جایگاه رفتار قلمروپایی در محیط های دانشگاهی جهت مطلوبیت تعاملات اجتماعی دانشجویان )بررسی نمونه موردی دانشگاه رجایی)
الموضوعات :
منا محمدی
1
,
حمید رضا عظمتی
2
1 - پژوهشگر دکتری معماری، گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران
2 - استاد گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: رفتار قلمروپایی, مرزها, حریم, تعاملات اجتماعی, محیط دانشگاهی,
ملخص المقالة :
مطلوبیت تعاملات اجتماعی دانشجویان در کیفیت مندی فضاهای رسمی و غیررسمی دانشگاه شرطی اساسی است. هدف پژوهش حاضر پرداختن به رفتار قلمروپایی در فضای دانشگاه باتوجه به مفهوم مرزها جهت بهبود تعاملات اجتماعی دانشجویان می باشد.پژوهش از لحاظ هدف کاربردی، از نظر نوع داده ها ترکیبی (کمی و کیفی)، و روش تحقیق پیمایشی شامل دو قسمت الف) به منظور سنجش ديدگاه افراد، تدوين جدول هدف و محتوا با گردآوری داده ها ازمنابع مکتوب و مصاحبه نیمه ساختار یافته با اساتید روان شناسی و معماری ب) طراحي پرسش نامه تصویری باتوجه به اين جدول و توزيع میان جامعه. متخصصان شامل 17 نفر از اساتید و جامعه آماری 45 نفر از دانشجویان معماری دانشگاه رجایی می باشند. داده ها به صورت ترکیبی از سه روش مصاحبه، مشاهده و پرسش نامه گردآوری شدند. جامعه آماری شامل دانشجویان معماری دانشگاه رجایی با نمونه گیری تصادفی خوشه ای است. پس از طبقه بندی اطلاعات بدست آمده با استفاده از نرم افزار اس پی اس اس، به بررسي و تحلیل آنها پرداخته شده و مرزهای مطلوب از نظر دانشجویان با آزمون تی تست استخراج گرديد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که دانشجویان مرزهای میانه را برای محرميت فضايي در حضور فردی و گردهمایی های دوستانه مطلوب تر می دانند.
1- جوان فروزنده، ع، و مطلبی، ق. (1389). مفهوم حس تعلق به مكان و عوامل تشكیل¬دهنده آن. مجله هویت شهر، 5(8)، 27-37.
2- بمانیان، م.، عینی¬فر، ع.، انصاری، م. و یگانه، م. (1393). تبیین رابطه رفتار قلمروپایی شــهروندان با معیارها و میزان ادراک پیوستگی ساختمان و شهر در فضاهای عمومی شهر )مطالعه موردی: خیابان ولیعصر تهران). هویت شهر، 8(19)، 5-18.
3- حنیفه، ف.، رشیدکلویر، ح.، ابوالقاسمی، ع. و محمدی، ش. (1397). پیش¬بینی تمایالت اجتماعی بر اساس شاخص¬های قلمروگرایی در ساکنین مجتمع¬های مسکونی شهر رشت. معماری و شهر پایدار، 6(2)، 85-96.
4- انصاری، م.، جمشیدی، س. و الماسی¬ف. (1389). بررسی حس قلمرو و رفتار قلمروپایی در پارک¬های شهری (مطالعه موردی: پارک ساعی). نشریه معماري و شهرسازي آرمان شهر، 3(4) ، 33- 48 .
5- عظمتی، ح.، پورباقر، س. و محمدی، م. (1395). عوامل مؤثر بر مطلوبیت فضاهای شخصی در محیط¬های آموزشی دانشگاهی (مطالعه موردی: دانشکده مهندسی معماری و شهرسازی). فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، 1-11.
6- زارعی حاجی¬آبادی، ف. و س. (1395). نقش محیط ساخته شده در تعاملات دانشجویان در فضاهای غیر رسمی مدارس معماری نمونه موردی: دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی و پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران. هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، 21(1)،79-90.
7- عظمتی، س. (1391). طراحی فضاهاي آموزشی با تأکید بر مطلوبیت فضاي باز، پایان¬نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران.
8- فلاحت، م. (1385). مفهوم حس مكان و عوامل شكل¬دهنده آن. نشريه هنرهاي زيبا، 26، 57-66.
9- پورباقر، س. (1392). عوامل کالبدي مؤثر در ارتقاء رضايت¬مندي دانش¬آموزان در فضاهاي آموزشي (نمونه موردي: مدارس متوسطه شهر تهران)، پایان¬نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران.
10- موسي¬زاده، ا. و مصطفي¬زاده، ف. (1391). نگاهي به مفهوم و مباني حق بر حريم خصوصي در نظام حقوقي عرفي. فصلنامه دانش حقوق عمومي، 1(2).
11- سیفیان، م. و محمودی، م. (1386). محرمیت در معماری سنتی ایران، مجله هویت شهر، 1.
12- اکبری، ر. و پاک بنیان، س. (1391). تأثیر کالبد فضاهای عمومی بر احساس امنیت اجتماعی زنان بررسی تطبیقی در دو مجموعه مسکونی با الگوی متفاوت (متعارف و بلند مرتبه). فصلنامه هنرهای زیبا تهران (2)
13- لنگ، ج. مترجم عيني¬فر، ع. (1381)، آفرينش نظريه معماري: نقش علوم رفتاري در طراحي محيط. مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران
14- مدنی¬پور، ع. (1391). فضاهای عمومی و خصوصی شهر. نوریان، ف.
15- آلتمن، ا. مترجم نمازیان، ع. (1382). محیط و رفتار اجتماعی (خلوت، فضای شخصی، قلمرو، ازدحام). تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی
16- ارژمند، م. و خانی، س. (1391). نقش خلوت در معماری خانه ایرانی. فصلنامه مطالعات شهر ايراني اسلامي، 2(7)، 27-38.
17- فرهنگی، ع. (1373)، مبانی ارتباطات انسانی، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا
18- سیفیان، م. و محمودی، م. (1386). محرمیت در معماری سنتی ایران، مجله هویت شهر. 1(1)، 3-14.
19- Raeesi, I & Sadat Hosseini, E. )2015(. Investigating the relationship between privacy and interaction in several residential complexes in Qazvin, Journal of Hoviatshahr, 9(21), 29-40.
20- Hosseini, A.; Jafarzadeh, T. & Rahban, F. ) 2016(. Compilation of grammar of designing spatial domains of housing to improve the interaction of family members, Journal of Housing and rural environment, 154, 41-58.
21- Ivanovic, G W. (2013). People as place-making coordinate: A methodology for visualizing personal spaces; Frontiers ofArchitectural Research 3, 36–43
22- Canter, D. (1997); The Facets of place in G T Moore & R W Marans (eds) Advances in Environment, Behavior, and Design. 4. New York. Plenum. Pp 109
23- Crowe, S (2011). Get Back! The Use of Personal Space Among College Students. Journal of Interdisciplinary Undergraduate Research. 3(1), 2.
24- Moghaddam, F.M. (1998). Social psychology: Exploring universals across cultures. New York, NY: W.H. Freeman & Company.
25- Bell, P., Green, T., Fisher, J., & Baum, A. (1996). Environmental Psychology (4th edition.). Fort Worth:Harcourt Brace College Publishers.
26- Uzzell, D., & Horne, N. (2006). The influence of biological sex, sexuality and gender role on interpersonal distance. British Journal of Social Psychology, 45, 579–597.
27- Tanner, C. K. (2006). Effects of the school’s physical environment on student achievement. Educational Planning, 15(2), 25–44.
28- Hall, Edward T., (1996). The Hidden Dimension. Lowe & Brydone Ltd., London.
