بررسي شاخص هاي زيست محيطي مدل تعالي عملکرد (EFQM) در صنعت فولاد با بهره گيري از رويکرد کيفي فراترکيب
الموضوعات :اميد گلشن تفتي 1 , سید حیدر میرفخرالدینی 2
1 - دکتری مدیریت صنعتی- دانشکده اقتصاد مدیریت و حسابداری- دانشگاهیزد- یزد ایران
2 - دکتری مدیریت صنعتی- دانشکده اقتصاد مدیریت و حسابداری- دانشگاه یزد- یزد- ایران
الکلمات المفتاحية: شاخص هاي زيست محيطي مدل تعالي عملکرد فراترکيبآنتروپي شانون صنعت فولاد,
ملخص المقالة :
با توجه به افزايش مقررات و الزامات دولت ها و آگاهي عموم مردم در مورد حفاظت محيط زيست در عصر حاضر، سازمان هايي که در پي حفظ بقاء خود هستند، نمي توانند مسائل زيست محيطي را ناديده بگيرند. با توجه به آلودگي هاي زيست محيطي که در صنعت فولاد وجود دارد، بايد شيوه هاي ارزيابي و مواجهه با مشکلات محيط زيست و کاهش آلودگي ها، مورد بازنگري قرار گيرد. هدف اين مطالعه شناسايي شاخص هاي زيست محيطي مدل تعالي عملکرد در صنعت فولاد با به کارگيري رويکرد کيفي فراترکيب است. با استفاده از فراترکيب 40 مقاله به عنوان نمونه پژوهش شناسايي و با تحليل محتوا مقوله ها، مفاهيم و کدهاي مربوطه استخراج و سپس به منظور شناسايي شاخص هاي تکميلي و اجرايي تر با فعالان زيست محيطي در صنعت فولاد مصاحبه شد و ميزان اهميت هر يک به کمک روش آنتروپي شانون تعيين گرديد. نتايج تحليل داده ها نشان داد که شاخص هاي زيست محيطي مدل تعالي عملکرد مربوط به رهبري سبز (3 مولفه)، استراتژي سبز (5 مولفه)، کارکنان سبز (3 مولفه)، شراکت ها و منابع سبز (5 مولفه)، فرآيندها، محصولات و خدمات سبز (8 مولفه)، نتايج سبز مشتريان (2 مولفه)، نتايج سبز کارکنان (4 مولفه)، نتايج سبز جامعه (3 مولفه) و نتايج سبز کسب و کار (3 مولفه) از مهم ترين عوامل زيست محيطي در فولاد محسوب مي شوند. شاخص هايي از قبيل تبعيت از سياست هاي زيست محيطي، برنامه ريزي فرآيند سبز، استفاده از تکنولوژي هاي بروز، آموزش کارکنان، و بازيافت در اجرا بيشترين ضريب اهميت را دارند.
آذر، ع؛ ميرفخرالديني، ح و انواري رستمي، ع. (1387)، بررسي مقايسه اي تحليل داده ها در شش سيگما با کمک ابزارهاي آماري و فنون تصميم گيري چند شاخصه، مدرس علوم انساني، 59: 1-36.
اوليا، م؛ مدرسي، ن؛ بهجت، م و شهوازيان، س. (1389). آشنايي با سيستم هاي ارزيابي عملکرد، انتشارات نص، صص96-95.
آدمي، ن. (1395). بررسي عوامل مؤثر بر نوآوري و کارآفريني شرکتي با مدل تعالي عملکرد EFQM در شرکتهاي تعاوني شهرستان اروميه. پايان نامه منتشر شده کارشناسي ارشد، دانشگاه صنعتي اروميه، آذربايجان غربي.
بحريني، ح و طبيبيان، م (1377). مدل ارزيابي کيفيت محيط زيست شهري. محيط شناسي. 21، 41-56.
جغفرنژاد، ا؛ محمودي، م. (1393). زنجيره ي تامين پايدار. (1393). تهران: انتشارات موسسه ي کتاب مهربان نشر، (صص 59-60).
جولازاده، م. (۱۳۸۹). اهميت و نقش صنايع فولاد در توسعه کشور، سمپوزيوم فولاد 1389، اصفهان، انجمن آهن و فولاد ايران.
خالقي، ا و حاج کريمي، ع. (1390). بومي سازي نظام وزن دهي مدل تعالي سازماني بنياد کيفيت اروپا در شرکت هاي تحت پوشش سازمان گسترش و نوسازي صنايع ايران. پژوهش نامه ي مديرت تحول، سال سوم، شماره ي 5.
رزمي، ج و نصراللهي، م. (1392). مديريت زنجيره ي تامين سبز: طراحي، برنامه ريزي، استقرار و ارزيابي، تهران: دانشگاه آزاد اسلامي.
زنجيرچي، م؛ اسديان اردکاني، ف؛ عزيزي، ف و مروج، س. (1392). ارائه چارچوب ارزيابي سبز بودن صنايع توليدي بر اساس عملکرد محيطي و رويکرد فازي ( مطالعه ي موردي : صنايع کاشي، فولاد و نساجي استان يزد)، محيط شناسي، دوره 39، شماره 1، صفحه 39-52.
هوشمند، ا. (1396). طراحي مدل رياضي ارزيابي عملکرد زيست محيطي زنجيره تامين در صنعت فولاد، پايان نامه کارشناسي ارشد، دانشگاه يزد.
محمدرضايي، ش. (1384). معرفي الگويي براي ارزيابي عملکرد زيست محيطي. اثر ارائه شده در دومين کنفراس ملي مديريت عملکرد، تهران، سازمان مديريت و برنامه ريزي کشور.
Aydin, S., Kahraman, C., & Kaya, İ. (2012). A new fuzzy multicriteria decision making approach: An application for European Quality Award assessment. Knowledge-Based Systems, 32, 37-46
Chaabane, A., Ramudhin, A., & Paquet, M. (2012). Design of sustainable supply chains under the emission trading scheme. International Journal of Production Economics, 135(1), 37-49
Chiesa, V., Frattini, F., Lazzarotti, V., & Manzini, R. (2008). Designing a performance measurement system for the research activities: A reference framework and an empirical study. Journal of engineering and technology management, 25(3), 213-226
Darnall, N., Seol, I., & Sarkis, J. (2009). Perceived stakeholder influences and organizations’ use of environmental audits. Accounting, Organizations and Society, 34(2), 170-187
Diabat, A., & Govindan, K. (2011). An analysis of the drivers affecting the implementation of green supply chain management. Resources, Conservation and Recycling, 55(6), 659-667
Dobbie, M. J., & Dail, D. (2013). Robustness and sensitivity of weighting and aggregation in constructing composite indices. Ecological Indicators, 29, 270-277
Fahimnia, B., Sarkis, J., & Eshragh, A. (2015). A tradeoff model for green supply chain planning: A leanness-versus-greenness analysis. Omega, 54, 173-190
Finfgeld, D. L. (2003). Metasynthesis: The state of the art—so far. Qualitative health research, 13(7), 893-904
Huang, N. (2001, May). Eco-Efficiency and an overview of green productivity. In Conference on Enhancing Competitiveness through Green Productivity (pp. 25-27)
Ip, W. H., Chan, S. L., & Lam, C. Y. (2011). Modeling supply chain performance and stability. Industrial Management & Data Systems, 111(8), 1332-1354
Jensen, L. A., & Allen, M. N. (1996). Meta-synthesis of qualitative findings. Qualitative health research, 6(4), 553-560
Kotzab, H., Munch, H. M., de Faultrier, B., & Teller, C. (2011). Environmental retail supply chains: when global Goliaths become environmental Davids. International Journal of Retail & Distribution Management, 39(9), 658-681
Kumar, D., & Garg, C. P. (2017). Evaluating sustainable supply chain indicators using fuzzy AHP: Case of Indian automotive industry. Benchmarking: An International Journal, 24(6), 1742-1766
Kusi-Sarpong, S., Gupta, H., & Sarkis, J. (2019). A supply chain sustainability innovation framework and evaluation methodology. International Journal of Production Research, 57(7), 1990-2008
Large, R. O., & Thomsen, C. G. (2011). Drivers of green supply management performance: Evidence from Germany. Journal of Purchasing and Supply Management, 17(3), 176-184
Luthra, S., Govindan, K., Kannan, D., Mangla, S. K., & Garg, C. P. (2017). An integrated framework for sustainable supplier selection and evaluation in supply chains. Journal of Cleaner Production, 140, 1686-1698
