابان‌ها و کوچه‌هایی که به میدان تجریش می‌پیوندند به ترتیب ساعت‌گرد عبارت‌اند از خیابان شهرداری، خیابان ثبت، جعفرآباد، ارم، سعدآباد، ولیعصر، دربند است. خیابان شهرداری بین پل تجریش و میدان تجریش قرار دارد و کوگل کوچه‌ای است که به امامزاده صالح ختم می‌شود. خیابان‌های:بوعلی، صاحبی، آشتیانی منفرد و حکمت ازجمله خیابان‌هایی هستند که دارای استاندارد خیابان‌سازی نیستند و نیز این خیابان‌ها جزء مناطق قدیمی و فرسوده تجریش قرار دارند. هزار سال پیش تجریش، طجرشت ﺧوانده میشد. تجریش نام شهری در کلان شهر تهران است که به‌عنوان یکی از محله‌های شهر تهران به شمار می‌رود. منطقه مورد بررسی به‌صورت نقشه شماره 1 گردآوری شده است (طرح تفصیلی سال 1386).
نقشه شماره 1. موقعیت منطقه‌ای تجریش (طرح تفصیلی سال 1386)
تجریش مرکز شهرستان شمیرانات واقع در ناحیه 7، منطقه یک تهران است. (نقشه شماره 2) بزرگترین آبادی اطراف تهران که سریع‌تر و پرشتاب‌تر از سایر آبادی‌های پیرامون تهران در شکم شهر تهران جای گرفت و به‌سرعت هم جذب شد، تجریش یا شمیران است. در شهر تجریش قنات‌های متعددی وجود داشته است و برخی از آن‌ها هنوز هم آب دهی دارد. ازجمله ﻗنات امامزاده صالح (مظهر آن در صحن امامزاده)، ﻗنات محمدیه، ﻗنات مقصودبک در کنار رود دربند، ﻗنات سرپل تجریش و ﻗنات کهریز که مظهر آن در تکیة پایین تجریش بوده است. این محله دارای دو شاﺧصه بسیار بارز مهم اقتصادی و مذهبی است. امامزاده صالح به‌عنوان ﻗطب ﮔردشگری مذهبی محله و بازار تجریش به همراه مراکز ﺧرید از بزرگترین بازارهای تهران است.
نقشه شماره 2. موقعیت جغرافیایی تجریش در ایران و تهران (طرح تفصیلی سال 1386)
3- روششناسی
این پژوهش از نوع کمی بوده و از حیث هدف، کاربردی – راهبردی قلمداد می‌شود. چراکه اجرای رهنمون‌های موثق آن در افق جدید محله تجریش، محله‌ای شاد، با کاهش مشکلات در زمینه‌های متعدد است که در نظام شبکه سکونتگاهی، بالاتر از دیگر محله‌های تهران با بافت قدیمی، قرارگرفته است.
در بخش مبانی نظری اطلاعات شناخت محدوده و ساختار فعلی از طریق بررسي متون، منابع کتابخانه‌ای و استناد بر طرح‌های توسعه (تفصیلی) گردآوری‌شده است و در مرحله بعد با تکیه‌بر مدل چشم‌انداز سازی آرگون و ترکیب آن با فن تهران (فنون چشم‌انداز سازی) به‌صورت قرار دادن چکیده‌ای از مطالعات در چهارچوب مفهومی پیشنهادی فن مذکور ساماندهی شده و پس از سنجش وضعیت استخراج‌شده به تنظیم متن بیانیه‌ی چشم‌انداز خارج از سلیقه‌ی فردی بلکه با قانونی نظام‌مند اقدام شده است.
مدل‌سازی ابزاری است که به‌منظور کسب دانش درباره واقعیت‌های علمی و قوانین طبیعی و ارتقای شناخت انسان نسبت به موضوعات در نظر گرفته می‌شود. مدل‌های آینده‌ساز سلسله فعالیتی است که با استفاده از تکنیک و فن‌های گوناگون مشارکتی به تدوین بیانیه نهایی برای ظهور هدف می‌انجامد. به‌نوعی شامل وصف روشن و فشرده از آینده شهر یا محله‌ی موردمطالعه است، بیان ویژگی‌هایی است که به شهر یا محله تصویری قابل‌ادراک می‌بخشد و مجموعه‌ای از ارزش‌هاست که تصمیم‌گیری‌های آتی را هدایت می‌کند.
مدل‌های آینده‌ساز با تدوین راهبردهای طراحی رابطه مستقیم دارد. شهرها، محله‌ها و دیگر فضاهای شهری بدون برنامهریزی و سرمشق قرار دادن الگو طراحی که نگاهی روبه آینده دارد، روبه تحدید می‌رود. همچنین تنها راه جلوگیری از سیاست‌های سلیقه‌ای و تصمیمات متغیر، تنظیم بیانیه یا مدلی است که بر اساس ارزش‌های جامعه، در نظرگیری موقعیت جغرافیایی، ابعاد اجتماعی، رویکردهای تاریخی و ... بنانهاده شده است. در این صورت می‌توان اذعان داشت مدل‌های آینده‌ساز، طراحی چیزی است که موجب تفاوت شهرها، محله‌ها و فضاهای شهری می‌شود و این‌گونه ادعا نمود که عملاً به تعداد شهرها و محلات موجود مدل‌های آینده‌ساز وجود دارد.
با اتکا بر مدل چشم‌انداز سازی آرگون (مدلی که انجمن برنامه ریزان آمریکا به‌منظور حمایت از برنامهریزی شهری بلندمدت تدوین‌شده است.) که براساس چهار گام شکل‌گرفته شده و با چهار سؤال به تحریر درآمده است. در گام اول با سؤال «کجا هستم؟» به ترسیم وضع موجود پرداخته و نقاط قوت و ضعف ارزیابی می‌گردد. نتیجه این مرحله مجموعه‌ای از داده‌هایی است که به‌صورت بنیادی مسیری برای پیشبرد کل فرایند و حتی شناسایی خطوط قرمز و محدودیت‌های موجود را روشن می‌نماید. در گام دوم با پاسخ به سؤال «به کجا می‌رویم؟» یک سناریو تدوین می‌گردد که جهت‌گیری سیمای شهر یا محله را بدون هیچ تغییر عمده‌ای نمایش خواهد داد. در گام سوم با سؤال «کجا می‌خواهیم باشیم؟» وارد فاز آینده سازی شده که تصویری است ازآنچه شهر آرزو دارد به آن تبدیل شود.