نوع مقاله: پژوهشی |
DOI: 10.52547/arch.1.1.27 |
جایگاه رفتار قلمروپایی در محیط های دانشگاهی جهت مطلوبیت تعاملات اجتماعی دانشجویان
)بررسی نمونه موردی دانشگاه رجایی)
منا محمدی1، حمیدرضا عظمتی*2
1. پژوهشگر دکتری معماری، گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران.
2. استاد گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران. (نویسنده مسئول).
تاريخ دريافت: [18/7/1400] تاريخ پذيرش: [17/9/1400]
چکیده
مطلوبیت تعاملات اجتماعی دانشجویان در کیفیتمندی فضاهای رسمی و غیررسمی دانشگاه شرطی اساسی است. هدف پژوهش حاضر پرداختن به رفتار قلمروپایی در فضای دانشگاه باتوجه به مفهوم مرزها جهت بهبود تعاملات اجتماعی دانشجویان میباشد.پژوهش از لحاظ هدف کاربردی، از نظر نوع دادهها ترکیبی (کمی و کیفی)، و روش تحقیق پیمایشی شامل دو قسمت الف) به منظور سنجش ديدگاه افراد، تدوين جدول هدف و محتوا با گردآوری دادهها ازمنابع مکتوب و مصاحبه نیمه ساختار یافته با اساتید روانشناسی و معماری ب) طراحي پرسشنامه تصویری باتوجه به اين جدول و توزيع میان جامعه.
متخصصان شامل 17 نفر از اساتید و جامعه آماری 45 نفر از دانشجویان معماری دانشگاه رجایی میباشند. دادهها بهصورت ترکیبی از سه روش مصاحبه، مشاهده و پرسشنامه گردآوری شدند. جامعه آماری شامل دانشجویان معماری دانشگاه رجایی با نمونهگیری تصادفی خوشهای است. پس از طبقهبندی اطلاعات بدست آمده با استفاده از نرمافزار اس پی اس اس، به بررسي و تحلیل آنها پرداخته شده و مرزهای مطلوب از نظر دانشجویان با آزمون تی تست استخراج گرديد. یافتههای این پژوهش نشان میدهد که دانشجویان مرزهای میانه را برای محرميت فضايي در حضور فردی و گردهماییهای دوستانه مطلوبتر میدانند.
واژگان کلیدی: رفتار قلمروپایی، مرزها، حریم، تعاملات اجتماعی، محیط دانشگاهی
1- مقدمه
نگاهي تاريخي به اصطلاح فضای شخصی در مباحثات انسانشناسي و جامعهشناسي نشان ميدهد كه این موضوع در فرهنگها و جوامع گوناگون همواره ارزشمند ولي با اين حال، تعريف، توصيف و مفهومي واحد از اين اصطلاح هنوز به دست نيامده است بهطوري كه مصاديق قلمرو خلوت و حيطة خصوصي از فرهنگي به فرهنگ ديگر و از جامعهاي به جامعة ديگر و از زماني به زمان ديگر فرق ميكند. (موسيزاده و مصطفيزاده، 1391).
آموزش عالی، نوعی جامعهپذیری جدید برای دانشجویان و به معنای عضویت در یک اجتماع علمی فرهنگی با مناسبات، روابط و هنجارهای خاص خود است )علیتاجر و زارعی حاجیآبادی، 1395) با ارزیابی به‌عمل‌آمده از دانشگاه‌ها دیده میشود بخش اعظم آن را دانشکده‌ها و کلاس‌های درسی و سایر فضاهاي بسته تشکیل میدهند و در کامل‌ترین صورت این فضاها با سالن‌های اجتماعات، آزمایشگاه‌ها و ورزشگاه‌ها تلفیق‌شده است (عظمتی، 1391) و در این بین کمتر به نیازهای روانی کاربران توجه شده است. جان لنگ محقق برنامه‌ریزی و طراحی محیطی تأکید میکند که عدم توجه به نیازهاي استفادهکنندگان فضا میتواند صدمات زیاد فیزیولوژیکی و روانی به انسان وارد نماید (عظمتی، 1391) عواملی چون عدم تعریف مناسب از فضاهاي شخصی نبود حس تعلق نسبت به این فضاها حضور مؤثر دانشجویان را در دانشگاه کم‌رنگ مینماید، کمبود عوامل دعوت‌کننده به فضاهای گروهی و همچنین دید و منظر نامناسب ازجمله مشکلات فضاهای دانشگاهی است که باعث عدم کارایی این‌گونه فضاها میشود. فقدان فضاهاي دنج، محرمیت، امنیت، فضاهای نیمهشخصی و خلوت، حریمهای گروهی مناسب و همچنین وجود عواملی چون ازدحام، انعطاف‌ناپذیری فضا و ... باعث ناکارآمدی فضاهای دانشگاهی شده و بهره‌مندی صحیح را از آنها گرفته است. گیفورد1 در پژوهش خود یکی از مهمترین عوامل موجود در محیط را عدم توجه اجتماعی محیط از سوی طراحان و توجه صرف به عناصر کالبدی و شاخصه‌های فردی فارغ از عوامل معنایی برمیشمرد و بر ضرورت تجدیدنظر شناسایی تفاوت معنایی بین طراحان و استفادهکنندگان تأکید میکند (فروزنده و همکاران، 1389). فضاي داخلي زيبا و نقوش دل‌نشين و فضاي شخصي توأمان راهی براي توسعه حس تعلق به محيط يادگيري در جوانان در حال رشد است (پورباقر، 1392). در ارتباط با عوامل مطلوبیت فضای شخصی در محیط یادگیری میتوان اشاره کرد که این فضا با دیگر فضاها، از تفاوتهاي قابل توجهی برخوردار میباشد. زیرا که در این زمینه خاص مطلوبیت علاوهبر عناصر کالبدی یک عنصر فرهنگی- اجتماعی، روانی و فردی نیز قلمداد میگردد، در واقع عوامل وابسته به مطلوبیت فضای شخصی از نگاه استفادهکنندگان آن دارای دو بعد است؛ یکی شامل عناصر غیر فیزیکی و دارای کیفیت ذهنی است و دیگری متأثر از زمینههای بیرونی وکالبدی است و طراح میتواند بر آن تأثیر داشته باشد. از اینرو طراحان و معماران با شناسایی خلأ موجود به روش‌های بین‌رشته‌ای در جهت شناسایی این معانی و احساسات محیطی روی آوردند (فروزنده و همکاران، 1389). بر همین اساس این تحقیق بر آن است مفهوم «فضاهای شخصی» که یکی از معانی مورد توجه در حیطه روانشناسی محیطی است را مدنظر قرار داده و عوامل مؤثر بر آن را در «محیطهای یادگیری» مورد مطالعه قرار دهد و از میان این عوامل متعدد که هریک بهگونهاي بر مطلوبیت فضا مؤثرند، به بررسي تأثير انواع مرزها و چگونگی حریمها بر افزايش مطلوبیت فضای شخصی پرداخته و با بررسی جزییتر این مؤلفه براي طراحي فضاهاي جديد كه كيفيات خاصي را عرضه ميدارند، استفاده نماید.
2- فرآيند پژوهش
2- 1 هداف تحقيق
فضای خصوصی سرپناهی کالبدی برای بدن فراهم میکند و با فضاهای ذهنی و شخصی (که همراه فرد قابل‌حمل هستند) هم‌تراز است. این نوع کنترل به انسان‌ها سلامت اجتماعی و روانی میبخشد. عرصه خصوصی با ایجاد تعادل بین آنچه باید در خفا باشد و آنچه میتواند آشکار شود تعادلی برای درک فرد از خودش و ایجاد ارتباط با دیگران، فراهم میکند (سیفیان و همکاران، 1386) تقویت نقش این فضاها در افزایش حضور، مشارکت مؤثر، هویت و حس تعلق کاربران موثر است. لذا هدف کلان این مطالعه بررسی رفتار قلمروپایی در فضای دانشگاه با تأکید بر مفهوم مرزها جهت بهبود تعاملات اجتماعی است و ضمن مرور نظریه‌هاي روانشناسی و معماری در حوزه حریم خصوصی، فضای شخصی، مفهوم مرز و لزوم خلوت، تحت نظر متخصصان اهداف خرد شامل:
- شناسایی و اولویتبندی عوامل مؤثر در مطلوبیت فضاهای شخصی و حریم خصوصی در محیط های یادگیری
- بررسی نقش مرزها در جهت تقویت نقش فضاهای شخصی میباشد.