Mesgari, I., Mohammadian, A., & Tousi, M. A. S. Iran Experiences with the Customized EFQM Model in Health Care
Ninlawan, C., Seksan, P., Tossapol, K., & Pilada, W. (2010, March). The implementation of green supply chain management practices in electronics industry. In World Congress on Engineering 2012. July 4-6, 2012. London, UK. (Vol. 2182, pp. 1563-1568). International Association of Engineers
Ninlawan, C., Seksan, P., Tossapol, K., & Pilada, W. (2010, March). The implementation of green supply chain management practices in electronics industry. In World Congress on Engineering 2012. July 4-6, 2012. London, UK. (Vol. 2182, pp. 1563-1568). International Association of Engineers
Porter, L., & Tanner, S. (2012). Assessing business excellence. Routledge
Refaie Shirpak, K. H., Guruge, S., & Chinichian, M. (2010). Meta-synthesis of qualitative research in health sciences. Iranian Journal of Epidemiology, 6(1), 51-57
Sandelowski, M., & Barroso, J. (2006). Handbook for synthesizing qualitative research. Springer Publishing Company
Shang, K. C., Lu, C. S., & Li, S. (2010). A taxonomy of green supply chain management capability among electronics-related manufacturing firms in Taiwan. Journal of environmental management, 91(5), 1218-1226
Tarí, J. J. (2006). An EFQM model self‐assessment exercise at a Spanish university. Journal of Educational Administration
Uygun, Ö., & Dede, A. (2016). Performance evaluation of green supply chain management using integrated fuzzy multi-criteria decision making techniques. Computers & Industrial Engineering, 102, 502-511
Winter, S., & Lasch, R. (2016). Environmental and social criteria in supplier evaluation–Lessons from the fashion and apparel industry. Journal of Cleaner Production, 139, 175-190
Wu, C., & Barnes, D. (2016). An integrated model for green partner selection and supply chain construction. Journal of Cleaner Production, 112, 2114-2132
Wu, G. C., Ding, J. H., & Chen, P. S. (2012). The effects of GSCM drivers and institutional pressures on GSCM practices in Taiwan’s textile and apparel industry. International Journal of Production Economics, 135(2), 618-636
Zhu, Q., & Sarkis, J. (2006). An inter-sectoral comparison of green supply chain management in China: drivers and practices. Journal of cleaner production, 14(5), 472-486
MODIRIAT-E-FRDA JOURNAL ISSN 2228-6047 |
Study of Environmental Indicators of Performance Excellence Model (EFQM) in Steel Industry with Using Meta- Synthesis qualitative approach
Abstract |
|
Given the increasing regulation and requirements of governments and the general public's awareness of environmental protection in the present age, organizations seeking to preserve their survival cannot ignore environmental issues. Given the environmental pollution that is present in the steel industry, ways of assessing and addressing environmental problems and reducing pollution must be reviewed. The purpose of this study was to identify the environmental indicators of performance excellence model in the steel industry using a Meta- Synthesis qualitative approach. Using a Meta- Synthesis sample of 40 articles, the research sample was identified and content analysis, categories, concepts and codes extracted. The Shannon entropy method was determined. The results of data analysis showed that EFQM environmental performance excellence model environmental indicators related to green leadership (3 components), green strategy (5 components), green staff (3 components), partnerships and green resources (5 components), processes, products and green services (8 components), customer green results (2 components), employee green results (4 components), community green results (3 components) and business green results (3 components) are the most important environmental factors in the steel industry are considered. Indicators such as adhering to environmental policies, green process planning, and use of up-to-date technologies, staff training, and recycling are the most important factors in implementation.
Keywords: Environmental Indicators, Performance Excellence Model, Meta- Synthesis, Shannon Entropy, Steel Industry
| |
بررسي شاخص هاي زيست محيطي مدل تعالي عملکرد (EFQM) در صنعت فولاد با بهره گيري از رويکرد کيفي فراترکيب
اميد گلشن تفتي(نویسنده مسئول)
دکتری مدیریت صنعتی- دانشکده اقتصاد مدیریت و حسابداری- دانشگاه یزد- یزد ایران
سید حیدر میرفخرالدینی
استاد دانشکده اقتصاد مدیریت و حسابداری- دانشگاه یزد- یزد ایران
چکيده
با توجه به افزايش مقررات و الزامات دولت ها و آگاهي عموم مردم در مورد حفاظت محيط زيست در عصر حاضر، سازمان هايي که در پي حفظ بقاء خود هستند، نمي توانند مسائل زيست محيطي را ناديده بگيرند. با توجه به آلودگي هاي زيست محيطي که در صنعت فولاد وجود دارد، بايد شيوه هاي ارزيابي و مواجهه با مشکلات محيط زيست و کاهش آلودگي ها، مورد بازنگري قرار گيرد. هدف اين مطالعه شناسايي شاخص هاي زيست محيطي مدل تعالي عملکرد در صنعت فولاد با به کارگيري رويکرد کيفي فراترکيب است. با استفاده از فراترکيب 40 مقاله به عنوان نمونه پژوهش شناسايي و با تحليل محتوا مقوله ها، مفاهيم و کدهاي مربوطه استخراج و سپس به منظور شناسايي شاخص هاي تکميلي و اجرايي تر با فعالان زيست محيطي در صنعت فولاد مصاحبه شد و ميزان اهميت هر يک به کمک روش آنتروپي شانون تعيين گرديد. نتايج تحليل داده ها نشان داد که شاخص هاي زيست محيطي مدل تعالي عملکرد مربوط به رهبري سبز (3 مولفه)، استراتژي سبز (5 مولفه)، کارکنان سبز (3 مولفه)، شراکت ها و منابع سبز (5 مولفه)، فرآيندها، محصولات و خدمات سبز (8 مولفه)، نتايج سبز مشتريان (2 مولفه)، نتايج سبز کارکنان (4 مولفه)، نتايج سبز جامعه (3 مولفه) و نتايج سبز کسب و کار (3 مولفه) از مهم ترين عوامل زيست محيطي در فولاد محسوب مي شوند. شاخص هايي از قبيل تبعيت از سياست هاي زيست محيطي، برنامه ريزي فرآيند سبز، استفاده از تکنولوژي هاي بروز، آموزش کارکنان، و بازيافت در اجرا بيشترين ضريب اهميت را دارند.
نتيجه گيري: بنابراين توجه شرکت ها به الگوي ارائه شده در اين مطالعه مي تواند تأثير بسزايي در افزايش رضايت مشتري داشته باشد. مديران همچنين مي توانند با اتخاذ سياست هاي استراتژيک و خلاقانه ، در افزايش رضايت مشتري نقش موثري داشته باشند.