در گام نهایی با پاسخ به سؤال «چگونه به آنجا برسیم؟» اقدامات لازم جهت هدایت شهر به سمت یک مدل آینده‌ساز را فراهم می‌آورد. براساس مرور این مدل شناخته‌شده، می‌توان اذعان داشت، شناخت وضعیت موجود به‌واسطه مطالعه‌ی اسناد و مدارک معتبر، طرح‌های توسعه شهری و ارزیابی این مطالعات امر پایه و جدایی‌ناپذیر از ارائه مدل است. لیکن اگر قرار است مدل‌های آینده‌ساز مجموعه‌ای از ارزش‌ها باشد که در راستای هدایت شهر به‌سوی آینده جهت‌گیری می‌شود باید دارای محتوایی همه‌جانبه بوده و ابعاد مختلف را صورت‌بندی کند.
تکنیک (فن) تهران (گلکار 1390) در همین راستا با ارائه چهارچوبی به‌صورت یک جدول بر مبنای دو نظریه «نقاط لنگرگاهی» (گولنج) و نظریه «منظر ذهنی» (لینچ) ارائه گردیده و مؤلفه‌های «هویت»، «ساختار» و «معنا» برگرفته از نظریه لینچ انتخاب‌شده و در ساختار نظریه نقاط لنگرگاهی به شکل به نظم سلسله مراتبی، در ابتدا به‌صورت ادراک و در حول آن به‌صورت جزئیات قرارگرفته می‌شود.
تمامی این مدل‌ها باهدف کلان برنامهریزی، توسعه شهری و ارتقای کیفیت شهر یا محله در سال‌های آینده تدوین می‌شود. باکمی تأمل در عوامل ارتقادهنده کیفیت زندگی به مؤلفه‌ی جدیدی چون شادی دستیابی می‌شود و با پیروی از نظریه چارلز مونتگمری (نظریه‌پرداز و شهر ساز آمریکایی) که در سال 2013 در قالب کتاب شهر شاد به تحریر درآمده است. وی با بیان «جهان در حال تغییر است و شهرها در حال رقابتی شدن با یکدیگرند، سرمنشأ این رقابت در عناصر بیشتری از بابت ثروت است، دیگر تنها مرکز مالی بودن کافی نیست. درنتیجه رتبه‌بندی شهرها در شاخص شهر شاد به‌عنوان ابزاری رقابتی به توسعه شهرها منجر خواهد شد.» مؤلفه‌ی «شادی فضاهای شهری» را عنوان نمود. وی با طرح سؤال «آیا محله‌ای که در آن زندگی می‌کنیم مارا شاد می‌کند؟» ذهن مخاطب را تشویق به یافتن پاسخ می‌کند و ابعاد جدیدی از عوامل تأثیرگذار در ایجاد شادی فضاهای شهری را عنوان می‌کند.
لیکن پس از بررسیهای انجام‌شده اصل‌های تأثیرگذار در شادی شهری و همچنین ارتقای کیفیت، زمینهای فراهم می‌گردد تا به گسترش مدل آینده‌ساز آرگون پرداخته شود و با طرح سؤال نقل‌شده از مونتگمری با عنوان «چگونه فضای ایجادشده باعث شادی شهروندان می‌شود؟» در جهت گام پنجم حرکت کرده، به‌نوعی هدف طرح (ارائه فضاهای زیستپذیر شاد)، در گام سوم مدل آرگون منعکس می‌شود و نمایان کننده آن چیزی است که در سال‌های آتی شهر یا محله آرزو دارد به آن تبدیل شود. در قدم بعدی طراح نیازمند شناخت پارامترهای فضای شهری شاد است تا بدین‌وسیله خارج از سلیقه شخصی از اصول سرزندهسازی در گام پنجم بهره گیرد. پس از مطالعه پارامترها و بررسی اجمالی آن‌ها می‌توان ادعا نمود، تمامی پارامترها برگرفته از سه مؤلفه‌ی اصلی گلکار در تکنیک تهران است و بر حول مؤلفه‌ی «هویت»، «ساختار» و «معنا» می‌چرخد. گاهاً این سه مؤلفه خردشده و با اصول کلی از طراحی فضاهای شهری ادغام می‌شود و پارامترهای ادراک‌پذیر تر با جزئیات بیشتری را در اختیار طراح قرار می‌دهد.
می‌توان در نظر داشت زماني كه محيط خود را در معرض ادراك قرار مي‌دهد، اجزایی از آن، که برجسته‌تر و نیز داراي تأثیرات بيشتری است، که كیفيت نام‌گذاری می‌شود. ولی محيط ادراك‌پذير، آن چيزي است كه در پيرامون قرار دارد و به‌صورت بالقوه با افراد در ارتباط است. درنتیجه ویژگی‌های کیفی که از محیط‌های ادراک‌پذیر می‌توان بیان کرد انعطاف‌پذیری، خوانایی، تنوع کالبدی و نفوذپذیری است، به گونه‌ی دیگر می‌توان بیان کرد این عوامل در سرزندگی محیط نیز تأثیرگذار هستند. بنابراین اینک می‌توان با نگاهی به فضاهای موجود در محدوده موردنظر و تحلیل آن‌ها، به یک الگوی شهری کارا و پایدار نزدیک شد. )کریمخانی، 1398)
سپس در فاز ثانویه از مدل آینده‌ساز به شناخت محدوده پرداخته می‌شود همچنین در ادامه جدولی بر اساس نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تحدیدهای منطقه که با جست‌وجو در طرح‌های توسعه به دست می‌آید، تنظیم می‌گردد، هدف از تهیه این جدول چهارچوبی است که اجازه‌ی پیشروی در مدل را ارائه می‌کند همچنین میزان بازدهی منطقه به اهداف کلان روشن می‌شود.