2- 2 سوالات تحقيق
- عوامل موثر بر رفتار قلمروپایی در محیطهای دانشگاهی از نظر دانشجویان در فضاهای گوناگون کداماند؟
- مرزهای مطلوب جهت محرمیت قلمروهای فردی و اجتماعی چه ویژگیهایی دارند؟
2- 3 روش و طرح تحقیق
روش تحقیق این پژوهش پیمایشی میباشد، در ابتدا برای گردآوری دادهها از منابع مکتوب و مصاحبه باز پاسخ از متخصصین این حوزه استفاده شده است، از متن مصاحبهها جدول هدف محتوا تدوین شده و حاصل دادههای مرحله اول به روش تحلیل محتوا تجزیه و تحلیل و طبقهبندی گردید. سپس برای تعیین میزان اهمیت مؤلفهها پرسشنامهي داراي ساختار توسط محقق ساخته شد و بین متخصصین و کاربران (در دو مرحله پرسشنامه اولیه و پرسشنامه نهایی) توزیع گردید. دادههای جاصل از این پیمایش توسط نرمافزار spss تحلیل شد و خلاصهي آماري پاسخها تهيه گردید (نتایج بهصورت نمودار در ادامه ارائه شده است). در نهایت مرزها بهعنوان یکی از مؤلفههای مهم از نظر کاربران انتخاب شده و چگونگی و مطلوبیت آن توسط پرسشنامه تصویری از کاربران پیمایش و با نرمافزار ذکر شده تحلیل شد و نتایج حاصل گشت.
جامعه آماری این پژوهش مجموعهای از متخصصین (17 نفر از اساتید دانشکدههای معماری، روانشناسی و علوم تربیتی) و دانشجویان (48 دانشجوی مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد دانشگاه شهید رجایی) و روش نمونهگیری بهصورت خوشهای تصادفی میباشد.
باتوجه به نبود پرسشنامه استاندارد مرتبط با موضوع ابزار گردآوری دادهها پرسشنامه محقق ساخته بوده است برای بررسی روایی ابزار، سوالات پرسشنامه و جدول هدفمحتوا توسط 5 تن از از اساتید رشته معماری به تأیید رسید و رابطه بین هدف و محتوا و پرسشنامه برای تأیید فرضیهها، بررسی شد و میزان آلفای کرونباخ برای پرسشنامه بعد از حذف سؤالات نامناسب، برابر با 0.940 بهدست آمد، لذا پرسشنامه از پایایی لازم برخوردار است. در این پژوهش این تحلیلها به وسیله نرمافزار spss انجام گرفته است و باتوجه به ماهیت سؤالهاي پژوهش از آزمون مناسب آماري t تک گروهی استفاده شد.
3- پیشینه پژوهش
3-1 معماری و مفاهیم موثر در تعاملات اجتماعی
محيط ساخته شده باید پاسخگوی نیازهای کاربران باشد. ازجمله این نیازها، نیاز به روابط متقابل ما با دیگران در فضا میباشد. با نظری به معماری گذشته در مییابیم که نیاز به تعاملات اجتماعی و ارتباط با همنوعان، حفظ حریمها و نیاز به خلوت در جای خود به خوبی پاسخ میگرفتند، بهگونهای که تأمین، تعریف و شفافیت مناسب قلمروهای خصوصی، نیمهخصوصی و عمومی، همراه با افزایش تعاملات اجتماعی مد نظر قرار داشتند.. (ارژمندو خانی، 1391)
دربارة تعامل اجتماعی مفاهیمی مورد بحث قرار میگیرد که عبارتند از: خلوت، قلمرو، حریم، فضای شخصی، تراکم و ازدحام. این عوامل در نحوة تعامل افراد و تأثیر محیط فیزیکی برای برقراری اجتماعی تأثیرگذارند. (پیشین) در ادامه این بخش ابتدا مفاهیم ذکر شده به اختصار توضیح داده شده و در نهایت به بررسی آنها در مناسبت با فضای شخصی پرداخته میشود.
شکل 1. فواصل مربوط به فضای شخصی (منبع: Hall;1996)
فضای شخصی
موضوع فضای شخصی (که اول بار توسط هایدگر بکار گرفته شد) یکی از موضوعات مورد علاقه ادوارد هال بوده است، وی در این رابطه مقوله فرهنگی را باز کرده است. هال روابط بین شخصی (و متعاقب آن، فضاهای بین افراد) را به چهار دسته تقسیم کرده است: صمیمی، شخصی، اجتماعی و عمومی.
روانشناسان اجتماعی و زیست محیطی مانند سمر 2 و التمن3 در تبعیت از ادوارد هال تحلیل مفهوم فضای شخصی را درون چارچوب مطالعات محیطی و رفتاری دنبال کردند، به گفته سامر فضای شخصی ناحیهای است با پیوندهای نامرئی که بدن شخص را احاطه کردهاند که تجاوز دیگران به این فضا یا حریم باعث ناراحتی فرد میشود، فضای شخصی فرایندی متغیر است. (ارژمندوخانی، 1391) درعین حال فضای شخصی فضای عینی نیز هست به این معنا که فرد و دیگرانی که در نزدیکی او حضور دارند بر سر رعایت حد و حدود این فضا به توافق رسیده اند. اگرچه ممکن است بر سر روش و چگونگی رعایت کردن و ابعاد این فضای شخصی با یکدیگر موافق نباشند. این فضا را قلمرو قابل حمل مینامند (sommer, 1969) دراین فضا افراد احساس امنیت بیشتر کرده لذا روابط بین چند نفر متکی است به تأمین امنیت جسمی و روحی و روانی که در اثر قبول فضایی ذهنی و انتزاعی افراد که در یک فضای عمومی قرار میگیرند. (مدنیپور، 2003)
فضای شخصی فضایی است که دیگرانی که در اطراف بدن فرد حضور دارند آن را به عنوان امتداد بخشی از بدن فرد تلقی میکنند (sommer, 1969) در واقع بین فضایی داخلی بدن و فضایی که وجهه معمارانه پیدا میکند لایه ای وجود دارد که نامرئی و متحرک است
تصویر 2. هاله نامریی اطراف بدن (Glen Wash Ivanovic, 2013)
درکنار معیارهای ارزیابی محرمیت،مفهوم فضای شخصی بهعنوان نوعی مرزبندی فضای درونی و بیرونی مطرح میشود. با این تعریف فضای شخصی فرد محیط پیرامون بدن اوست که قابل ارزیابی از طریق فاصلهها و زوایا است. (انصاری و همکاران، 1389) از دید التمن برای فهمیدن این که محیطهای طراحی شده تا چه اندازه پاسخگوی استفادهکنندگان گوناگون است. مییابد دید که گروههای گوناگون چگونه فضای شخصی خود ر ا برمیگزینند و محیطهای گوناگون چگونه به روابط متفاوت درفضای شخصی میانجامد. به گفته او میتوان این پرسشها را پیش نهاد: «محیط تا چه اندازه تغییر در فضای شخصی را ممکن میسازد؟» و«آیا محیطها به این قصد طراحی میشود که افراد ناگزیر باشند در آنجا در فضای شخصی خاصی گیر کنند؟» (Altman, 2000). بعضی محیطها بدون خسارت و دخل و تصرف قابل شخصیسازی هستند. محیطهای دیگری که سامر آنها را «معماری سخت» نامیده مشکلتر شخصی میشوند (lang, 2004)