واژگان کليدي: شاخص هاي زيست محيطي، مدل تعالي عملکرد، فراترکيب، آنتروپي شانون، صنعت فولاد
مقدمه
فعاليت هاي صنعتي از منابع طبيعي استفاده و به آن ها وابستگي دارند و ماهيت فرآيند آن ها به گونه اي است که به طور بالقوه محيط زيست را آلوده مي کنند. بنابراين چنانچه به پيامد هاي زيست محيطي انجام اين گونه فعاليت ها توجه نشود، بايد هزينه هاي کلاني براي رفع خسارت و ضايعات ناشي از عدم توجه به اين موضوع صرف شود (Huang, 2001). تضمين توسعه پايدار هر کشور در عصر حاضر، منوط به حفظ و استفاده بهينه از منابع محدود و غير قابل جايگزين در آن کشور شده است. اقدامات گوناگوني براي مواجهه با اين مساله توسط دولت ها انجام گرفته که قوانين و مقررات سختگيرانه دولتي و افزايش آگاهي عمومي از مسائل زيست محيطي، شرکت ها را وادار به سبزکردن زنجيره تامين خود نموده است (Wu & Barnes, 2016). از اين رو، حرکت به سمت مديريت سبز و تاکيد بر شاخص هاي زيست محيطي باعث مي شود به سطح بالاتري از بهره وري براي تأمين نيازهاي جامعه، مراقبت و افزايش کيفيت زيست محيطي در سطح محلي و جهاني و همچنين افزايش حفاظت محيط زيست دست يابيم، به نحوي که موجب افزايش سودآوري تجاري شده و همزمان به سه موضوع اصلي محيط، کيفيت و سودآوري توجه مي نمايد (Fahimnia, Sarkis & Eshragh, 2015). شاخص زيست محيطي، منابع اطلاعاتي مختلف و متعدد را در يک سيستم مربوط به محيط زيست ترکيب مي کند تا يک ويژگي خاص آن سيستم را به طور مختصر توضيح دهد (Dobbie & Dail, 2013). فرآيند در نظرگرفتن معيارها و شاخص هاي زيست محيطي در سرتاسر فرآيند توليد و در تمام مراحل طراحي محصول تا تحويل به مشتري و بالاخره پس از مصرف، مديريت بازيافت و مصرف مجدد به منظور بيشينه کردن ميزان بهره وري مصرف انرژي و منابع همراه با بهبود عملکرد کل زنجيره است (Fahimnia & et al, 2015). کومار و پراکاش گارگ (2017) در تحقيق خود کاهش ميزان انتشار گازها، بهروه وري انرژي و انرژي تجديد پذير، لجستيک معکوس و کمينه کردن ضايعات، خريد و طراحي سبز را به عنوان شاخص هاي زيست محيطي زنجيره تامين پايدار معرفي کردند. در سال 2016 وينتر و لاش به شناسايي شاخص هاي زيست محيطي ارزيابي تامين کننده پرداخته اند که شامل کنترل آلودگي، پيشگيري از آلودگي، سيستم مديريت زيست محيطي، طراحي زيست محيطي، صلاحيت زيست محيطي و تصوير زيست محيطي بودند. لاترا و همکارانش (2016) در مطالعه اي شاخص هاي زيست محيطي را سيستم هاي مديريت زيست محيطي، طراحي و خريد سبز، توليد سبز، مديريت سبز، بسته بندي سبز، مديريت ضايعات و جلوگيري از آلودگي معرفي کرده اند. کوتزاب و همکارانش (2011) 34 شاخص سبز مديريت زنجيره تامين در حوزه خرده فروشي را شناسايي کرده و آن ها را در 8 طبقه ي سيستم هاي مديريت زيست محيطي، استفاده از انرژي، توجه به ورودي ها، محصول، بسته بندي، حمل و نقل، مصرف و ضايعات جاي دادند. لارج و تومسِن (2011) نيز شاخص هاي زيست محيطي را تحت 5 مولفه قابليت هاي مديريت تامين سبز، خريد سبز، تعهد زيست محيطي، ارزيابي زيست محيطي تامين کنندگان و همکاري با تامين کنندگان ارائه دادند. نينلاوان و همکارانش نيز در سال 2010 شاخص هاي زيست محيطي ارزيابي زنجيره تامين را در صنعت الکترونيک و در 4 گروه تدارکات سبز، توليد سبز، توزيع سبز و لجستيک طبقه بندي کردند. در سال 2010 شانگ، لو و لي با مطالعه بر روي يک شرکت الکترونيکي، 22 شاخص زيست محيطي را با استفاده از تحليل عاملي براي سنجش زنجيره تامين سبز استخراج کردند. همچنين از طرفي بايد در نظر داشت که ايران به عنوان کشوري در حال توسعه که مراحل صنعتي شدن خود را طي مي کند و در چند دهه ي اخير با مشکلات مربوط به آلاينده هاي صنعتي مواجه شده است که رشد سريع صنعت و توسعه ي صنعتي، محيط زيست طبيعي کشور را در معرض فشار قرار مي دهد و علاوه بر اين، استفاده از فناوري هاي نامناسب و قديمي و مديريت ناکارآمد در صنايع باعث مصرف بي رويه ي منابع اوليه شده است و همچنين شدت آلودگي هاي محيطي حاصل از مواد زايد در شهرها و شهرک هاي صنعتي به گونه اي است که توجه منابع علمي و اجرايي را جهت دفع صحيح و بازيافت اصولي اين مواد به خود جلب کرده است. از اين رو مطالعه و شناسايي شاخص هاي عملکرد زيست محيطي در راستاي کاهش آلودگي ها و مشکلات زيست محيطي مطرح شده، از اهميت بسيار بالايي برخوردار مي باشد.
در يك محيط پويا، مديران سازمان ها براي ارزيابي عملكرد سازمان خود، ناگزيرند مدلي جامع و يكپارچه را به كار گيرند كه تمام جنبه هاي كليدي و مؤثر سازمان را دربرگيرد (Chiesa et al., 2008). ارزيابي اين امكان را فراهم مي كند تا سازمان بتواند در مسير تعالي، وضعيت خود را شناسايي، عملكرد خود را اندازه گيري و براساس يافته هاي حاصل نسبت به بهبود وضعيت خود اقدام نمايد (Tari, 2005). مديريت مناسب محيط زيست منوط به ارزيابي عملکرد زيست محيطي است. بسياري از سازمان ها در جستجوي راه هايي هستند تا از آن طريق عملکرد زيست محيطي خود را درک کنند، بازتاب دهند و بهبود بخشند. اين امر با مديريت اثربخش عناصري از فعاليت ها، محصولات و خدمات سازمان ميسر مي گردد که مي توانند به نحو بارزي بر محيط زيست اثرگذار باشند (محمدرضايي، 1384). طي دهه هاي اخير، خودارزيابي و مرسوم شدن آن در بين سازمان ها، موجب شده است که اکثر کشورهاي دنيا با تکيه بر مدل ها و جوايزي که در سطح ملي و منطقه اي ايجاد کرده اند، محرک سازمان ها و کسب و کارها در تعالي، رشد متوازن، ثروت آفريني، خلق کيفيت و رضايت مشتري باشد (اصغري زاده و امين، 1385). در واقع با اجراي صحيح خود ارزيابي، يک نماي واقعي از وضعيت فعلي سازمان ارائه مي شود که به دنبال آن، اجراي اقدامات اصلاحي و پروژه هاي بهبود، منجر به سرآمدي و تعالي کسب و کار و رشد آن مي گردد (خالقي و حاج کريمي، 1390). چارچوب هاي تعالي عملکرد کسب و کار، ابزارهاي راهبردي هستند که سازمان ها را به عملکرد بهتر براي کسب مزيت رقابتي وادار مي کنند. ارزيابي تعالي عملکرد کسب و کار، بخش ضروري از فرآيند يادگيري و اندازه گيري است که کارکنان را در خود ارزيابي درگير کند (Aydin, Kahraman & Kaya, 2012; Porter & Tanner, 2004). بهترين مدل ها براي ارزيابي عملکرد عبارتند از: مدل تعالي سازماني مالکوم بالدريج و مدل تعالي سازماني بنياد مديريت کيفيت اروپا (EFQM). با وجود اين که هر دو مدل مذکور مبتني بر ارکان و ارزش هاي مديريت کيفيت جامع استوارند و تا حدودي داراي کارکرد مشابه هستند، اما بنا بر تحقيقات و مطالعات انجام گرفته، استقرار مدل تعالي EFQM نسبت به مدل تعالي بالدريج، در سازمان هاي ايران اثربخش تر و مطلوب تر شناخته شده است (آدمي، 1395). تاکنون جنبه هاي زيست محيطي در سيستم هاي اندازه گيري که به وسيله ي شرکت ها مورد استفاده قرار گرفته اند، به ميزان زيادي ناديده گرفته شده اند. بنابراين فقدان استانداردها و هنجارهاي اندازه گيري که به طور عمومي پذيرفته شده باشند، به خوبي احساس مي شود. معيارهاي گروه زيست محيطي، بر قانون گذاري در مورد اثر منفي حمل و نقل و تاثير ساير فعاليت هاي شرکت بر محيط زيست متمرکز است. بُعد زيست محيطي دربردارنده ي ابعاد فرعي انتشار گازهاي خطرناک، بهره برداري از منابع طبيعي، ضايعات و بازيافت است (جعفر نژاد و محمودي، 1393). با توجه به اين که امروزه مسلم شده است که به کمک شاخص ها مي توان با مشخص کردن مسائل و فراهم کردن زمينه اندازه گيري، براي ارزيابي بهتر موفقيت و يا شکست طرح ها، برنامه ريزي هاي عمومي را بهبود بخشيد (طبيبيان و بحريني، 1377)، محققين در مطالعه حاضر به شناسايي شاخص هاي زيست محيطي مدل تعالي عملکرد EFQM پرداخته اند. از طرفي امروزه يکي از شاخص هاي اصلي توسعه يافتگي کشورها، توليد و مصرف فولاد است که بر فرآيند توسعه، سطح دانش، اشتغال زايي و ... تاثير بسزايي دارد و موضوع روز صنعت فولاد کشور، حفظ محيط زيست و مصرف بهينه انرژي است که با بکارگيري فرآيند و تجهيزات خاص، امکان صرفه جويي انرژي و کاهش انتشار گلخانه اي تا 25% در صنايع فولاد ايران امکان پذير مي باشد (جولازاده، 1389). با در نظر داشتن مطالب فوق، شناسايي شاخص هاي عملکرد زيست محيطي در صنعت فولاد و در راستاي حفظ محيط زيست و مصرف بهينه انرژي بسيار مهم و ضروري است.