در ادامه برای دستیابی بهتر به نتیجه حاصل از این جدول نموداری مبتنی بر سه مؤلفه خدمات، ارتباط و بافت ترسیم می‌شود. انتخاب این سه مؤلفه با توجه به شاخصهای کیفیت گلکار نتیجه‌گیری شده است. به سبب رشد سریع جمعیت و وسعت شهرها و نیز ترافیک، آلودگی بصری، در دسترس نبودن خدمات، نبود فضاهای عمومی مناسب برای تفریح، نبود ارتباطات اجتماعی، نبود پیاده‌رو مناسب و نبود فضاهای جاذب جمعیت، فضاهای شهری مؤلفه شادی خود را ازدست‌داده‌اند به صورتی که ضعف سرزندگی و احساس شادی در مکان‌ها و فضاهای شهری به‌عنوان یکی از چالش‌های اساسی برنامهریزان و طراحان شهری معاصر ایران تلقی می‌شود. به‌طورکلی اهمیت دسترسی و خدمات‌رسانی به شهروندان که در بافتهای شهری مختلف این شاخصه نیز متفاوت بوده است متبلور کننده شادی در روحیه شهروندان است. (گلکار، 1385) ازاین‌رو اطلاعات واردشده در چهارچوب ذکرشده، مقایسه وضعیت فعلی با ارزشیابی سیاستی جدید است، که در نگاهی کلی تغییر در راستای پیشرفت یا پسرفت حاصل از اعمال سیاست‌ها قابل‌مشاهده است.
4- یافتهها
با استفاده از تمامي اطلاعات کسب‌شده تا این مرحله از فرایند بررسی محدوده موردمطالعه و مباني نظری، باهدف کلان ارتقاء و بهسازی فرهنگی، کالبدی و اجتماعي محیط شهری، ایجاد محیطی شاد و مفرح با بستر مناسب، ارتقاء کیفیت محیط با تأکید بر ارزش‌های فرهنگي و ارتقاء سرزندگي، سعی می‌شود در ادامه مبحث به تدوین اهداف خرد بابیان سیاست‌های راهبردی، به‌منظور دستیابي به هدف کلان پژوهش مبادرت شود.
جدول 4. بررسی ویژگی‌های ناحیه در سه حوزه بر اساس جدول سوات
مأخذ: گردآوری مطالعات نویسندگان برگرفته از طرح تفصیلی، 1386
شاخه‌ها | شرایط درونی | شرایط برونی | ||
نقاط قوت | نقاط ضعف | فرصت | تهدید | |
خدمات ناحیه | § وجود محوطه‌ها و پهنه‌های وسیع تاریخی و دیپلماتیک در سطح ناحیه § تمایل ساکنان به مشارکت و همکاری در حل مسائل شهری | § کمبود تسهیلات و خدمات رفاهی در تفریحگاه‌ها | § امکان طراحی و ساماندهی فضاهای تفرجگاهی در منطقه به‌عنوان مراکز اصلی تفرجی و خاطرات جمعی ساکنان | § عدم توجه به توان ظرفیت برد اراضی، محیط و منابع در گزینش نوع و مکان‌یابی کاربری شهر |
شبکه ارتباطی | § عبوری نبودن شبکه ارتباطی § امکان مکث و دیدارهای اجتماعی § همبستگی اجتماعی | § اجرا نشدن یا غیرقابل اجرا بودن طرح شبکه معابر پیشنهادی § عدم امکان سرویس‌دهی مناسب معابر به جمعیت زیاد | § پشتیبانی نهادهای مردمی از ایده‌های حفاظت رودخانه، باغات و ایجاد مسیرها (آمار طرح تفصیلی سال 1386) | § عدم انطباق سیستم سواره و پیاده § در معرض تهدید قرار گرفتن فضاهایی بدون توجه به ارتباط هماهنگ میان فرم، فضا و فعالیت. |
بافتهای فرسوده | § امکان احیا و مرمت بافت‌ها و عناصر تاریخی § اﻣﮑﺎن ﻧﻮﺳﺎزی و ﺑﻬﺴﺎز | § تراکم بیش‌ازحد ساختمان‌ها. § کمبود فضاهای باز، ازجمله پارک و فضاهای سبز گسترده به‌منظور حضور مراکز امدادی در زمان وقوع حوادث. | § ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻧﻮﺳﺎزی بافتهای ﻓﺮﺳﻮده ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﻮدآوری و مزیت‌های اﻗﺘـﺼﺎدی آن ﺗﻮﺳﻂ سرمایه‌گذاران | § در معرض تهدید قرار داشتن فضاهای تاریخی و فرهنگی درنتیجه عدم حفاظت از آن‌ها § نرخ رشد بالای جمعیت نسبت به ناحیه‌های دیگر درنتیجه تراکم ساختمان‌های مسکونی |
در محدوده پژوهش یک بررسی از میزان خوشبختی انجام می‌شود. این امر از طریق مطالعه نقشه‌های هوایی تجریش درنتیجه شناسایی عوامل درونی (ادراک، سنت و فرهنگ) و عوامل برونی (معماری، تأسیسات و مبلمان شهری) که توانایی تبیین خوشبختی شهری را دارند به دست می‌آید. به‌منظور تسریع در انجام پژوهش با اتکا بر آخرین طرح تفصیلی منطقه، اطلاعات جمع‌آوری‌شده است. هدف از این کار دستیابی به نقشه‌ای است که می‌تواند فرضیه طراحی را در آن متمرکز کند. همچنین پارامترهای فضاهای شهری شاد در منطقه‌های مساعد برای اعمال پژوهش موردبررسی قرار می‌گیرد. با در نظر گرفتن نقاط قوت و ضعف محدوده مشخص‌شده (جدول شماره 4)، در چهار بعد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و عملکردی به ارائه و بررسی سیاست‌های طراحی در چهارچوب فن تهران پرداخته می‌شود.