قلمرو
از نظر لئون پاستالان: «قلمرو مکانی، فضای محدود شدهای است که افراد و گروهها از آن بهعنوان محدوده اختصاصی استفاده و دفاع میکنند. قلمرو با یک مکان، هویت روانشناختی مییابد و با احساس مالکیت و ترکیب کالبدی بهصورت نماد درمیآید». همچنین از دیدگاه التمن «رفتار قلمرویی، سازوکاری است برای تنظیم حریم بین خود و دیگران که با شخصیسازی و یا نشانهگذاری یک مکان یا یک شی و تعلق آن به یک فرد یا گروه بیان میشود» (lang, 2002). بهعلاوه قلمرو باعث میشود حس متمایز بودن، حریم خصوصی و حس هویت فردی تقویت شود. Bell at al, 1969))
کنترل مستمر بر بخشهای خاص از فضای کالبدی توسط فرد یا یک گروه منجر به شکلگیری یک قلمرو میشود. (مدنیپور، 2003) التمن با اشاره به پژوهشهای افراد گوناگون درباره قلمرو، 3 گونه قلمروی «نخستین»، «دومین» و «همگانی» را مورد بحث قرار میدهد. حسین الشرکاوی چهارگونه قلمرو مکانی راتحت عنوان، قلمرو «پیوسته»، «مرکزی»، «حامی»، «پیرامونی» تعریف کرده است. رفتار قلمروپایی در برگیرنده نشانهگذاری و شخصی کردن مکان است» (Altman, 2000)
قلمروپايي یکی از ابعاد اجتماعی فضاهای شــهری اســت. کیفیت و نحوه رویداد آن با کیفیت فضاهای عمومی شــهری مرتبط است. به عبارتی، چگونگی و میزان رفتار قلمروپايي شهروندان با معیارهایی که توسط آنها شهروندان فضای عمومی شهری را مطلوب یا باکیفیت میداننــد، تأثیر متقابل دارند. تعریف مفهومــی قلمروپایی )قلمروگرایی (به لحاظ مفهومی قلمروگرایی بهمعنی تأمین فضای شــخصی، تأمین خلوت و داشــتن رفتار قلمروپایی اســت. قلمروگرایی، چگونگی ارتباط مردم در فضای ساخته شــده و چگونگی کنترل مردم بر فضای معماری از طریق رفتار قلمروپایی است. )یگانه و همکاران، 1392) به گفته لنگ آشفتگی در قلمرو و قرارگاههای رفتاری درچند حالت میتواند رخ دهد. گاهی ممکن است فعالیتهایی که باید از هم جدا باشند، بهخوبی از هم جدا نشده باشند. در برخی مواقع نیز ممکن است تفکیک و جدایی بیش از اندازه لازم میان فعالیتها باعث این اختلال شود.
قلمرو مکانی، فضای محدود شدهای است، که افراد از آن بهعنوان محدوده اختصاصی استفاده میکنند و رفتار قلمروپایی محدودهای است، برای تنظیم حریم بین خود و دیگران که با شخصی سازی، نشانهگذاری و تعلق آن به فرد، بیان میگردد (لنگ، 1381) از سویی دیگر، مفهوم قلمرو تنها موضوعی فضایی نیست، بلکه یک پدیده اجتماعی نیز هست (Hosseini at al, 2016) نتایج پژوهش (Raeesi at al, 2015) حاکی از آن است که تأمین خلوت، مانع احساس ذهنی ازدحام و تنش بوده و در کیفیت روابط متقابل مردم تأثیرگذار است (حنیفه و همکاران، 1397)
خلوت
راپاپورت4 خلوت را «توانایی کنترل تعامل اجتماعی، حق انتخاب و امکان تعادل اجتماعی دلخواه فرد» تعریف کرده است. فرد و همینطور گروه، گاه نیاز به «بادیگران بودن» دارد و گاه نیاز به «جدا بودن از دیگران». (ارژمند و خانی، 1390) به گفته التمن درگذشته «خلوت» فرآیندی متشکل از حذف و کنارهگیری بهشمار میرفت؛ به معنای «تنها بودن»؛ طراحان نیز بیشتر این برداشت را با طراحی بخشهایی جدا و ناوابسته پیاده میکنند. اما از دید التمن، خلوت فرآیند نظارت بر مرز متغیر خود و دیگری است (Altman, 2000). وستین5 چهار مقصد را که با خلوت تأمین میشوند استقلال فردی، کاهش هیجانات روحی، خود ارزیابی و محدود و قابل کنترل نمودن روابط میداند. نوع و میزان خلوت مطلوب، به الگوی جاری فعالیت، زمینه فرهنگی، شخصیت وانتظارات فردی وابسته است. (lang, 2004). آلمتن «فضای شخصی» را یکی از سازوکارهایی میدادند که فرد راتوانا میسازد تا فاصله و جهتگیری خود را نسبت به دیگران جا به جا کند.
خلوت و قلمرو در مناسبت با فضای شخصی
الف: «فضای شخصی» قابل انتقال است و از جایی به جای دیگر با شخص مورد نظر حرکت میکند. درحالی که قلمرو بهطور نسبی ثابت است. به گفته التمن «فضای شخصی» به فرد «متصل و وابسته» است، در صورتی که «قلمرو» معمولاً به منطقهای جغرافیایی گفته میشود که نامتحرک و پایاست (Altman, 2000)
ب: حیوان یا انسان معمولاً قلمرو خود را مرزبندی کرده و بهگونهای مملوس و محسوس آن را به دیگران تفهیم میکند، در مقابل مرزبندی «فضای شخصی» نامحسوس و ناملموس است و بهگونهای نامریی بر روابط بین افراد حاکم میشود.
ج: «فضای شخصی» برای هرکس پیکر او را در مرکز خود دارد. درحالی که قلمرو چنین نیست. یعنی چه پیکر شخص در میان باشد یا نباشد، قلمرو به قوت خود باقی است (فرهنگی، 1373).
د: واژگان خلوت و فضای شخصی اگرچه به ظاهر شباهت زیادی به یکدیگر دارند اما در مفهوم تفاوتهایی دارند، التمن «خلوت» را عالمی مرکزی و هسته اصلی پیوند دهنده مفاهیم فضای شخصی، قلمرو و ازدحام معرفی میکند در جایی که فضای شخصی سازوکاری است که از آن برای نظارتبر تعادل میان فردی و دستیابی به خلوت مطلوب استفاده میشود. از دید التمن، بررسی مفاهیم خلوت، فضای شخصی، قلمرو و ازدحام، برای شناخت تعامل محیط و رفتار بسیار حائز اهمیتاند.
3-2 مرزها
مرز به عنوان ابزاری برای تفکیک فضا
برپایی مرزها هم برای آنانی که طرفدار جلوگیری از تجاوز عموم به عرصه خصوصی هستند و هم سایرینی که عرصه عمومی را از تعرض گام به گام عرصه خصوصی مورد دفاع قرار میدهند بهعنوان اقدامی برای تعیین حد و حدودها و حفاظت از فضا مطرح میباشد. این مرزها که هم به پنهان کاری و هم به آشکارسازی تعادل میبخشد. براساس نظر نگل6، «مرز و محدوده بین آنچه ما آشکار میسازیم و آنچه که مخفی میداریم (و همینطور کنترل ما بر آن محدوده) ازجمله مهمترین ویژگیهای بشریت است».