از اين رو با تاکيد بر اين که سازمان هاي امروزي با الزامات گريزناپذيري براي مواجهه با چالش حفاظت محيط زيست روبه رو هستند و مدل جامعي که تمامي شاخص هاي زيست محيطي را ارائه دهد، وجود ندارد و در مدل تعالي عملکرد EFQM نيز به بُعد مهم زيست محيطي توجه نشده است، به ضرورت و اهميتِ شناسايي شاخص هاي زيست محيطي EFQM، به عنوان عامل موفقيت سازمان هاي فعال در صنعت فولاد، پي مي بريم. تنوع و واگرايي نتايج تحقيقات در زمينه دسته بندي ابعاد، مولفه ها و شاخص هاي زيست محيطي به طرق مختلف و در مدل هاي گوناگون و عدم در نظر گرفتن شاخص ها و ابعاد زيست محيطي در مدل EFQM، نگارندگان را بر آن داشت تا با بهره گيري از روش فراترکيب به الگويي جامع در صنعت فولاد که يکي از صنايع استراتژيک و ناسازگار با محيط زيست است، دست يابند. با در نظر داشتن اهميت مباحث زيست محيطي و انجام تحقيقات محدود در حوزه ي اجرا و ضرورت اتخاذ نگرشي جامع در دسته بندي شاخص هاي زيست محيطي، استفاده از روش فراترکيب ضروري به نظر مي رسد. اين الگو مي تواند مبنايي براي ارزيابي عملکرد زيست محيطي شرکت هاي فعال در صنعت فولاد بوده و زمينه ي رعايت و اجراي موفق و کاراي الزامات و قوانين زيست محيطي و خواسته هاي عموم مردم را در جهت کاهش آلودگي هاي زيست محيطي و کارايي منابع، فراهم کند. بر اين اساس، پژوهش حاضر به دنبال پاسخگويي به سوالات زير است:
شاخص هاي زيست محيطي در صنعت فولاد کدامند؟ کدام دسته از عوامل، اهميت و نقش بيشتري در کاهش آلودگي هاي زيست محيطي دارند؟ رتبه بندي و ميزان اهميت شاخص هاي شناسايي شده ي مدل تعالي عملکرد در صنعت فولاد چيست؟
2. ادبيات و پيشينه تحقيق
فرآيند پيچيده ي فناوري و برداشت بي رويه ي انسان از منابع طبيعي منجر به خواسته به حق انسان، يعني سلامت انسان، جامعه و محيط زيست شده که به درستي محقق نشده است. بنابراين. حفظ و توسعه ي سلامت انسان و کاهش خطرات ناشي از آلودگي و عوامل مخاطره آميز زيست محيطي و تدوين برنامه هايي در جهت کنترل و کاهش بيماري ها مورد تاکيد مي باشد. با فشار مقررات دولتي براي اخذ استانداردهاي زيست محيطي از يک طرف و رشد فزاينده ي تقاضاي مشتريان براي عرضه ي محصولات سبز (بدون اثر مخرب بر محيط زيست)، مفهوم ارزيابي محيط زيست زنجيره ي تامين پديدار گشت. امروزه مديران زنجيره ي تامين در شرکت هاي پيشرو از طريق ايجاد مطلوبيت و رضايتمندي از منظر زيست محيطي در سراسر زنجيره ي تامين مي کوشند تا از لجستيک سبز و بهبود عملکرد محيطي خود در کل زنجيره ي تامين به عنوان يک سلاح استراتژيک جهت کسب مزيت رقابتي پايدار سود ببرند (رزمي و نصراللهي، 1392). در طول سال هاي گذشته، تعداد سازمان هايي که نسبت به مسائل زيست محيطي حساس شده و استانداردهاي زيست محيطي را رعايت مي کنند، افزايش چشمگيري داشته است (Darnall & et al., 2009). عملکرد زيست محيطي عبارت است از مجموعه عمليات شرکت که همگام و سازگار با محيط زيست بوده و اين عملکرد عمدتاً از طريق معيارها و مقياس هاي تعيين شده توسط نهادها و آژانس هاي مربوطه، اعم از کشوري و بين المللي اندازه گيري مي شود (هوشمند، 1396). تاکنون جنبه هاي زيست محيطي در سيستم هاي اندازه گيري که به وسيله ي شرکت ها مورد استفاده قرار گرفته اند، به ميزان زيادي ناديده گرفته شده اند. بنابراين فقدان استانداردها و هنجارهاي اندازه گيري که به طور عمومي پذيرفته شده باشند، به خوبي احساس مي شود. پس هنگام تجزيه و تحليل تاثير شرکت، چگونگي اثر فعاليت هاي آن بر محيط زيست نيز بايد مدنظر قرار گيرد. معيارهاي گروه زيست محيطي، بر قانون گذاري در مورد اثر منفي حمل و نقل و تاثير ساير فعاليت هاي شرکت بر محيط زيست متمرکز است. بُعد زيست محيطي دربردارنده ي ابعاد فرعي انتشار گازهاي خطرناک، بهره برداري از منابع طبيعي، ضايعات و بازيافت است. نمونه هايي از اين ابعاد در جدول 1 نشان داده شده اند.
جدول (1). بُعد زيست محيطي، ابعاد فرعي و معيارهاي اندازه گيري (جعفر نژاد و محمودي، 1393)
بُعد زيست محيطي | ||
بعد فرعي | مثال هايي از معيارها | مثال هايي از مزايا و بهبود هاي حاصل شده |
انتشارگازهاي خطرناک | انتشار دي اکسيد کربن، انتشار ساير آلاينده ها | کاهش انتشار دي اکسيد کربن، صرفه جويي در مصرف آب، بهره برداري از زمين، بهره برداري از انرژي صرف شده در هر انبار، کاهش نياز به حمل و نقل جاده اي، درصد بسته بندي با قابليت استفاده ي مجدد، کاهش خسارت به تجهيزات، کاهش صدمات محموله هاي دريايي، کاهش ضايعات و پس افت ها، کاهش از کارافتادگي تجهيزات، محمولات تاريخ مصرف گذشته در انبار |
بهره برداري از منابع طبيعي | مصرف سوخت، مصرف آب، مصرف انرژي، استفاده از زمين | |
ضايعات و بازيافت | کاهش ضايعات، درصد مواد و محصولات بازيافتي، استفاده از مواد آسيب رسان به محيط زيست | |
يکي از اين اثرات انتشار گاز دي اکسيد کربن است. به طوري که سازمان هاي ملي و بين المللي در پي کاهش آن هستند. استفاده از انرژي سوخت هاي فسيلي نيز مي تواند به عنوان جانشين گاز دي اکسيد کربن منتشر شده، مورد استفاده قرار بگيرد. سوخت فسيلي همچنين در زير طبقه ي بهره برداري از منابع طبيعي نيز وجود دارد که در آن مباحثي همچون استفاده از زمين، آب و سوخت مطرح مي شود (جعفر نژاد و محمودي، 1393). بايد به اين موضوع توجه داشت که درک مسئوليت محيطي موجب دستيابي به مزيت رقابتي و افزايش سهم بازار از طريق فرآيند بهبود تاثيرات محيطي محصولات مي شود (Zhu & Sarkis, 2006). مديريت زيست محيطي تلاشي براي حداقل سازي تاثيرات منفي محيطي محصولات شرکت در سراسر چرخه ي عمر محصول مي باشد. اين اقدام به دليل فشارهاي سازماني، ضروري به نظر مي رسد و موجب افزايش کارايي منابع استفاده شده در مديريت محيطي مي شود (Wu & et al., 2012).
