برهان امکان صفات (تخصیص) بر اثبات وجود خدا در کلام امامیّه
الموضوعات :
حمید عطائی نظری
1
(پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی)
الکلمات المفتاحية: برهان امکان صفات, تخصیص, اثبات وجود خدا, کلام امامیّه, حِمَّصی رازی,
ملخص المقالة :
یکی از استدلال‌هایی که در کلام اسلامی برای اثبات وجود خدا ارائه شده است برهان موسوم به امکان صفات یا اعراض است که گاه آن را برهان تخصیص نیز نامیده‌اند. چکیدۀ برهان مزبور آن است که اتّصاف اجسام به برخی صفات ویژه از میان تمام صفات ممکن، با توجّه به اصل علّیّت حتماً معلول وجود یک مُخَصِّص و مُرجِّح غیر جسمانی است که همان آفریدگار عالم و علّت تخصیص و ترجیح صفات اشیاء است. تاکنون پیشینه و تقریرها و تحوّلات این برهان در کلام امامیّه بررسی نشده است و از سرگذشت و تطوّرات تاریخی آن در کلام امامی آگاهی چندانی در دست نیست. با توجّه به ضرورت شناسایی و معرّفی استدلال‌های متکلّمان بر اثبات وجود خدا، در مقالۀ حاضر با تتبّع تاریخی در متون کلامی امامیّه تقریرهای مختلف متکلّمان امامی از برهان امکان صفات بازشناسی و تشریح می‌شود و ضمن مقایسۀ آنها با یکدیگر تحوّلات این برهانِ کمترشناخته شده در کلام امامیّه تبیین می‌گردد. پژوهش حاضر نشان می‌دهد که از قرن ششم هجری تا دورۀ صفویّه دست‌کم چهار تقریر مختلف از برهان امکان صفات در متون مختلف کلامی ارائه شده است که از حیث تعداد و ترتیب مقدّمات و نتیجه تفاوت‌های بارزی با یکدیگر دارند. تأکید متکلّمان متأخّر بر اثبات واجب الوجود و ناتوانی برهان امکان صفات از اثبات آن به تنهایی، موجب انضمام برهان امکان و وجوب به این برهان، و در نهایت، اقبال اندک متکلّمان امامی به این برهان گردید.
ابن أبی جمهور الأحسائی، محمّد بن علی، (1434 ه.ق.)، مُجلی مرآة المُنجی، 5 ج، تحقیق و تصحیح: رضا یحیی پور فارمَد، جمعیّة ابن أبی جمهور الأحسائی لإحیاء التراث، بیروت.
ابن تیمیّة، أحمد بن عبدالحلیم، بی تا، درء تعارض العقل والنقل، 11 ج، تحقیق: محمّد رشاد سالم، بی‌جا.
ابن میمون، موسی، (1429 ه.ق.)، دَلالة الحائرین، عارضه بأصوله العربیة والعبریة: الدکتور، الطبعة الثانیة، مکتبة الثقافة الدینیة، القاهرة.
الآمِدی، سیف‌الدّین، (1428 ه.ق.)، أبکار الأفکار فی أصول الدّین، تحقیق: احمد محمّد
المهدی، الطبعة الثالثة، 5 ج، مطبعة دارالکتب و الوثائق القومیة، القاهرة.
البحرانی، ابن میثم (1362 ش.)، شرح نهج البلاغة، 5 ج، مكتب الاعلام الاسلامی، قم.
البغدادی، عبدالقاهر، (1346 ه.ق.)، أصول الدیّن، مطبعة الدولة، استانبول.
جوادی آملی، عبدالله، (1378 ش.)، تبیین براهین اثبات خدا، مرکز نشر اسراء، چاپ سوم، قم.
الجوینی، عبدالملک، (1424 ه.ق.)، العقیدة النظامیّة، دراسة و تحقیق: محمّد الزُّبَیدی، دار سبیل الرشاد _ دارالنفائس، بیروت.
الحلّی، الحسن بن یوسف، (1426 ه.ق.)، تسلیک النفس إلی حظیرة القدس، تحقیق: فاطمه رمضانی، مؤسّسة الإمام الصادق (ع)، قم.
الحِمَّصى الرازى، سديدالدّين (1435 ه.ق.)، المُنقِذ من التقليد، مؤسّسة النشر الإسلامی، چاپ دوم، 2 ج، قم.
الرازی، فخرالدین، (1378 ش.)، المُحَصَّل، تحقیق: حسین آتای، منشورات شریف رضی، قم.
الرازی، فخرالدین، (1433 ه.ق.)، مَعالِم أصول الدّین، اعتنی به: نِزار حَمّادی، دار الضیاء، الکویت.
الرازی، فخرالدّین، (1436 ه.ق.)، نهایة العقول فی درایة الأصول، تحقیق: سعید عبداللطیف فودَة، 4 ج، دارالذخائر، بیروت.
الرازی، فخرالدّین، (2004 م.)، الریاض المونقة فی آراء أهل العلم، تحقیق: أسعد جمعة، مرکز النشر الجامعی، تونس.
الطهراني، الشیخ آقا بزرك، (1403 ه.ق.)، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، 26 ج، دارالأضواء، بیروت.