خط مرز بین عرصه عمومی و خصوصی دو وجه دارد: از یک طرف، عناصر مخرب را از بخش عمومی دور نگه میدارد و از طرف دیگر، زندگی خصوصی فرد را از چشمان خیره عموم مردم محافظت میکند. هویتهای جداگانه قلمروهای عمومی و خصوصی اغلب از برپایی مرز بین آنها نشأت میگیرد. (مدنیپور، 2003)
برای مطالعه این مرزها لازم است بدانیم آنها چگونه ساخته شدهاند، از چه ساخته میشوند، چه چیزی را نشان میدهند و چگونه آنها به عرصههایی که درون هریک وجود دارند، مرتبط میشوند. ممکن است هیچ کیفیت ذاتی برای قطعات تفکیک شده فضا وجود نداشته باشد و فقط چگونگی تفکیک آن توسط مرزهاست که به فضا ویژگی خاص خود را میدهد. لذا این کیفیت و ویژگیها از طریق فرآیند مرزگذاری که محدودهها را تعریف میکند، کسب میشوند. روابط اجتماعی از طریق تعریف فضا و محصور نمودن آن درون مرزهایی که عرصه عمومی را از خصوصی متمایز میکنند صورتی فضایی و کالبدی به خود میگیرد و پدیدههای اجتماعی دائمالتغییر را به گونهای ملموس و بهطور نسبی با ثبات نمایش میدهد (مدنیپور، 2003)
مرز بهعنوان ابزاری برای برقراری ارتباطات
مرزها همانقدر که وسیلهای برای جدا کردن دو قلمرو و حفاظت از یکی در مقابل دیگری هستند، رابط و مکانی برای برقراری ارتباط بین آن دو نیز میباشند. درب ورودی خانه نقطه شروع هم برای ورود به درون خانه و هم ورود به دنیای بیرون یعنی خیابانهاست. بنابراین یک مرز و محدوده بخشی از هر دو طرف یا هیچکدام است. در طراحی محدودههای فضایی میتوان با ایجاد اتصال بین دو قلمرو، به رابطه دوسویه اجتماعی و سرزندگی درفضای شهری پرداخت.درجایی دیگر، مرز و محدوده بین فضاهای عمومی و خصوصی مبهم نگه داشته میشود تا ارتباطات و تعاملات اجتماعی افزایش یابد. همزمان، دو قلمرو از هم فاصله میگیرند تا منافع خصوصی نتواند منابع عمومی را تحتالشعاع خود قرار دهد و قلمرو عمومی نتواند در عرصه خصوصی رسوخ کند. (مدنیپور، 2003)
از اینروست که آلتمن سازوکارهای تنظیم مرز میان خود و دیگران را دارای ماهیتی بسیار پیچیده میداند. او حتی اشاره میکند که افراد از فاصله گرفتن، حالت زاویهدار نشستن، پرهیز از برخورد نگاه و موانعی مانند میز یا صندلی و یا دیگر عوامل در مکانهای همگانی برای تنظیم تماس و ارتباط خود با دیگران بهره میبرند.
4- بحث و يافتههاي تحقيق
4- 1 مطالعه و بررسی پرسشنامه متخصصین و کاربران
در این بخش پس از از جمعآوري اطلاعات بدست آمده از سؤالات و طبقهبندي آنها، دادههاي تحقیق با استفاده از روشهاي علمی مورد بررسی و ارزیابی قرار میگیرد تا بتوان با استفاده از روابط بین متغیرها و تجزیه و تحلیل آنها، متناسب با اهداف پژوهش جمعبندي و نتیجهگیري نمود. تجزیه و تحلیل یافتهها در سه بخش انجام میشود و همچنین در همین سه بخش به فرضیههای تحقیق نیز پاسخ داده میشود:
بخش اول (مطالعه و بررسی پرسشنامه متخصصین) دادههاي جمعآوري شده توصیف شده و از آمار توصیفی جهت مرتب کردن اطلاعات استفاده شده است، در بخش دوم (مطالعه و بررسی پرسشنامه کاربران) و بخش سوم (مطالعه و بررسی سؤالات تصویری) تحلیل دادهها مبتنی بر استنباط آماري صورت میگیرد و بر این مبنا دادههاي حاصل از تمام مراحل پژوهش در نمودار مربوطه نشان داده میشود.
در نمودار مربوط به متخصصین مؤلفههای بهدست آمده براساس میانگین مرتب شده است، بر همین اساس مؤلفههایی که بنا به نظر متخصصین اصلیتر بوده و میانگین بیشتری را کسب کردهاند مبنای طراحی پرسشنامه کاربران قرار گرفته و مؤلفههایی که میانگین پایینتری بهدست آوردند از سؤالات حذف گشتند. دادههای حاصل از پرسشنامه کاربران با آزمون t-test در نرمافزار spss تحلیل شد که جدول استخراجی در ادامه قابل مشاهده میباشد. نمودارها )نمودار شماره 1 و 2) که در ادامه آورده میشود حاصل از تحلیل پرسشنامهی کاربران میباشد که بر اساس میانگین مرتب‌شده است (به علت ارزش‌گذاری از کم به زیاد در تحلیل نرم‌افزاری دادهها، میانگین‌ها نیز به ترتیب اهمیت از کم به زیاد اولویتبندی شدهاند).
نمودار 1: میانگین مولفه های کالبدی حاصل از پرسشنامه کاربران،نگارندگان
نمودار 2: میانگین مولفه های روانی حاصل از پرسشنامه کاربران،نگارندگان
نمودار 3: نتایج تحلیل مولفه های کالبدی حاصل از پرسشنامه کاربران و متخصصین
4- 2 بررسی سؤالهاي تحقیق و ارائه نتایج
(1) |
باتوجه به نتایج حاصل شده برای sig در آزمون t-test بین گزینهی 1و گزینه 3 با موضوع سؤال ارتباط وجود دارد و گزینهی دوم به علت sig بالا ( sig > 0.02) ارتباط معناداری ندارد. لذا از نظرکاربران برای ایجاد مرز، مرز میانه و مرز ضعیف یعنی تفکیک واضح و بصری نسبت به مرز صلب و ایجاد مانع ارجح است. همچنین باتوجه به میانگین حاصل شده مرز ضعیف (تفکیک بصری) نسبت به مرز میانه (تفکیک واضح) مطلوبتر است.
جهت «محرمیت در قلمروهای اجتماعی دانشجویان» باتوجه به نتایج حاصل شده برای sig در آزمون t-test بین گزینهی 1 و گزینه 2 با موضوع سؤال ارتباط وجود دارد و گزینهی سوم به علت sig بالا (0.51) با موضوع ارتباط معناداری ندارد. لذا از نظر کاربران برای تقسیم فضا و ایجاد یک قلمروی گروهی استفاده از حریم نسبت به عدم استفاده از آن ارجح است. همچنین باتوجه به میانگین حاصل شده استفاده از عوامل طبیعی و فضای سبز مانند درخت (شماره 1) نسبت به آلاچیق (شماره 2) مطلوبتر بوده است.
جهت «محرمیت قلمروهای اجتماعی نسبت به مسیرها» باتوجه به نتایج برای sig در آزمون t-test بین گزینهی 1 و گزینه 3 با موضوع سؤال ارتباط وجود دارد و گزینهی دوم به علت sig بالا (0.16) با موضوع ارتباط معناداری ندارد . لذا از نظرکاربران برای انتخاب محلهای استراحت و تعاملات اجتماعی قرارگیری در مسیرهای رفت و آمد بدون محرمیت مناسب نیست. همچنین باتوجه به میانگین حاصل شده اگر به کلی مسیرهای رفت و آمد از محل نشستن جداسازی شود (شماره 1) نسبت به جداسازی نسبی آن (شماره3) مطلوبتر است.
جهت «قلمروپایی یا فضای شخصی افراد نسبت به یکدیگر» بتوجه به نتایج حاصل شده برای sig در آزمون t-test بین گزینهی 1 و گزینه 3 با موضوع سؤال ارتباط وجود دارد و گزینهی دوم به علت sig بالا (0.083) با موضوع ارتباط معناداری ندارد. لذا از نظرکاربران برای حضور فردی در فضا همانند فضای انتظار فاصلهدار بودن نسبت به افراد دیگر مطلوبتر است. همچنین باتوجه به میانگین حاصل شده اگر چیدمان به صورتی باشد که مثلاً با ایجاد زاویه ارتباط بصری بین افراد نیز محدودتر شود (شماره 1) نسبت به نشستن آنها رو به روی هم حتی با فاصله از فرد کناری (شماره3) اولویت دارد.