4-1- بعد اقتصادی
بازار تجریش مانند سایر بازارهای شهرهای تاریخی ایران در ارتباط با فضاهای مسکونی و مذهبی بوده و ازنظر اقتصادی، شهر به آن وابسته است. تحولات اخیر سبب شده است تا بازار نقش اصلی خود را ازدست‌داده درنتیجه بخش‌های جدید تجارت موجب برهم‌خوردگی نظم فضایی محدوده بازار و بعد اقتصادی شده است. تزریق و انتقال کاربری‌های تجاری جدید به زمینهای بلااستفاده و درشت‌دانه با در نظر گرفتن محدودیت‌های موجود از دلایل دیگر برای تبیین سیاست‌های اقتصادی است.(شکل شماره 1) در این صورت با پاسخ به هدف خرد و ایجاد معنای صریح محله (نقش و پایه اقتصادی)، عملکردی با رویکرد توسعه ظرفیت‌ها و جاذبه‌های تفریحی دارد، همچنین برگرداندن حال و هوای بازار به شکل اصلی خود گامی است در راستای دستیابی به هدف کلان پژوهش.
شکل 1. محدوده کاربری‌های تجاری تجریش و محدوده کاربری‌های غیرقابل تغییر (طرح تفصیلی سال 1386)
جدول 5. بررسی فرصت و تهدیدهای حاصل از ادامه سیاست طراحی در بعد اقتصادی
مأخذ: مطالعات تحلیلی نویسندگان، 1400.
شاخه‌ها | نمودار مقایسه بردار فعلی با ارزشیابی سیاستی | بررسی فرصت‌ها و تهدیدهای فعلی و سیاست طراحی | ||
اقتصادی |
منبع: نگارش اطلاعات طرح تفصیلی منطقه به‌صورت بردار فعلی، 1400. |
| فعلی | ارزیابی سیاست‌ها |
خدماتی | § پایین آمدن خدمات رفاهی در سال‌های آتی. | § برگرداندن کاربری‌های سابق § خدمات‌رسانی به کاسبان تجارت اصیل | ||
ارتباطی |
- | § کاستن تمرکز ناحیه‌ای و دسترسی آسان‌تر شبکه‌های محله‌ای | ||
بافت فرسوده |
- | § تمایل به نوسازی § سودآوری حاصل از ساختار میان افزا § مزیت‌های سرمایه‌گذاری | ||
4-2- بعد اجتماعی
هرکدام از فضاهای موجود در محله تجریش، ارزش‌های اجتماعی، فرهنگی و انسانی خاصی را نشان می‌دهد. همچنین باوجود ارزشی چون؛ تصویر ذهنی مناسب، به‌عنوان مکان جمعی خاطر انگیز به شمار می‌آید. ازاین‌رو باسیاست طراحی فضاهای شهری جدید در محدوده‌هایی که حس تعلق به مکان در آن پدیدار است می‌تواند نقش شایانی در پیشبرد راهبردهای طراحی ایفا کرد. همچنین طراحی‌ها به‌منظور ایجاد تعاملات اجتماعی، با رویکرد خوشایندی و شادی از طریق ارتباط‌جمعی حاصل می‌گردد و تأکید آن بر معنای ضمنی با عنوان محله جدید قدمت و عقاید تدوین‌شده است. نتیجه این تمهیدات افزایش کیفیت زندگی است.
از دیگر چشم‌اندازهای سیاست تعاملات اجتماعی می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
§ تبدیل عناصر شهری ارزشمند در محدوده به یک فضای شهری مناسب برای تجمع و تعامل مردم.
§ ایجاد پاتوق‌های فعال جهت گردهمایي و امکان گفتگوی مراجعه کنندگان.
§ ایجاد بستری جهت انجام فعالیت‌های سرگرم‌کننده و جمعي نظیر شاهنامه، نقالي، سخنوری، حرکات نمایشي، موسیقي سنتي و ...
جدول 6. بررسی فرصت و تهدیدهای حاصل از ادامه سیاست طراحی در بعد اجتماعی
مأخذ: مطالعات تحلیلی نویسندگان، 1400.
شاخه‌ها | نمودار مقایسه بردار فعلی با ارزشیابی سیاستی | بررسی فرصت‌ها و تهدیدهای فعلی و سیاست طراحی | ||
اجتماعی |
منبع: نگارش اطلاعات طرح تفصیلی منطقه به صورت بردار فعلی، 1400. |
| فعلی | ارزیابی سیاست‌ها |
خدماتی | § تمایل ساکنان به مشارکت |
- | ||
ارتباطی | § دیدارهای اجتماعی در غالب‌های مختلف. | § ساماندهی ارتباطات § بهینه‌سازی مسیرهای پیاده با طراحی مبلمان‌های شهری در حوزه ارتباطات جمعی. § ایجاد سرزندگی شهری حاصل از تعاملات. | ||
بافت فرسوده | تجمع گرایی به‌صورت توده‌ای | § پخش طراحی‌های شهری کارآمد با رویکرد خوشایندی در تمامی محله | ||
4-3- بعد کالبدی
چنانچه اشاره شد، رشد محله به‌صورت خودرو بوده است و عناصر کالبدی شهری رو به فرسودگی رفته، درنتیجه ادراک بارفضایی بافت فرسوده تشدید شده است. این عدم هماهنگی، سیمای نامناسبی برای محله به وجود آورده، که می‌توان اذعان داشت وجود و ادامه طراحی‌های این‌چنین عناصر سبب دور شدن از هدف اصلی پژوهش می‌شود. برای ایجاد ارتباط میان طراحی کالبدی با خوشایندی و سلامت روانی شهروندان، بابیان سیاست حفظ هویت و تقویت عناصر کالبدی (مؤلفه‌های سازنده‌ی منظر ذهنی در چهارچوب فن تهران) به‌وسیله طراحی‌های خاطر انگیز، دستیابی به راهکارهای مطلوبی از حیث خوشایندی افراد در محیطی زیستپذیر امکان‌پذیر است. هویت مکان، خود به سه شعبه تقسیم شده و از جهت مرفولوژی اقتصادی، فرهنگی و کالبدی موردمطالعه قرار می‌گیرد، در این صورت بازار محله، بافت تاریخی، وجود علنی مذهب، وجود امامزاده و جریان و شلوغی‌های حاصل از جنب‌وجوش افراد از پارامترهایی است که هرکدام به نحوی بر راهبردهای طراحی تأثیر گذاشته است.