موفقيت و بقاي سازمان به عملکرد آن وابسته است. ارزيابي عملکرد از اين جهت که عملکرد سيستم را پايش مي نمايد و چگونگي پياده سازي استراتژي هاي سازمان را نشان مي دهد، بسيار با اهميت است. شواهد دال بر اين است که توجه به بحث ارزيابي عملکرد نه تنها کاهش نيافته است بلکه به شدت افزايش يافته است (اولياء، مدرسي، بهجت و شهوازيان، 1389). لذا طي دهه هاي گذشته مدل هاي متفاوتي جهت اندازه گيري و ارزيابي عملکرد سازمان ها ارائه گرديده است. در دهه اخير، مدل هاي مرسوم به خود ارزيابي طرفداران زيادي پيدا کرده اند. مدل هاي مطرح خود ارزيابي عبارتند از: جايزه ي کيفيت دمينگ1، جايزه ي کيفيت مالکوم بالدريج، جايزه کيفيت اروپا. خود ارزيابي، يک بازنگري منظم، سيستماتيک و جامع از نتايج و فعاليت هاي سازمان توسط خود سازمان و افراد آن بر اساس يک مدل تعالي عملکرد است. فرآيند خودارزيابي به سازمان اجازه مي دهد که به طور شفاف نقاط قوت و نيز حوزه هاي نيازمند بهبود را شناسايي کند (اوليا، مدرسي، بهجت، شهوازيان، 1389). اين مدل ها، ابزار موثري براي تدوين مفاهيم و ارزش هاي سازمان هستند و علاوه بر نهادينه کردن اجراي برنامه هاي استراتژيک، استفاده از تکينيک هاي خود ارزيابي، يادگيري سازماني و بهبود مستمر در سازمان را فراهم مي آورند (Mesgari & et al, 2014). مدل سرآمدي EFQM به عنوان چارچوب اوليه براي ارزيابي و بهبود سازمان ها معرفي شده است، مدلي که نشان دهنده مزيت هاي پايداري است که يک سازمان بايد به آن ها دست يابد. آخرين ويرايش مدل مذکور تا پيش از بازنگري سال 2013، مربوط به تغييرات سال 2010 در مفاهيم بنيادين، معيارها و منطق ارزيابي آن بوده است.
در راستاي شناسايي شاخص هاي زيست محيطي تحقيقات اندکي انجام شده است از قبيل مطالعه اي که کاسي سارپانگ و همکارانش (2018) در آن همکاري درون و برون سازماني، دسترسي به تخصص فني و سرمايه گذاري در R&D براي اقدامات سبز، توسعه قابليت هاي لجستيک سبز، توليد سبز و توسعه قابليت هاي عملياتي، ابتکار عمل و تعهد مديريت نسبت به مسائل زيست محيطي، طراحي محصولات با تاثير کمتر بر محيط زيست و انجام مميزي زيست محيطي منظم به عنوان شاخص هاي زيست محيطي معرفي کرده اند. همچنين لي و متياژاگان در سال 2017 نرخ مصرف منابع، کربن توليدشده، کيفيت هوا، خاک و آب، حفاظت از کيفيت و تامين منابع آبي پاک، ارتقا کشاورزي پايدار و توسعه روستايي را به عنوان شاخص هاي زيست محيطي در مطالعه خود معرفي کرده اند. يوگان و دد نيز در سال 2016 مدل مبتني بر روش هاي MCDM فازي يکپارچه اي را براي ارزيابي عملکرد GSCM شرکت ها از نظر شاخص هاي زيست محيطي طراحي سبز، خريد سبز، حمل و نقل سبز، لجستيک سبز و لجستيک معکوس، پيشنهاد داده اند. ايپ، چن و لم در سال 2011، رويکرد جامعي را براي مدل سازي و ارزيابي عملکرد زنجيره تامين ارائه دادند. آن ها براي اين ارزيابي شش معيار قابليت اطمينان محصول، رضايت کارکنان، رضايت مشتري، تحويل به موقع، رشد سودآوري و کارايي را مدنظر قرار دادند. زنجيرچي و همکاران (1392) با استفاده از رويکردهاي تصميم گيري چند معياره فازي، پنج معيار کلي شامل تامين و خريد سبز، طراحي سبز، توليد سبز، حمل ونقل سبز و بسته بندي سبز را شناسايي کرده اند.
پس از بررسي ادبيات و پيشينه ي مطرح شده، اين موضوع مورد توجه مي باشد که پژوهش هاي مختصري در حوزه شناسايي شاخص هاي زيست محيطي مدل تعالي عملکرد علي الخصوص در صنعت فولاد انجام شده است. از اين رو پژوهش حاضر درصدد شناسايي و تبيين شاخص هاي زيست محيطي مدل تعالي عملکرد در صنعت فولاد با رويکرد کيفي است.
3. روش تحقيق
تحقيق حاضر به لحاظ هدف، توصيفي و از نظر نوع استفاده کاربردي است. در اين تحقيق ابتدا با استفاده از رويکرد فراترکيب شاخص هاي زيست محيطي صنايع فولاد شناسايي شده است. فراترکيب شيوه اي است که در آن تحقيقات کيفي در هم تلفيق، شباهت ها و تفاوت هاي آن ها با هم مقايسه، يافته هاي آن ها به زبان يکديگر ترجمه شده و تفسيري نو از مجموعه آن ها حاصل مي شود. اين تفسير مي تواند به توضيح جامع تر پديده مورد بررسي بينجامد و يا نظريه هاي جديد را در توضيح پديده مورد بررسي پديد آورد (Refaie Shirpak, Guruge & Chinichian, 2010). به منظور شناسايي شاخص هاي تکميلي و اجرايي تر با فعالان زيست محيطي در صنعت فولاد مصاحبه صورت گرفته است. در ادامه از روش آنتروپي شانون براي نشان دادن ميزان پشتيباني پژوهش هاي گذشته از يافته هاي اين تحقيق به صورت آماري در مطالعه ي حاضر و ميزان اهميت هر يک از شاخص هاي زيست محيطي استفاده شده است.
1.3. فراترکيب
در اين تحقيق از روش فراترکيب با رويکرد هفت مرحله اي سندولسکي و باروسو (2006) استفاده شده است.
مرحله اول: تنظيم سوال تحقيق: اولين گام در روش فراترکيب، طرح سوال هايي است که پژوهشگر در فرآيند انجام پژوهش خود، قصد پاسخگويي به آن ها را دارد. براي تنظيم سوال تحقيق از پارامترهاي مختلفي از قبيل چه چيزي، چه کسي، چه زمان و چگونه استفاده مي شوند.
شاخص هاي زيست محيط مدل تعالي عملکرد در صنعت فولاد کدامند؟
کدام دسته از عوامل، اهميت و نقش بيشتري دارند؟ و رتبه بندي و ميزان اهميت شاخص هاي شناسايي شده ي مدل تعالي عملکرد در صنعت فولاد چيست؟
مرحله دوم: مرور نظام مند ادبيات مربوطه: در اين مرحله به منظور شناسايي متون مناسب براي شروع فرآيند فراترکيب دو گام مدنظر قرار مي گيرد. اولين گام شناسايي کليد واژه هاي مرتبط با سوال تحقيق بوده که 10 کليد واژه پرتکرار در مقالات بررسي شده حوزه زيست محيطي شامل آلودگي2، انتشار گازهاي گلخانه اي3، بازيافت فولاد4، شدت انرژي5، بازده مصرف مواد6، مصرف منابع7، ضايعات8، شاخص هاي زيست محيطي9، مديريت زيست محيطي10 و مديريت زنجيره تامين سبز11 انتخاب گرديدند. دومين گام جستجوي جامع در ميان پايگاه هاي علمي اطلاعاتي مربوطه مي باشد. بنابراين به جستجو در حوزه هاي تحقيقاتي کسب وکار، مديريت، حسابداري، اقتصاد، مالي و علوم مرتبط با شاخص هاي زيست محيطي در پايگاه اسکوپوس در بازه زماني سال هاي 2010 تا 2020 پرداخته شده است.
مرحله سوم: جستجو و انتخاب متون مناسب: در اين مرحله به منظور انتخاب متون موردنظر در پايگاه هاي داده، مقالاتي که معيارهاي شمول را دارا هستند وارد فرآيند فراترکيب مي شوند و در چهارمرحله از نظر عنوان تحقيق، چکيده تحقيق، محتواي تحقيق و در نهايت کيفيت روش شناختي مورد بررسي قرار مي گيرند.