جهت «قلمروپایی اجتماعی گروهها نسبت به یکدیگر» باتوجه به نتایج حاصل شده برای sig در آزمون t-test بین گزینه گزینه 3 با موضوع سؤال ارتباط وجود دارد و گزینهی اول دوم به علت sig بالا با موضوع ارتباط معناداری ندارد. لذا از نظرکاربران برای حضور گروهی در فضا ایجاد حریم برای کل گروه نسبت به حالتی که قلمرو آنها باز و بدون حریم است ارجح است.
جدول 1. نتایج تحلیل مولفههای کالبدی
Sig(t-test) | انحراف معیار | میانگین | رفتار قلمروپایی (نوع تفکیک فضا باتوجه به مرزها) | متغیرها |
0.000 | 0.477 | 0.333 | تفکیک واضح در فضا (مانند جدول یا پوشش گیاهی) | تفکیک مسیرها از جدارهها |
0.324 | 0.160 | 0.025 | تفکیک با ایجاد مانع عبور (ماند دیوار) | |
0.000 | 0.485 | 0.641 | تفکیک بصری دو فضا (مانند رواق یا درخت) | |
0.000 | 0.488 | 0.632 | قلمرو اجتماعی بصری (مانند محرمیت با درخت) | محرمیت در قلمروهای اجتماعی دانشجویان (گردهمایی دوستانه) |
0.002 | 0.431 | 0.237 | قلمرو اجتماعی مکانی (مانند محرمیت با آلاچیق) | |
0.051 | 0.563 | 0.184 | قلمرو اجتماعی بدون محرمیت (مانند میز و صندلی) | |
0.000 | 0.507 | 0.500 | تفکیک واضح میان مسیر و قلمرو | محرمیت قلمروهای اجتماعی نسبت به مسیرها |
0.160 | 0.226 | 0.053 | عدم تفکیک مسیر و قلمرو | |
0.000 | 0.504 | 0.447 | تفکیک بصری مسیر و قلمرو | |
0.000 | 0.468 | 0.692 | تفکیک بصری قلمرو های فردی (مانند جیدمان L شکل) | قلمروپایی یا فضای شخصی افراد نسبت به یکدیگر (برای مثال فضای انتظار) |
0.083 | 0.270 | 0.077 | عدم تفکیک قلمروهای فردی نسبت به یکدیگر | |
0.002 | 0.427 | 0.231 | تفکیک واضح قلمروهای فردی (مانند قرار دادن میز میان صندلیها) | |
0.004 | 0.493 | 0.385 | عدم تفکیک قلمروهای اجتماعی نسبت به یکدیگر | قلمروپایی اجتماعی گروهها نسبت به یکدیگر (برای مثال فضای عمومی سالن مطالعه، سلف و ...) |
0.003 | 0.409 | 0.205 | تفکیک واضح قلمروهای اجتماعی نسبت به یکدیگر | |
0.000 | 0.498 | 0.411 | تفکیک بصری قلمروهای اجتماعی نسبت به یکدیگر |
5 -نتیجه‌گیری
در این بخش ابتدا به نتیجهگیري و توصیهها با توجه به نتایج تحقیق پرداخته میشود، بعد از بررسیها و تمرکز بر مطالعات مشخص میشود که درک روابط انسان و فضا مستلزم تجسم کردن زمینههای فیزیکی، اجتماعی،فرهنگی و روانی است و فضای مطلوب، جایی است که احساسات میتواند ابراز شود. در ارتباط با عوامل مطلوبیت فضای شخصی در محیط دانشگاهی باتوجه به دستهبندی انجام شده در تحقیق میتوان اشاره کرد که این فضا با دیگر فضاها، از تفاوتهاي قابل توجهی برخوردار میباشد زیرا که مطلوبیت علاوهبر عناصر کالبدی یک عنصر فرهنگی - اجتماعی، روانی و فردی نیز قلمداد میگردد، در واقع عوامل وابسته به مطلوبیت فضای شخصی از نگاه استفادهکنندگان آن (دانشجویان و اساتید) دارای دو بعد است؛ یکی ریشه در باورها و اعمال فرهنگی و روانی دارد که شامل عناصر غیر فیزیکی و دارای کیفیت ذهنی است و دیگری متأثر از زمینههای بیرونی و کالبدی است که بیتردید بر جنبههای فیزیکی تأکید دارد و طراح میتواند بر آن تأثیر داشته باشد.
از طرفی برای ایجاد مطلوبیت فضای شخصی تمام محیط باید بهصورت یک کل یکپارچه در طراحی مد نظر قرار گیرد. لذا میتوان فاکتورهایی که بر مطلوبیت مؤثرند اعم از کالبدی و غیر کالبدی را برشمرده و تأثیر هر کدام را بر دیگري بررسی کرده و در نهایت ارتباط آنها را مشخص نمود.
«مشخصات کالبدی» عناصر عینی هستند که کیفیت فضا را افزایش داده و محصول آن ارزیابی مثبت کاربران خواهد بود. طرّاحی کالبدی مناسب فضاها، ارتباطات فضایی مناسب فضاهای همجوار و تناسب عناصر کالبدی با فرهنگ جاری در محیط بر افزایش تعاملات اجتماعی بین کاربران اثر مطلوب خواهد داشت، درک مطلوبیّت فضا را میتوان در آرامش ناشی از حضور در آن فضا جست وجو و کیفیّت این آرامش را در بعد اجتماعی و با هم بودن تعریف نمود. عواملی مرتبط با مؤلفههایی چون پیوستگی بصری، محصوریت بصری، خروجی و ورودی، منظرسازی، دسترسی بین فضاهاي معماري،کنترل رفت و آمد، فضاهایی براي گفتگو و مطالعه آزاد بر روي مبلمانهاي تعبیه شده، نسبت کمّی و کیفی مناسب بین وسعت و حجم فضاها، ازدحام و تراکم متناسب، تعداد افراد، نحوة استفاده از فضا و ... موضوعاتی از این دست است. درنتیجه اثرات کالبدی این مسأله تنوعهایی را نشان میدهد که اگرچه در مبانی، وحدت و اشتراک دارند، مصادیق متعدّدی را صورت میبندند. از اينرو در تحقیق حاضر مهمترین مؤلفههای کالبدی از نظر متخصصان و کاربران حاصل شد، در اين رهگذر، میتوان با بررسی جزییتر این مؤلفهها بهعنوان مؤلفههاي تأثيرگذار براي طراحي فضاهاي جديد كه كيفيات خاصي را عرضه ميدارند، استفاده نمود. لذا در ادامه برای مؤلفههای به دست آمده راهکارهایی جهت طراحی ارائه میگردد.
از بین این مؤلفهها، عامل «ایجاد مرزها» بهعنوان یکی از اصلیترین فاکتورها مطرح شد، زیرا عوامل روانی متعددی منتهی شده به این عامل هستند، ایوانویچ7، مرزها را به سه دسته مرز صلب، میانه و ضعیف 8 تقسیم کرده است.(تصویر شماره 1 تا 3)
منظور از ایجاد مرز صلب (تصویر 3) استفاده از عناصر فضایی است که مانع از عبور و مرور شده یا این کار به زحمت جدی دارد، برای نمونه دیوارها، فنسها و ساختمانهای بلند و تپههای طبیعی از این نوع میباشد.
تصویر 3: مرزهای صلب (Ivanovic, 2013)
در مرز میانه (تصویر 4) استفاده از عناصری است که تفکیک واضح در فضا ایجاد می کند ولی به راحتی قابل عبور هستند به عنوان مثال تغییر جزیی در سطح ارتفاع این نوع از مرز را ایجاد می کند.