جدول 7. بررسی فرصت و تهدیدهای حاصل از ادامه سیاست طراحی در بعد کالبدی
مأخذ: مطالعات تحلیلی نویسندگان، 1400.
شاخه‌ها | نمودار مقایسه بردار فعلی با ارزشیابی سیاستی | بررسی فرصت‌ها و تهدیدهای فعلی و سیاست طراحی | ||
کالبدی |
منبع: نگارش اطلاعات طرح تفصیلی منطقه به صورت بردار فعلی، 1400.
|
| فعلی | ارزیابی سیاست‌ها |
خدماتی | § طراحی‌های جدید بدون توجه به تاریخچه محدوده. | § تأمین امکانات رفاهی به‌وسیله مبلمان § حمایت از افراد آسیب‌پذیر § افزایش جذابیت کالبدی | ||
ارتباطی | - | - | ||
بافت فرسوده | § فرسودگی عناصر بافتی | § برنامهریزی و افزایش کارایی هر چه بیشتر فضاهای سودمند. | ||
جدول 8. بررسی فرصت و تهدیدهای حاصل از ادامه سیاست طراحی در بعد عملکردی
مأخذ: مطالعات تحلیلی نویسندگان، 1400.
شاخه‌ها | نمودار مقایسه بردار فعلی با ارزشیابی سیاستی | بررسی فرصت‌ها و تهدیدهای فعلی و سیاست طراحی | ||
عملکردی |
منبع: نگارش اطلاعات طرح تفصیلی منطقه به صورت بردار فعلی، 1400. |
| فعلی | ارزیابی سیاست‌ها |
خدماتی | § ضعف عملکردها در سطح محدوده | § توجه به فضاهای باز محله | ||
ارتباطی | § عدم انطباق سیستم سواره و پیاده | § عملکردهای مسیرهای اصلی بافت § استفاده از عملکردهای پرتردد (مسیر بازار) در جذب فعالیت‌های متنوع. | ||
بافت فرسوده | - | § تغذیه هویت مکان و بالا بردن ادراک در حوزه عملکرد فضا | ||
4-4- بعد عملکردی
گذشته از عوامل فوق که به آن اشاره شد، مشکلات عملکردی در محله تجریش به چشم می‌خورد. در هر محله وجود نوعی رابطه مناسب و متعادل، میان فعالیت‌ها، کاربری‌ها و فضاهای شهری الزامی بوده و این امر سبب همبستگی شهری می‌شود که جایگاه فعلی محله را در سطوح گوناگون دیگر ارتقا می‌بخشد. بدین منظور با مطرح کردن سیاست ارتباطی در این بعد که شامل ایجاد ارتباط فضایی توسط مسیرهای انسان‌محور (پیاده–دوچرخه)، توجه به عملکردهای مرتبط با محیط‌زیست و ارتباط با طبیعت است، به محیط‌های زیستپذیر دست‌یافته و خط‌مشی‌ای برای ارائه راه بردهایی همسو با شاد زیستن و کیفیت مطلوب زندگی است.
هرگونه طراحی نیاز به مطالعات عمده‌ای دارد تا آشنایی با اصول اولیه ایجاد گردد و روند طراحی بر پایه آن صورت گیرد. با اصول عمده‌ای در چهارچوب مفهومی تدوین بیانیه چشم‌انداز محله تجریش(با استفاده از فن تهران) که با عنوان سیاست‌های طراحی در چهار بعد بیان‌شده است می‌توان اذعان داشت محله جدید تجریش با عنوان محله قدمت و عقاید، محله‌ای است توسعه‌یافته، شاد و محلی مناسب برای شهروندان است تا بر سلامت روانی خود بی افزایند. به‌نوعی که با در برگیری سطح فردی، سطوح بالاتری را از قبیل خانواده، محله و حوزه‌های دیگر بسته به فراگیری طرح سازنده، شامل می‌شود. در جدول شماره 9، به ارائه استراتژی‌های مناسب جهت رفع ضعف و تهدیدها همچنین منعکس نمودن رویکرد خوشایندی در فضاهایی شهری محله جدید تجریش پرداخته می‌شود.
جدول 9. ارائه استراتژی‌ها با رویکرد افزایش خوشایندی
مأخذ: نویسندگان، 1400.