طوسی، نصیرالدّین، (1390 ش.)، رسالۀ اثبات واجب، چاپ شده در: طوسی، نصیرالدّین، مجموعه رسائل خواجه نصیرالدّین طوسی، تصحیح: محمّدتقی مدرّس رضوی، چاپ دوم، دانشگاه تهران با همکاری مؤسّسۀ پژوهشی میراث مکتوب، تهران.
غَرَویا‌ن، محسن، (1386 ش.)، سیری در ادلّۀ اثبات وجود خدا، مرکز انتشارات دفتر تبلیغا‌ت اسلامی‌حوزه علمیه قم، چاپ چهارم، قم.
قدردان قراملکی، محمّدحسن، (1386 ش.)، خداشناسی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، تهران.
اللاهیجی، ملّا عبدالرزّاق، (1430 ه.ق.)، شوارق الإلهام فی شرح تجرید الکلام، ج5، تحقیق: اکبر اسد علی زاده، چاپ اوّل، مؤسسة امام صادق(ع)، قم.
المحقّق الحلّی، جعفر بن الحسن، (1433 ه.ق.)، الرسالة الماتعیّة المطبوعة ضمن رسائل المحقّق الحلّی، تحقیق: رضا الأستادي، مؤسسة بوستان کتاب، قم.
مدرّس رضوی، محمّدتقی، (1386 ش.)، احوال و آثار خواجه نصیرالدّین طوسی، اساطیر، چاپ سوم، تهران.
المَلاحِمی الخوارزمی، رکن‌الدّین، (1387 ش.)، تحفة المتکلّمین فی الردّ علی الفلاسفة، تحقیق و مقدّمه: حسن انصاری و ویلفرد مادلونگ، مؤسّسۀ پِژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران، تهران.
المَلاحِمی الخوارزمی، رکن‌الدّین، (1390 ش.)، المعتمد فی أصول الدّین، تحقیق: ویلفرد مادلونغ، میراث مکتوب، تهران.
ولفسن، هری اوسترین، (1368 ش.)، فلسفۀ علم کلام، ترجمة: احمد آرام، چاپ اوّل، انتشارات الهدی، تهران.
Davidson, Herbert A., (1968), “Arguments from the Concept of Particularization in Arabic Philosophy”, Philosophy East and West, Vol. 18, No. 4, pp. 299-314.
Davidson, Herbert A., (1987), Proofs for Eternity, Creation and the Existence of God in Medieval Islamic and Jewish Philosophy, Oxford University Press, Oxford.
Madelung, Wilferd, (2006), “Abū I- Ḥusayn al-Baṣrī’s Proof for the Existence of God”, In J. E. Montgomery (ed.), Arabic Theology, Arabic Philosophy. From the Many to the One. Essays in Celebration of Richard M. Frank. Leuven: Peeters, pp. 273–80.
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات198ـ 177
برهان امکان صفات (تخصیص) بر اثبات وجود خدا در کلام امامیّه
حمید عطائی نظری 1
چکيده
یکی از استدلال‌هایی که در کلام اسلامی برای اثبات وجود خدا ارائه شده است برهان موسوم به امکان صفات یا اعراض است که گاه آن را برهان تخصیص نیز نامیده‌اند. چکیدۀ برهان مزبور آن است که اتّصاف اجسام به برخی صفات ویژه از میان تمام صفات ممکن، با توجّه به اصل علّیّت حتماً معلول وجود یک مُخَصِّص و مُرجِّح غیر جسمانی است که همان آفریدگار عالم و علّت تخصیص و ترجیح صفات اشیاء است. تاکنون پیشینه و تقریرها و تحوّلات این برهان در کلام امامیّه بررسی نشده است و از سرگذشت و تطوّرات تاریخی آن در کلام امامی آگاهی چندانی در دست نیست. با توجّه به ضرورت شناسایی و معرّفی استدلال‌های متکلّمان بر اثبات وجود خدا، در مقالۀ حاضر با تتبّع تاریخی در متون کلامی امامیّه تقریرهای مختلف متکلّمان امامی از برهان امکان صفات بازشناسی و تشریح می‌شود و ضمن مقایسۀ آنها با یکدیگر تحوّلات این برهانِ کمترشناخته شده در کلام امامیّه تبیین می‌گردد. پژوهش حاضر نشان می‌دهد که از قرن ششم هجری تا دورۀ صفویّه دست‌کم چهار تقریر مختلف از برهان امکان صفات در متون مختلف کلامی ارائه شده است که از حیث تعداد و ترتیب مقدّمات و نتیجه تفاوت‌های بارزی با یکدیگر دارند. تأکید متکلّمان متأخّر بر اثبات واجب الوجود و ناتوانی برهان امکان صفات از اثبات آن به تنهایی، موجب انضمام برهان امکان و وجوب به این برهان، و در نهایت، اقبال اندک متکلّمان امامی به این برهان گردید.
واژگان کلیدی
برهان امکان صفات، تخصیص، اثبات وجود خدا، کلام امامیّه، حِمَّصی رازی.
[1] . استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران.
Email: h.ataee@isca.ac.ir
تاریخ دریافت: 16/9/1399 پذیرش نهایی: 6/12/1399