تصویر 4: مرزهای میانه (منبع، همان)
و منظور از ایجاد مرز ضعیف (تصویر 5) استفاده از عناصری است که اصلا مانعی برای عبور نبوده و صرفاً از لحاظ بصری در فضا تمایز ایجاد مینمایند.
تصویر 5: مرزهای ضعیف (منبع، همان)
طبق نتایج حاصل شده از نظرکاربران برای ایجاد مرز، اولویت ایجاد ابتدا با مرز ضعیف و سپس با مرز میانه بوده و استفاده از مرز صلب مطلوب نبوده است، با توجه به این موضوع استفاده «رواق، المانهای عمودی برای نورپردازی، کفسازی و یا منظرسازی با درختان فاصلهدار برای ایجاد مرز ضعیف مناسب است و طراحی مبلمان متناسب با فضا، تعبیه به جای پلههای کوتاه یا رمپها و منظرسازی با مسیرهای قابل عبور از آب و گیاه» برای ایجاد مرز میانه مناسب به نظر میرسد که باتوجه به فضا به جای مرزهای صلب در طراحی بهکار گرفته شود.
محرميت فضايي دركالبد و محتواي معماري ايراني موضوع گستردهای بوده و در واقع بهعنوان يك كهن الگو شناخته شده است. ميتوان گفت كه مراد از محرميت، كالبد دادن به فضا به گونهاي است كه داراي حريم از دو جنبه كالبدي و معنايي باشد. حريم داشتن در حوزه كالبد فضايي بيشتر متمركز بر اصولي است كه امنيت فضا را شكل خواهند داد و در حيطه معنايي ويژگيهايي است كه حرمت و ارزش را براي فضاي معماري به ارمغان آورد به گونهاي كه فرد در آن به آرامش برسد (سيفيان و محمودي، 1386) با این تعریف محرمیت نه تنها بهعنوان مؤلفهی کالبدی بلکه بهعنوان مؤلفههای روانی نیز مطرح میگردد و بهطور کلی حوزه گستردهای را در معماری شامل میگردد، اما باتوجه به اقتضای نتایج تحقیق و با رعایت اختصار، به برخی از راهکارها برای ایجاد محرمیت پرداخته میشود. «داشتن امنيت بصري در فضا و نداشتن دید مستقيم به فضاهای گروهی و فردی با تعریف جدارههای متفاوت و دیوارههایی که تا حدودی دید را محدود مینماید، استفاده از پوشش گیاهی برای کنترل دید، رعايت اصول سلسله مراتب، درونگرایی، تعریف فضاها به عمومي، نيمه عمومي، نيمه خصوصي و خصوصي، ایجاد حیاطهای کناری و پشتی بین فضاها در طراحی، تفکیک عرصهها و همچنین رعایت حریمهای صوتی» همگی به ایجاد محرمیت کمک مینماید. لازم به ذکر است در سؤالاتی که در مورد چیدمان در پرسشنامهی تصویری نیز مطرح شد نتایج حاصل مستقیم و غیرمستقیم به اهمیت مقولهی محرمیت اشاره میکند، در چیدمان فضاهایی مانند انتظار نتایج نشان میدهد ترجیح کاربران پرهیز فاصلهی نزدیک و ارتباط مستقیم بصری است و در جایی که چیدمانهای گروهی مورد سؤال واقع شده از نظر کاربران ارجحیت با ایجاد حریمهای گروهی بوده است تا عدم آن، لذا توجه به حریمها در جهت ایجاد محرمیت چه در مورد خود فرد و چه در مورد گروه باید در طراحی لحاظ شود.
مؤلفهی کالبدی دیگری که در تحقیق از نظر کاربران مورد اهمیت بوده است، «ایجاد فضاهای نیمه شخصی و خلوت» بوده است. راهکارهای ایجاد فضای نیمهشخصی و خلوت میتواند به فضاهای گوناگون از فضاهای عمومی مانند محوطه، کتابخانه و سایت گرفته تا فضایی شخصی مخصوص بانوان ارتباط پیدا کند، آنچه مورد نظر تحقیق است تقویت فضای شخصی است بهطوری که منجر به منزوی شدن در فضا نگردد.
در فضاهای عمومی میتوان با استفاده از تعریف کف، سقف یا جدارهی جزیی همانند آنچه تحت عنوان نشیمنهای خاص یا بوتها نام دارند اطراف فردی که مثلا در کتابخانه مشغول مطالعه است حریم ایجاد کرد، این فضا را در قسمتهای گوناگون همانند محوطه باز، سایت، لابی و ... میتوان ایجاد کرد. بهطور کلی «تنوع در به کارگیری مصالح، تغییر ارتفاع در جهت خصوصی کردن فضا، تقسیم حیاط و محوطه باز به چندین فضای کوچکتر، کنجهایی تعریف شده، فضاهای دنج که امکان نظارت مناسب را دارند و مبلمان مناسب» در ایجاد خلوت فضاهای عمومی بسیار مناسب است.
در مورد مولفه ی بعدی «دور بودن از رفت وآمد» که در پرسشنامهی تصویری نیز مورد سؤال قرار گرفت و نتایج حاصل نشان داد قرارگیری در مسیر، برای استراحت و حتی گفتگو با دوستان برای کاربران مطلوب نیست و لذا حتما نیاز به جداسازی این فضاها میباشد، جهت این امر میتوان به مواردی از قبیل «تفکیک عرصهها ی عمومی و خصوصی که ناخود آگاه رفت و آمد را تحت کنترل در آورده و فضاهای خصوصیتر کمتر مورد آمد و شد قرار میگیرند، تعریف لایههای حرکتی متفاوت متناسب با سرعت حرکت، تعریف و جداسازی فضای مکث» اشاره داشت.
جدول (2): عناصر کالبدی قلمروگرایی مؤثر بر افزایش تعاملات اجتماعی
عنصر کالبدی | درک مطلوبیّت فضا از نظر کاربر | مشخصات کالبدی مؤثر بر افزایش تعاملات اجتماعی |
- رواق - المانهای عمودی برای نورپردازی - کفسازی - منظرسازی با درختان فاصلهدار | اولویت مرز ضعیف و سپس مرز میانه | ایجاد مرزها |
- طراحی مبلمان متناسب با فضا - تعبیه به جای پلههای کوتاه یا رمپها - منظرسازی با مسیرهای قابل عبور از آب و گیاه | ||
- نشیمنهای خاص یا بوتها - تنوع در بهکارگیری مصالح - تغییر ارتفاع در جهت خصوصی کردن فضا - تقسیم حیاط و محوطه باز به چندین فضای کوچکتر - کنجهایی تعریف شده - فضاهای دنج که امکان نظارت مناسب را دارند - مبلمان مناسب | محرميت فضايي
| ایجاد فضاهای نیمه شخصی و خلوت |
- تفکیک عرصهها ی عمومی و خصوصی - تعریف لایههای حرکتی متفاوت متناسب با سرعت حرکت - تعریف و جداسازی فضای مکث | استراحت و حتی گفتگو با دوستان
| دور بودن از رفت وآمد |
بهعنوان جمعبندی درطراحی کالبدی فضا میتوان گفت، مسئلۀ مهم این است كه فضاهای مختلف دانشگاه باید به گونهای طراحي شوند تا کاربر بتوانند خصوصی، نیمهخصوصی يا عمومی بودن آنها را بازشناسند و به اندازۀ مناسب، بر مكان تسلط یابند. همانطور که در بخشهای قبل اشاره شد نقش طراحی کالبدی مناسب فضا در افزایش ارتقا فضای شخصی آسانسازی تعامل اجتماعي و پایایی نظامهاي اجتماعي است، بنابراين طراح در طراحي محيط بايد به نوآوری روشهایی بپردازد كه اين تفکیک را به روشنی تعريف كند؛. طرح باید بهگونهای باشد که مطمئن باشيم کاربران اصلی و بيگانگان لایههای گوناگون را به درستي باز میشناسند زیرا که در غير اين صورت میان افراد تضاد پيش ميآيد و احتمال تجاوز به فضای شخصی کاربران بيشتر ميشود.