معيارهايي به کارگرفته شده براي شمول و يا عدم شمول مقاله ها که خروجي آن ها نمونه مورد بررسي پژوهش را تشکيل داده اند به شرح زير هستند:
1. تخصيص کليدواژه: 10 کليد واژه پرتکرار در مقالات بررسي شده حوزه زيست محيطي که در مرحله دوم فراترکيب به آن ها اشاره شد.
2. حوزه تحقيقاتي: از آنجايي که هدف بررسي شاخص هاي زيست محيطي شرکت ها مي باشد، لذا تنها مقالاتي در اين بخش مورد مطالعه قرار گرفتند که در حوزه هاي تحقيقاتي کسب وکار، مديريت، حسابداري، اقتصاد، مالي و علوم اجتماعي بودند. اين امر از طريق ايجاد فيلتر در بخش جستجوي منابع اطلاعاتي صورت گرفته است.
3. سطح دسترسي: مقالاتي که امکان دسترسي آزاد آن ها فراهم بوده است.
4. غربال گري: مقالات از نظرهمخواني عنوان، چکيده، محتوا و کيفيت روش شناسي بررسي شدند.
با توجه به معيارهاي فوق، 2000 مقاله انتخاب شده و در مرحله بعد مورد بررسي قرار گرفتند.
مرحله چهارم: استخراج اطلاعات متون: در اين مرحله، به منظور استخراج اطلاعات مناسب از مقالات، به طور پيوسته مقالات انتخاب شده، مورد مطالعه قرار مي گيرند و ابعادي که منعکس کننده سوالات تحقيق هستند استخراج و به منظور تجزيه و تحليل در مرحله بعد، در جدولي يادداشت مي شوند. نمونه اي از شاخص هاي استخراج شده در جدول 2 آورده شده است.
جدول (2). نمونه اي از شاخص هاي مستخرج از مقالات و ارزيابي آن ها با ابزار CASP
کد مقاله | منبع | شاخص ها | ارزيابي کيفي منبع |
A1 | چابانه، رامودهين و پاکوئت (2012) | ردپاي کربن، مصرف بهينه مواد خام، مصرف بهينه انرژي، محصول پايدار، خريد پايدار، توليد پايدار، ذخيره پايدار، حمل و نقل پايدار، مديريت مواد خطرناک در فرآيند توليد، زباله هاي خطرناک | عالي |
A2 | ديابَت و گويندان (2011) | طراحي نوآورانه سبز، گواهينامه ايزو 14001، مصرف بهينه انرژي، مصرف مجدد، بازيافت مواد، بازيافت بسته بندي، همکاري با مشتريان در راستاي طراحي زيست محيطي، همکاري مشتريان در اهداف سبز ، قوانين دولتي، گواهينامه ايزو 14000 تامين کننده، مشارکت با تامين کننده براي اهداف زيست محيطي | عالي |
A3 | گرين، زلبست، ميچام و بهادوريا (2012) | پياده سازي مديريت زيست محيطي داخلي، سيستم هاي اطلاعاتي سبز | خيلي خوب |
A4 | گوويندان، خداوردي و جعفريان (2013) | اتلاف آب و جامدات، بازيافت، کاهش استفاده از مواد خطرناک، طراحي محصولات بازيافتي، گواهينامه ايزو 14001، بررسي و کنترل فعاليت هاي زيست محيطي | عالي |
مرحله پنجم: تجزيه وتحليل وترکيب يافته هاي کيفي: هدف فراترکيب ايجاد تفسير يکپارچه و جديدي از يافته ها مي باشد. اين روش براي شفاف سازي مفاهيم، الگوها و نتايج در پالايش حالت هاي موجود دانش و ظهور مدل هاي عملياتي و تئوري هاي پذيرفته شده است (Finfgeld, 2003). در طول تجزيه وتحليل، پژوهشگر موضوعاتي را جستجو مي کند که در ميان مطالعه هاي موجود در فراترکيب پديدار شده اند. اين مورد به عنوان "بررسي موضوعي" شناخته مي شود. به محض اينکه موضوع ها شناسايي و مشخص شدند، بررسي کننده يک طبقه بندي را شکل مي دهد و طبقه بندي هاي مشابه و مربوط را در موضوعي قرار مي دهد که آن را به بهترين گونه توصيف مي کند. موضوعات اساس و پايه اي را براي ايجاد "توضيحات، مدل ها وتئوري ها يا فرضيات" ارائه مي دهند (ساندولوسکي و باروسو، 2006). براي تجزيه و تحليل داده هاي موجود در جدول 2 در فرآيند فراترکيب، بدين صورت عمل شده است که پژوهشگران با در نظر گرفتن مفهوم هر کدام از شاخص ها، آن ها را در يک مفهوم مشابه طبقه بندي کردند. به اين ترتيب مفاهيم تحقيق شکل گرفتند. در گام بعدي مفاهيم ايجاد شده، تلفيق گرديده و مقوله هايي را تشکيل داده اند. در اين راستا به منظور شناسايي شاخص هاي تکميلي و اجرايي تر با فعالان زيست محيطي در صنعت فولاد مصاحبه شد. نمونه اي از اين کدگذاري ها در جدول 3 آورده شده است.
جدول (3). يک نمونه از کدگذاري انجام شده در فرآيند فراترکيب
مقوله | مفهوم | شاخص | |||
رهبري سبز | تعهد مديريت به الزامات زيست محيطي | تعهد مديران ارشد به GSCM | |||
حمايت مديران مياني از GSCM | |||||
برانگيختن کارکنان | |||||
مديريت روابط ذينفعان | |||||
تبعيت از سياست هاي زيست محيطي | |||||
بکارگيري فعاليت هاي تعادل بخش درکنترل گازهاي گلخانه اي | |||||
مديريت مواد خطرناک | مديريت مواد خطرناک در فرايند توليد | ||||
جايگزيني مواد خطرناک | |||||
جلوگيري از مواد ترکيبي | |||||
زباله هاي خطرناک | |||||
کاهش استفاده از مواد خطرناک | |||||
شايستگي هاي مديريت در مسائل زيست محيطي | انتصاب مدير شايسته با دغدغه هاي زيست محيطي | ||||
شبکه سازي در حيطه مسائل زيست محيطي | |||||
گفتمان سازي در حوزه محيط زيست | |||||
نظام تشويق و تنبيه | |||||
استقرار نظام زيست محيطي در شرکت هاي کوچک | |||||
مديريت مسائل جانبي زيست محيطي بعد از سرمايه گذاري اوليه | |||||
نظارت مستمر بر مجوز زيست محيطي | |||||
توجه خاص به مسائل زيست محيطي در ماموريت هاي سازمان | |||||
تعيين مکان مناسب براي اجراي فعاليت هاي صنعتي | |||||
در نهايت فرايند کدگذاري به تشکيل 9 مقوله اصلي و 36 مفهوم منجر شد که در جدول 4 نشان داده شده است.