ابعاد | سیاست‌های موقعیتی و چهارچوب بیانیه فن تهران | استراتژی‌ها |
اقتصادی | تزریق و انتقال کاربری‌های تجاری جدید به زمینهای بلااستفاده (معنای صریح محله) | § توجه به مسئله ترکیبي کاربری‌ها و استفاده چندمنظوره از فضاها § تعبیه فعالیت‌های شبانه و جاذب نظیر تجاری-پذیرایي § توزیع متعادل کاربری‌های جاذب در طول مسیرها § تعبیه فضاهای موقتي برای انجام فعالیت‌های فرهنگي و نمایش هنری |
اجتماعی | طراحی بستری به‌منظور ایجاد تعاملات اجتماعی (معنای ضمنی محله) | § تبدیل عناصر شهری ارزشمند در محدوده به یک فضای شهری مناسب برای تعامل مردم § تنوع در مکان نشستن، و امکانات رفاهي مناسب جهت مکث § استفاده از طرح‌های متنوع در کف سازی برای ترغیب به حضور § استفاده از هنرهای تعاملي § ایجاد مکاني برای تشویق فعالیت‌های مشترک میان گروه‌های مختلف اجتماعي نظیر بازارهای سنتي و قدیمي |
کالبدی | حفظ هویت و تقویت عناصر کالبدی (هویت–مؤلفه منظر ذهنی) | § امکان حرکت آب، شنیدن صدا آب در فضا متناسب با حرکت پیاده و محدودهای تراکم بالا به‌منظور کاهش بار صوتی، افزایش شادی و تقدس آب متناسب با فرهنگ بومی. § استفاده از شکل‌های متنوع مبلمان شهری و در عین هماهنگی با شخصیت اصیل و بطن مذهبی فضا. § ایجاد سکانس‌های فضایي متنوع به‌منظور اثرات رواني مثبت. § استفاده از عناصر یادماني و نمادین در فضا (تبعیت از مفاهیم بر پایه فرهنگ) § تبعیت از اصول موردتوجه معماری ایراني در طراحی کالبد نظیر ریتم، سلسله‌مراتب و. |
عملکردی | ارتباط فضایی (ساختار) | § ایجاد هماهنگي و انسجام عملکردی بین عناصر، بافت، محورهای تاریخي و ایجاد نظام جامع آن‌ها § ایجاد بستر مناسب برای تردد دوچرخه و تشویق استفاده از آن § ایجاد بستری متمایز با توانایی انجام فعالیت برخلاف و همچنین مکمل آن. |
5- بحث و نتیجه‌گیری
مطالعات علمی با کشف عناصر زیست‌محیطی با رویکردهای متفاوت که به تقویت آسایش انسان و بالا بردن کیفیت زندگی آن‌ها کمک می‌کند، به یک مجموعه کار قابل‌توجه و در حال گسترش تبدیل‌شده است. برخی از طراحان، معماران و برنامه ریزان شهری به دنبال استفاده از این دانش، از طریق تصمیمات و طراحی سیاست‌ها هستند. در مقاله حاضر به بررسی این قبیل سیاست‌ها با رویکرد شادی و خوشایندی پرداخته شد و بابیان پارامترهای دستیابی به محیط‌های شهری شاد و شناخت نظری آن‌ها، چهارچوبی برای انتخاب سیاست‌ها در نظر گرفته، همچنین در چهار بعد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و عملکردی سیاست‌هایی متناسب با محدوده محله تجریش ارائه داده شد. زین پس باتوجه به سیاست‌های حاصله از بررسی نقاط قوت و پتانسیل‌ها، در نظرگیری نقاط ضعف و تهدیدهای محدوده، استراتژی‌های طراحی شهری، برای هر عامل پیشنهادشده است تا رهنمونی در جهت ارتقای کیفیت زندگی شهروندان باشد. یکی از این عوامل تأثیرگذار توسط شادی شهری شکل می‌گیرد، که همراه با اصطلاح پایداری به معنای گسترده آن، یک مفهوم کلیدی در مکانسازی است. درواقع با بهسازی محیط‌های شهری در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و عملکردی با ادغام عوامل مؤثر بر شادی شهری، بر بهبود کیفیت زندگی معنا می‌بخشد.
§ فعالیت‌های بسیاری وجود دارد که باعث می‌شود مکان و افراد به‌طور متقابل سرزنده شوند و درپی آن احساس تعلق به مکان افزایش مییابد. در افرادی که این فعالیت را انجام می‌دهند و همچنین افرادی که آن را مشاهده می‌کنند ، احساس خوشبختی و رفاه ایجاد می‌شود. این موارد شامل؛ سازمان‌دهی مناسب‌تر روابط اجتماعی ، مشارکت فعال شهروندان، آشتی بین شهر و طبیعت، امکان تماس مستقیم با مواد طبیعی، استفاده از مواد طبیعی برای مبلمان شهری، نقاشی روی دیوارها و صفحه‌ها که به‌طور مناسب برای این عملکرد ساخته‌شده‌اند، استفاده از خلاقیت‌های تعاملی و تعبیه بستری جهت انجام فعالیت‌های غیرمعمول با مواد طبیعی است.
§ در نظر گرفتن مکان نمادین محله درک هویت آن را بهبود می‌بخشد. این مکان زمانی نمادین می‌شود که مردم به دلایل مختلف، آن را از‌آن خود کنند و به یک تعلق دست یابند. وجود عناصر مشخصه‌های نامحسوس به‌شدت به آن فرآیند قابل‌تشخیص کمک می‌کند. به‌این‌ترتیب ، هویت مکان تغذیه می‌شود و ادراک آن توسط افراد افزایش مییابد. این عوامل با مواردی چون؛ بستری جهت برگزاری مراسم‌های فرهنگی و سنتی، امکان انجام فعالیت‌های خاطره انگیز، هنرهای همگانی همچنین فراهم آوردن فضای مطلوب متناسب با هویت طبیعی محله همراه با سکانس‌های ایستا و پویا قابل درک است.
§ توجه به موضوع فضای عمومی با بازسازی بافت شهری موجود مرتبط است که پارامترهای جدیدی را معرفی کرده، این موضوع با ابزارها و اهدافی روبرو است که بین سنت و نوآوری متفاوت است، بازیابی ارزش‌های شهری در مناطق باارزش تاریخی غالباً به‌عنوان فضای مشترک باانگیزه‌های زیادی ترجمه می‌شود. از این قبیل انگیزه‌ها می‌توان به جهت‌گیری یکپارچه‌سازی بین اقتصاد، محیط و جامعه، تولید خدمات جدید شهری و ارتقای شادی محیط با ساختار جدید اشاره داشت.
§ یکی دیگر از این ابعاد عملکرد است که می‌تواند چرخه عمر خوشایندی و همچنین اهمیت محیط را درک کند. عواملی چون؛ تحقق فضای سبز، امکان استفاده از فضا در فصول مختلف و شرایط آب و هوایی، دسترسی‌های پیاده ساماندهي شده به جهت انسان‌محوری همچنین بستری در جهت تشویق افراد به پیاده‌روی و استفاده از مسیرهای دوچرخه که رویکرد بهبود سلامت جسمانی، سلامت روانی شهروندان و کاهش معضلات ناشی از بار ترافیکی محله را همراه داشته، قابلیت زندگی را بهبود می‌بخشد.