تقدیر و تشکر
نویسنده بر خود لازم میداند مراتب تشکر از استاد راهنما، اساتید محترم و دانشجویان عزیز که ما را درانجام و ارتقای کیفی این تحقیق یاری دادند، اعلام نماید.
مراجع
1- جوان فروزنده، ع، و مطلبی، ق. (1389). مفهوم حس تعلق به مكان و عوامل تشكیلدهنده آن. مجله هویت شهر، 5(8)، 27-37.
2- بمانیان، م.، عینیفر، ع.، انصاری، م. و یگانه، م. (1393). تبیین رابطه رفتار قلمروپایی شــهروندان با معیارها و میزان ادراک پیوستگی ساختمان و شهر در فضاهای عمومی شهر )مطالعه موردی: خیابان ولیعصرf تهران). هویت شهر، 8(19)، 5-18.
3- حنیفه، ف.، رشیدکلویر، ح.، ابوالقاسمی، ع. و محمدی، ش. (1397). پیشبینی تمایالت اجتماعی بر اساس شاخصهای قلمروگرایی در ساکنین مجتمعهای مسکونی شهر رشت. معماری و شهر پایدار، 6(2)، 85-96.
4- انصاری، م.، جمشیدی، س. و الماسیف. (1389). بررسی حس قلمرو و رفتار قلمروپایی در پارکهای شهری (مطالعه موردی: پارک ساعی). نشریه معماري و شهرسازي آرمان شهر، 3(4) ، 33- 48 .
5- عظمتی، ح.، پورباقر، س. و محمدی، م. (1395). عوامل مؤثر بر مطلوبیت فضاهای شخصی در محیطهای آموزشی دانشگاهی (مطالعه موردی: دانشکده مهندسی معماری و شهرسازی). فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، 1-11.
6- زارعی حاجیآبادی، ف. و س. (1395). نقش محیط ساخته شده در تعاملات دانشجویان در فضاهای غیر رسمی مدارس معماری نمونه موردی: دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی و پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران. هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، 21(1)،79-90.
7- عظمتی، س. (1391). طراحی فضاهاي آموزشی با تأکید بر مطلوبیت فضاي باز، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران.
8- فلاحت، م. (1385). مفهوم حس مكان و عوامل شكلدهنده آن. نشريه هنرهاي زيبا، 26، 57-66.
9- پورباقر، س. (1392). عوامل کالبدي مؤثر در ارتقاء رضايتمندي دانشآموزان در فضاهاي آموزشي (نمونه موردي: مدارس متوسطه شهر تهران)، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران.
10- موسيزاده، ا. و مصطفيزاده، ف. (1391). نگاهي به مفهوم و مباني حق بر حريم خصوصي در نظام حقوقي عرفي. فصلنامه دانش حقوق عمومي، 1(2).
11- سیفیان، م. و محمودی، م. (1386). محرمیت در معماری سنتی ایران، مجله هویت شهر، 1.
12- اکبری، ر. و پاک بنیان، س. (1391). تأثیر کالبد فضاهای عمومی بر احساس امنیت اجتماعی زنان بررسی تطبیقی در دو مجموعه مسکونی با الگوی متفاوت (متعارف و بلند مرتبه). فصلنامه هنرهای زیبا تهران (2)
13- لنگ، ج. مترجم عينيفر، ع. (1381)، آفرينش نظريه معماري: نقش علوم رفتاري در طراحي محيط. مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران
14- مدنیپور، ع. (1391). فضاهای عمومی و خصوصی شهر. نوریان، ف.
15- آلتمن، ا. مترجم نمازیان، ع. (1382). محیط و رفتار اجتماعی (خلوت، فضای شخصی، قلمرو، ازدحام). تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی
16- ارژمند، م. و خانی، س. (1391). نقش خلوت در معماری خانه ایرانی. فصلنامه مطالعات شهر ايراني اسلامي، 2(7)، 27-38.
17- فرهنگی، ع. (1373)، مبانی ارتباطات انسانی، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا
18- سیفیان، م. و محمودی، م. (1386). محرمیت در معماری سنتی ایران، مجله هویت شهر. 1(1)، 3-14.
19- Raeesi, I & Sadat Hosseini, E. )2015(. Investigating the relationship between privacy and interaction in several residential complexes in Qazvin, Journal of Hoviatshahr, 9(21), 29-40.
20- Hosseini, A.; Jafarzadeh, T. & Rahban, F. ) 2016(. Compilation of grammar of designing spatial domains of housing to improve the interaction of family members, Journal of Housing and rural environment, 154, 41-58.
21- Ivanovic, G W. (2013). People as place-making coordinate: A methodology for visualizing personal spaces; Frontiers ofArchitectural Research 3, 36–43
22- Canter, D. (1997); The Facets of place in G T Moore & R W Marans (eds) Advances in Environment, Behavior, and Design. 4. New York. Plenum. Pp 109
23- Crowe, S (2011). Get Back! The Use of Personal Space Among College Students. Journal of Interdisciplinary Undergraduate Research. 3(1), 2.
24- Moghaddam, F.M. (1998). Social psychology: Exploring universals across cultures. New York, NY: W.H. Freeman & Company.
25- Bell, P., Green, T., Fisher, J., & Baum, A. (1996). Environmental Psychology (4th edition.). Fort Worth:Harcourt Brace College Publishers.
26- Uzzell, D., & Horne, N. (2006). The influence of biological sex, sexuality and gender role on interpersonal distance. British Journal of Social Psychology, 45, 579–597.
27- Tanner, C. K. (2006). Effects of the school’s physical environment on student achievement. Educational Planning, 15(2), 25–44.
28- Hall, Edward T., (1996). The Hidden Dimension. Lowe & Brydone Ltd., London.
[1] Gifford
[2] Sommner
[3] Altman
[4] Amos Rapoport
[5] Westin
[6] Nagel
[7] Glen Wash Ivanovic
[8] Strong boundaries, Intermediate boundaries and weak boundaries
The role of territorial behavior in improving the desirability of students' social interactions in academic environments
(Case study: Shahid Rajaee University)
Mona Mohammadi1, Hamidreza Azemati2*
1. Ph.D. Candidate in Architecture, Department of Architecture, School of Architecture and Urban Design Engineering, Shahid Rajaee Teacher Training University, Tehran, Iran.
2. Professor, Department of Architecture, School of Architecture and Urban Design Engineering, Shahid Rajaee Teacher Training University, Tehran, Iran (Corresponding Author).
Abstract
The desirability of students' social interactions plays a fundamental role in enhancing the quality of formal and informal academic spaces. The present study aims to investigate the territorial behavior in the academic environment concerning the concept of "boundary" to improve students' social interactions. This study is applied and mixed-method research, in which a survey study is applied to A) evaluate the individuals' views and develop the objective table and contents. Through data collection and employing written sources and semi-structured interviews with psychology and architecture professors B) develop a visual questionnaire, according to the table and distribute them among the research population.
In the present study, to fill out the questionnaire, 17 professors are interviewed, and 45 architecture students of Shahid Rajaee University are asked. Data are collected using interviews, observations, and questionnaires. The statistical population includes architecture students of Shahid Rajaee University. Also, the samples are selected by a cluster sampling technique. After classifying the obtained data using SPSS software, they are investigated and analyzed to extract desired boundaries from the students' views utilizing a t-test. Findings indicate that students consider in-between boundaries to be more desirable for spatial privacy in the presence of individuals and friendly gatherings.
Keywords: Territorial Behavior, Boundaries, Privacy, Social Interactions, Academic Environment.