جدول (4). شاخص هاي زيست محيطي مستخرج از فرآيند فراترکيب در مدل تعالي عملکرد (EFQM)
مقوله ها | مفاهيم |
رهبري سبز | تعهد مديريت به الزامات زيست محيطي، مديريت مواد خطرناک، شايستگي هاي مديريت در مسائل زيست محيطي |
استراتژي سبز | استراتژي هاي توزيع و حمل و نقل سبز، برنامه ريزي زيست محيطي، مميزي زيست محيطي، توانمند سازي مديران و کارکنان، تصميمات استراتژيک |
کارکنان سبز | نوآوري سبز کارکنان، فعاليت هاي زيست محيطي کارکنان، برنامه هاي مکمل زيست محيطي کارکنان |
شراکت ها و منابع سبز | انبار و ساختمان سبز، تامين سبز، خريد سبز، مشارکت هاي سبز، مصرف بهينه منابع |
فرآيندها، محصولات و خدمات سبز | طراحي زيست محيطي، سيستم مديريت زيست محيطي، عملکرد زيست محيطي، طراحي بسته بندي زيست محيطي، بازاريابي سبز، توليد محصول سبز، بکارگيري فناوري هاي جديد در توليد محصولات، فضاسازي بهينه محيط |
نتايج مشتريان سبز | همکاري با مشتريان در مسائل زيست محيطي، حفظ روابط پايدار با مشتريان |
نتايج سبز کارکنان | ارتقاي کارکنان، مديريت تغيير وتحول، مديريت ارزيابي کارکنان، ايجاد تعهد سبز در کارکنان |
نتايج جامعه سبز | تصوير سبز، کنترل آلودگي، لجستيک معکوس |
نتايج کسب و کار سبز | بازيابي سرمايه، هزينه هاي زيست محيطي، کسب منافع پايدار |
مرحله ششم: کنترل کيفيت اطلاعات: براي ترکيب مطالعات اصلي، محققان از ابزار CASP12 (برنامه مهارت هاي ارزيابي حياتي) براي ارزيابي استفاده مي کنند. اين ابزار داراي10سؤال است که مقاله ها را از منظر اهداف پژوهش، منطق روش، طرح پژوهش، راهبرد نمونه برداري، جمع آوري داده ها، توجه به رابطه بين پژوهشگر و شرکت کنندگان (انعکاس پذيري)، ملاحظات اخلاقي، دقت تجزيه وتحليل داده ها، بيان واضح و روشن يافته ها و ارزش پژوهش، امتيازبندي مي کند. مجموع امتيازات اين ابزار 50 است و بر اساس سيستم امتيازبندي اين ابزار تنها مقاله هايي در اين پژوهش وارد مرحله بررسي شدند که در گروه هاي خيلي خوب و عالي (بالاتر از 30) قرار گرفتند. از 76 تحقيقي که به عنوان نمونه در نظر گرفته شده بود، تعداد 36 مقاله بر اساس ارزيابي CASP حذف شده و تنها 40 مقاله که در جدول ارزيابي از سطح کيفي خيلي خوب و عالي برخوردار بودند مورد بررسي قرار گرفت که نمونه اي از آن ها در جدول 2 ارائه شده است.
مرحله هفتم: ارائه يافته ها: در اين مرحله از فراترکيب، يافته هاي حاصل از مراحل قبل ارائه مي شوند. خلاصه اي از مقوله ها، مفاهيم و شاخص هاي نهايي در جدول 6 ارائه شده است.
2.3. روايي و پايايي
جهت بررسي شاخص روايي محتوا از روش والتز و باسل13 استفاده شد. بدين صورت که متخصصان مربوط بودن، واضح بودن و ساده بودن هر گويه را براساس يک طيف ليکرتي 4 قسمتي مشخص مي کنند. متخصصان مربوط بودن هر گويه را از نظر خودشان از 1 "مربوط نيست"، 2 "نسبتا مربوط است"، 3 "مربوط است"، تا 4 "کاملا مربوط است" مشخص مي کنند. حداقل مقدار قابل قبول براي شاخص CVI برابر با 79/0 است و اگر شاخص CVI گويه اي کمتر از 79/0 باشد آن گويه بايد حذف شود. شاخص کلي CVI در اين مطالعه 90/0 محاسبه گرديد که قابل قبول است. براي سنجش پايايي مدل طراحي شده از شاخص کاپاي کوهن14 استفاده شده است. بدين طريق که شخص ديگري از نخبگان علوم اجتماعي بدون اطلاع از نحوه ادغام کدها و مفاهيم ايجاد شده توسط پژوهشگر، اقدام به دسته بندي کدها در مفاهيم کرده است. سپس مفاهيم ارائه شده توسط پژوهشگر با مفاهيم ارائه شده توسط اين فرد مقايسه شده است. در نهايت با توجه به تعداد مفاهيم ايجاد شده مشابه و مفاهيم ايجاد شده متفاوت، شاخص کاپاي کوهن محاسبه شده است. پژوهشگر 36 مفهوم و خبره ديگر 35 مفهوم ايجاد کرده اند، که از اين تعداد 34 مفهوم مشترک هستند. مقدار شاخص کاپاي کوهن محاسبه شده برابر با 892/0 مي باشد که با توجه به جدول 5 در سطح توافق عالي قرار گرفته است (Jensen & Allen, 1996).
جدول (5). وضعيت شاخص کاپاي کوهن
وضعيت توافق | مقدار عددي شاخص کاپاي کوهن |
ضعيف | کمتر از 0 |
بي اهميت | 2/0-0 |
متوسط | 4/0-21/0 |
مناسب | 6/0-41/0 |
معتبر | 61/0-8/0 |
عالي | 1-81/0 |
3.3. تحليل محتوا
تحليل محتوا، مرحله اي از فرآيند اطلاعاتي است که به وسيله آن محتواي ارتباطات با استفاده از بکارگيري مجموعه اي از قوانين طبقه بندي شده و نظام دار تغيير و تبديل مي يابد و به صورت داده هاي خلاصه شده و قابل مقايسه در مي آيد. روش آنتروپي شانون پردازش داده ها را در مبحث تحليل محتوا بسيار قوي انجام مي دهد. آنتروپي در تئوري اطلاعات، شاخصي است براي اندازه گيري عدم اطمينان که به وسيله يک توزيع احتمال بيان مي شود. روش هاي متعددي براي تعيين وزن شاخص ها وجود دارد، يکي از بهترين روش ها، آنتروپي شانون است (آذر، ميرفخرالديني و انواري رستمي، 1387). در روش آنتروپي شانون، ابتدا پيام بر حسب مقوله ها به تناسب هر پاسخگو در قالب فراواني شمارش مي شود. سپس با استفاده از بار اطلاعاتي هر مقوله، درجه اهميت هر يک محاسبه مي شود. در اين پژوهش از روش آنتروپي شانون به دليل قدرت آن و سادگي محاسبه استفاده شده است. بر اين اساس، ميزان پشتيباني پژوهش هاي گذشته از يافته هاي اين پژوهش به صورت آماري نشان داده مي شود. با توجه به روابط 1 و 2 جدول 6 را تشکيل مي دهيم که نمونه اي از نتايج حاصل از بکارگيري آنتروپي شانون براي تحليل محتوا را نشان مي دهد.