پیش‌بینی می‌شود که این عوامل و استراتژی‌ها در تلاش برای طراحی تجارب مثبت کاربر و تنظیم سیاست شکل‌دهی به شهری شاد، برای معماران ، طراحان و برنامهریزان شهری مفید واقع شود. همچنین در خصوص ارائه مدل کاربردی نهایی پس از بررسیهای انجام شده و روشهای مختلف دستیابی شد فاز پنجم با رویکرد فضاهای زیستپذیر شاد استخراج شده و همچون مدل چشم‌انداز سازی آرگون تشعشع یافته تا پاسخدهنده و جامع در نوع خود واقع شود نتایج مباحث ارائه شده به صورت جدول شماره 10 تدوین و ارائه گردیده شده است.
جدول 10. چهارچوب مدل آینده‌ساز
مأخذ: نویسندگان، 1400
مرحله | سؤالات مدل آرگون | ابزارهای دسترسی و مؤلفه‌ها | استخراج مرحله |
اول | «کجا هستم؟» |
| شناخت وضعیت موجود |
دوم | «به کجا می‌رویم؟» | شناخت آینده پیش رو | |
سوم | «کجا می‌خواهیم باشیم؟» | هدف خرد پژوهش در این گام منعکس می‌شود. به‌گونه‌ای که این هدف از مشکلات استخراج‌شده منشأ گرفته و گامی به‌سوی بهتر شدن وضعیت فعلی داشته است همچنین تدابیر لازم در جهت لزوم اعمال هدف در محله، منطقه یا مناطق مختلف به‌عمل‌آمده است. | اتصال میان گذشته و آینده (در فرهنگ شهرسازی با عنوان زیستپذیری یاد می‌شود) |
چهارم | «چگونه به آنجا برسیم؟» | ارائه راهبردهای طراحی | دستیابی به راهبردهای طراحی |
ترسیم جدول سوات | |||
شرایط درونی | شرایط بیرونی | ||
نقاط قوت | نقاط ضعف | فرصت | تهدید |
ارائه وضعیت موجود | استمرار وضع موجود | ||
طبقه‌بندی ابعاد راه بردها | |||
اقتصادی | اجتماعی | کالبدی | عملکردی |
مرحله | سؤال مطرح‌شده | ابزار دسترسی | اصول ساماندهی منظر | مؤلفه‌ها | استراتژی‌ها |
پنجم | «چگونه فضای ایجادشده باعث شادی شهروندان می‌شود؟» | ارائه سیاست‌های موقعیتی برای دستیابی به خوشایندی | با تکیه‌بر فن تهران سیاست‌های ارائه‌شده باید ساختاری بر اساس سه مؤلفه اصلی داشته باشند. | هویت | هویتی با رویکرد خوشایندی |
ساختار | ساختاری با رویکرد خوشایندی | ||||
معنا | معنایی با رویکرد خوشایندی |
6- تقدیر و تشکر
نگارندگان بر خود لازم می دانند از اساتید محترم و اهالی ساکن در منطقه یک تهران (تجریش) که مارا در انجام تحقیقات آماری پژوهش و ارتقای کیفی آن یاری نموده اند، مراتب تشکر صمیمانه خود را اعلام نمایند.
منابع
1- بهرامی، ب.، و خسروی، آ. (1394). ارزیابی عوامل مؤثر در ارتقای کیفیت گردش پیاده در داخل و خارج مراکز خرید شهری مطالعۀ موردی: مجتمع تجاری کردستان- سنندج. نشریه هنرهای زیبا، 20(1)، 100-91.
2- ﭘﺎﮐﺰاد، ج (1391). راﻫﻨﻤﺎي ﻃﺮاﺣﯽ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي در اﯾﺮان. اﻧﺘﺸﺎرات ﺷﻬﯿﺪي..
3- پوراحد، ا.، حاتمینژاد، ح.، زیاری، ک.، و علیجانی، س. (1398). نگرشی جدید بر زیستپذیری شهری تهران: آسایش حرارتی شرط اولیه برای ارتقاء کیفیت (نمونه موردی منطقه 22 تهران). نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 6(2)،110- 89.
4- حاتمینژاد، ح.، خسروی‌کردستانی، ف.، و تابعی، ن. (1396). مقدمه‌ای بر زیستپذیری شهری راهبردی نوین در برنامهریزی شهری. تهران: نشر آراد کتاب.
5- حیدری، م.، شماعی، ع.، ساسان پور، ف.، سلیمانی، م.، و احدنژاد روشتی، م. (1396). تحلیل عوامل موثر بر زیستپذیری بافتهای فرسوده شهری (مطالعه موردی: بافت فرسوده بخش مرکزی شهر زنجان). نشریه پژوهشهای جغرافیای انسانی، 17(57)، 25-1.
6- رجبی امیرآباد، ر.، و رحمانی، ب. (1399). نقش فضاهای شهری در ارتقای کیفیت زندگی (مطالعه موردی شهر ملایر). فصلنامه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 20(58)، 319-337.
7- رهنمایی، م.، و اشرفی، ی. (1386). فضاهایﻋﻤﻮﻣﻲ ﺷﻬﺮ و ﻧﻘﺶ ﺷﻜﻞ آن در ﻣﺪﻧﻲ ﮔﻴﺮي ﺟﺎﻣﻌﻪ از دیدگاه برنامه ریزی شهری. نشریه علمی پژوهشی اﻧﺠﻤﻦ جغرافیایی ایران، 5(14 و 15)، 23-46.
8- شیخی، ح.، و رضایی، م. (1396). ارزیابی کیفیت محیطی فضاهای شهری پیاده مدار و پاسخدهی اجتماعی (نمونه موردی: خیابان فردوسی شهر ایلام). فصلنامه علمی - پژوهشی پژوهش و برنامهریزی شهری، 8(29)، 83-98.
9- طرح تفصیلی منطقه یک تهران. (1386). نهاد مدیریت برنامه ریزی تهیه طرح های توسعه شهری تهران. وزارت مسکن و شهرسازی – شهرداری تهران.
10- عیسیلو، ع.، بیات، م.، و بهرامی، ع. (1393). انگیزه زیستپذیری رهیافتی نووین جهت ارتقای کیفیت زندگی در جوامع روستایی (مطالعه موردی: شهرستان قم، بخش کهک). فصلنامه مسكن و محيط روستا، 146، 120 -107.
11- قاسمپور، آ.، و امجدی ملائی، ع. (1396). زیستپذیری فضاهای شهری. تهران: انتشارات سخنوران.
12- قلمبر دزفولی، م.، و نقیزاده ، م. (1392). طراحی فضای شهری به منظور ارتقاء تعامالت اجتماعی. انتشارات هویت شهر، 17(8)، 24- 15.
13- کریمخانی، ح. (1398). ارائه مدل كاربردی طراحي فضاهای شهری زيستپذير شاد با رويکرد ارتقای كیفیت زندگي ساكنین (نمونه موردی: رودهن). پایاننامه کارشناسی ارشد، رشته معماری. دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام خمینی6 شهر ری.
14- گلکار، ک. (1385). نشاط و سرزندگی در شهر به کمک طراحی شهری. نشریه شهر نگار، 7(39)، 28-24.
15- لینچ ،ک. (1387). سیمای شهر. ترجمه مزینی، م. چاپ هشتم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
16- مونتگمری، چ. (1396). شهر شاد. ترجمه حاتمینژاد ح،. سلیمانزاده، م.، و فتوحی مهربان، ب. تهران: انتشارات آراد کتاب.
17- ورحیدرشیرازی، ف. (1394). ارتقاء سرزندگی و حس تعلق به مکان در فضاهای شهری مطالعه موردی: منطقه 5 شهر اصفهان. اولین کنفرانس سالانه پژوهشهای معماری، شهرسازی و مدیریت شهری یزد.
18- یزدانی، م. (1397). کیفیت زندگی شهری: تعاریف، شاخصها، سازهها ارزیابی تطبیقی و راهبردها. تهران: انتشارات تیسا.
19- Adams, M. (2014). Quality of urban spaces and wellbeing. Wellbeing: A complete reference guide, 1-21.
20- Ballas, D., & Tranmer, M. (2012). Happy people or happy places? A multilevel modeling approach to the analysis of happiness and well-being. International Regional Science Review, 35(1), 70-102.
21- Carmona, M., Heath, T., Oc, T. & Tiesdell, S. (2010). Public Places-Urban Spaces. Architectural Press: Oxford.
22- Chao Q. L. (2017). A Place between Architecture and Happiness: Urban design for joy and well-being. March Architectural Design (International) Department of Architecture University of Strathclyde.
23- Costanza, R., Fisher, B., Ali, S., Beer, C., Bond, L., Boumans, R., ... & Snapp, R. (2008). An integrative approach to quality of life measurement, research, and policy. SAPI EN. S. Surveys and Perspectives Integrating Environment and Society, (1.1).
24- IRISS C.N.R. (2017). The role of public space to achieve urban happiness, DiARC University of Naples Federico II, Naples, Italy. WIT Transactions on State of the Art in Science and Engineering, 96.
25- Jacobes, J. (1961). The Death and Life of Great American Cities. Random House Publishers, New York.
26- Madanipour, A. (2003). Public and private spaces of the city. Routledge.
27- Michalos, A. C. (Ed.). (2014). Encyclopedia of quality of life and well-being research (pp. 311-1). Dordrecht: Springer Netherlands.
28- Ngesan, M. R., & Karim, H. A. (2012). Impact of night commercial activities towards quality of life of urban residents. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 35, 546-555.
29- Rose, G. (1995). Place and identity: A sense of place. A place in the world?: places, cultures and globalization, 87-132.
Presenting a Practical Model for Designing Happy Habitable Urban Places with the Approach of Improving the Quality of Life in Tajrish District.
Homa Ramezani1, Kianoush Hasani2
1. Master student of Architectural Engineering, Faculty of Art and Architecture, Yadegar-e-Imam Khomeini (RAH), Shahr-e-Ray branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
2. Assistant Professor, Department of Architecture, Faculty of Art and Architecture, Yadegar-e-Imam Khomeini (RAH), Shahr-e-Ray branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran. (Corresponding Author)
Abstract
Today, in most developed countries, habitability is discussed as a principle in the context of sustainability. It is also argued that viability assessment can help implement new urban plans by providing a descriptive method for assessing urban environments and their quality, and varied approaches. Living quality is one of the main concepts of urban design, which has practical and theoretical importance. In this research, an attempt was made to formulate a theoretical framework to explain the concept of happiness in the environment by analyzing the scope of Tajrish and placing a policy for creating happy environments. Then, by introducing and recognizing its constituent components, a model should be presented in order to extract solutions called design policies. Therefore, after reviewing the quality indicators through selected criteria related to happiness, they have been studied in four influential dimensions. By measuring the extracted situation, the results showed that in addition to the three main stages of knowing the current situation, knowing the future ahead, the connection between the past and the future, which in urban culture is called livability, the fifth phase of analysis with three main components including, Identity, structure, and meaning have emerged that will be responsive to the policies of the four main dimensions.
Keywords: Habitable, Quality of life, Urban models, Tajrish Distinct, Urban functions
[1] 1- Quality of urban spaces and wellbeing
[2] - Quality of Life
[3] - Smart Growth
[4] - Jane Jacobs
[5] - Montgomery
[6] - Bogota
[7] - Suzanne Lennard
[8] - Ricardo Mon t z u ma
[9] - Doug Paterson an
[10] - Kevin Andrew Lynch