4. يافته هاي تحقيق
جدول (6). نمونه اي از شاخص هاي مستخرج به روش فراترکيب و آنتروپي شانون
مفهوم | شاخص | فراواني | عدم اطمينان (Ej) | ضريب اهميت (Wj) | رتبه | |||||
تعهد مديريت به الزامات زيست محيطي | تعهد مديران ارشد به GSCM | 14 | 0.003 | 0.004474273 | 3 | |||||
حمايت مديران مياني از GSCM | 15 | 0.0032 | 0.004772558 | 2 | ||||||
مديريت روابط ذينفعان | 11 | 0.0025 | 0.003728561 | 5 | ||||||
برانگيختن کارکنان | 12 | 0.0026 | 0.003877703 | 4 | ||||||
تبعيت از سياست هاي زيست محيطي | 20 | 0.004 | 0.005965697 | 1 | ||||||
بکارگيري فعاليت هاي تعادل بخش درکنترل گازهاي گلخانه اي | 11 | 0.0025 | 0.003728561 | 5 | ||||||
شايستگي هاي مديريت در مسائل زيست محيطي | انتصاب مدير شايسته با دغدغه هاي زيست محيطي | 8 | 0.0019 | 0.002833706 | 1 | |||||
شبکه سازي در حيطه مسائل زيست محيطي | 5 | 0.0012 | 0.001789709 | 4 | ||||||
گفتمان سازي در حوزه محيط زيست | 6 | 0.0014 | 0.002087994 | 3 | ||||||
نظام تشويق و تنبيه | 4 | 0.001 | 0.001491424 | 5 | ||||||
استقرار نظام زيست محيطي در شرکت هاي کوچک | 5 | 0.0012 | 0.001789709 | 4 | ||||||
مديريت مسائل جانبي زيست محيطي بعد از سرمايه گذاري اوليه | 7 | 0.0016 | 0.002386279 | 2 | ||||||
نظارت مستمر بر مجوز زيست محيطي | 6 | 0.0014 | 0.002087994 | 3 | ||||||
توجه خاص به مسائل زيست محيطي در ماموريت هاي سازمان | 7 | 0.0016 | 0.002386279 | 2 | ||||||
تعيين مکان مناسب براي اجراي فعاليت هاي صنعتي | 6 | 0.0014 | 0.002087994 | 3 | ||||||
5. نتيجه گيري و پيشنهادات
پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به اين سوال بوده است: شاخص هاي زيست محيطي مدل تعالي عملکرد در صنعت فولاد کدامند؟ در اين راستا با استفاده از رويکرد کيفي فراترکيب، برگرفته از مطالعه هاي تخصصي مرتبط با اين حوزه و مصاحبه هاي صورت گرفته با فعالان صنعت فولاد، شاخص هاي زيست محيطي شرکت هاي مذکور شناسايي شد. با توجه به ابعاد استخراج شده در اين پژوهش، 269 شاخص زيست محيطي، 36 مفهوم و 9 بُعد براي مدل تعالي عملکرد EFQM شناسايي شد که در اين ميان تبعيت از سياست هاي زيست محيطي، کاهش استفاده از مواد خطرناک و انتصاب مدير شايسته با دغدغه هاي زيست محيطي در بُعد رهبري سبز؛ (باز) طراحي سيستم لجستيک، برنامه ريزي فرآيند سبز، برنامه هاي مميزي و انطباق زيست محيطي، مميزي زيست محيطي براي مديريت داخلي تامين کنندگان، برنامه ريزي، ترويج و اجرا فعاليت هاي زيست محيطي و مطالعات عميق روي فرصت ها و تهديدات زيست محيطي در بُعد استراتژي سبز؛ طراحي نوآورانه سبز، پروژه هاي تحقيق و توسعه و مجوزهاي لازم براي ايجاد NGO ها در بُعد کارکنان سبز؛ طراحي ساختمان هاي سازگار با محيط زيست، ارزيابي تامين کنندگان سبز، قابليت هاي زيست محيطي خريد، مشارکت با تامين کننده براي اهداف زيست محيطي و مصرف بهينه انرژي در بُعد شراکت ها و منابع سبز؛ بکارگيري فناوري سبز، گواهينامه ايزو 14001، کاهش انتشار گاز، کاهش ضايعات، ردپاي کربن، بسته بندي سبز، سهم بازار سبز، استفاده از مواد سازگار با محيط زيست، استفاده از تکنولوژي هاي بروز و ايجاد فضاي سبز در بُعد فرآيندها، محصولات و خدمات سبز؛ همکاري با مشتريان براي بسته بندي سبز و رضايت مشتريان در بُعد نتايج سبز مشتريان؛ آموزش کارکنان، بهبود موقعيت زيست محيطي شرکت، بررسي و کنترل فعاليت هاي زيست محيطي و برانگيختن وجدان کاري کارکنان در مسائل زيست محيطي در بُعد نتايج سبز کارکنان؛ مسئوليت اجتماعي، کاهش فاضلاب و بازيافت در بُعد نتايج سبز جامعه؛ فروش قراضه و مواد استفاده شده، کاهش هزينه مصرف بهينه انرژي و منافع بلندمدت و کوتاه مدت در بُعد نتايج سبز کسب و کار حائز بيشترين کدهاي احصا شده به لحاظ گستردگي شاخص بود، لذا مي توان ادعا کرد که شاخص هاي فوق داراي اهميت بيشتري در مقايسه با ساير شاخص ها هستند و نياز به کنکاش جهت شناسايي ارزش هاي مکنون در هر شاخص دارند. شناسايي اين عوامل و به کارگيري هدفمند آن ها مي تواند شرکت ها را در راه رسيدن به الزامات و خواسته هاي زيست محيطي دولت ها و مردم هدايت کند؛ از اين رو پيشنهاد مي شود تا مدلي از نحوه ارتباطات متقابل و تاثيرگذاري اين عناصر با يکديگر طراحي شده و به عنوان الگوي اجرايي مدل تعالي عملکرد زيست محيطي (سبز) مورد استفاده شرکت هاي صنايع مختلف علي الخصوص صنعت فولاد قرار گيرد. همانند ساير صنايع، در صنعت فولاد نيز ارزيابي عملکرد از اهميت بالايي برخوردار مي باشد و در اين حوزه مباحث زيست محيطي به بهبود مستمر عملکرد آن ها کمک بسزايي خواهد کرد و اين امر موجب ايجاد مزيت رقابتي و سودآوري بيشتر براي شرکت ها خواهد شد. نتايج تحليل مصاحبه ها در اين پژوهش مشخص کرد که مديران شرکت ها با آگاهي از اين موضوع که افراد جامعه و دولت نسبت به مسائل زيست محيطي حساس تر شده اند و به دنبال راهکارهايي براي کاهش آلودگي هاي زيست محيطي هستند؛ بنابراين به آن ها پيشنهاد مي شود تا از شاخص هاي زيست محيطي براي رسيدن به اين اهداف استفاده کنند. به پژوهشگران نيز پيشنهاد مي شود تا با استفاده از شاخص هاي زيست محيطي شناسايي شده در اين پژوهش، توسعه مدل هاي اجراي اين شاخص ها در فعاليت هاي مختلف سازمان ها را دنبال کنند و از نقطه نظر مشتريان نيز آن را مورد بررسي قرار دهند. حجم گسترده مقالات براي بررسي در مرحله فراترکيب و به کارگيري معيارهاي شمول مناسب براي انتخاب بهترين مقاله ها و هدايت مصاحبه با متخصصان و خبرگان صنعت فولاد در اين راستا از جمله مهم ترين محدوديت هاي پژوهش هستند که به ساير پژوهشگران پيشنهاد مي شود با اتخاذ روش هاي پژوهش متفاوت در پژوهش هاي آتي اين تأثيرها را کمرنگ تر کنند و نتايج پژوهش هاي آينده را بهبود بخشند.
منابع
· آذر، ع؛ ميرفخرالديني، ح و انواري رستمي، ع. (1387)، بررسي مقايسه اي تحليل داده ها در شش سيگما با کمک ابزارهاي آماري و فنون تصميم گيري چند شاخصه، مدرس علوم انساني، 59: 1-36.
· اوليا، م؛ مدرسي، ن؛ بهجت، م و شهوازيان، س. (1389). آشنايي با سيستم هاي ارزيابي عملکرد، انتشارات نص، صص96-95.
· آدمي، ن. (1395). بررسي عوامل مؤثر بر نوآوري و کارآفريني شرکتي با مدل تعالي عملکرد EFQM در شرکتهاي تعاوني شهرستان اروميه. پايان نامه منتشر شده کارشناسي ارشد، دانشگاه صنعتي اروميه، آذربايجان غربي.
· بحريني، ح و طبيبيان، م (1377). مدل ارزيابي کيفيت محيط زيست شهري. محيط شناسي. 21، 41-56.
· جغفرنژاد، ا؛ محمودي، م. (1393). زنجيره ي تامين پايدار. (1393). تهران: انتشارات موسسه ي کتاب مهربان نشر، (صص 59-60).
· جولازاده، م. (۱۳۸۹). اهميت و نقش صنايع فولاد در توسعه کشور، سمپوزيوم فولاد 1389، اصفهان، انجمن آهن و فولاد ايران.
· خالقي، ا و حاج کريمي، ع. (1390). بومي سازي نظام وزن دهي مدل تعالي سازماني بنياد کيفيت اروپا در شرکت هاي تحت پوشش سازمان گسترش و نوسازي صنايع ايران. پژوهش نامه ي مديرت تحول، سال سوم، شماره ي 5.
· رزمي، ج و نصراللهي، م. (1392). مديريت زنجيره ي تامين سبز: طراحي، برنامه ريزي، استقرار و ارزيابي، تهران: دانشگاه آزاد اسلامي.
· زنجيرچي، م؛ اسديان اردکاني، ف؛ عزيزي، ف و مروج، س. (1392). ارائه چارچوب ارزيابي سبز بودن صنايع توليدي بر اساس عملکرد محيطي و رويکرد فازي ( مطالعه ي موردي : صنايع کاشي، فولاد و نساجي استان يزد)، محيط شناسي، دوره 39، شماره 1، صفحه 39-52.
· هوشمند، ا. (1396). طراحي مدل رياضي ارزيابي عملکرد زيست محيطي زنجيره تامين در صنعت فولاد، پايان نامه کارشناسي ارشد، دانشگاه يزد.
· محمدرضايي، ش. (1384). معرفي الگويي براي ارزيابي عملکرد زيست محيطي. اثر ارائه شده در دومين کنفراس ملي مديريت عملکرد، تهران، سازمان مديريت و برنامه ريزي کشور.
· Aydin, S., Kahraman, C., & Kaya, İ. (2012). A new fuzzy multicriteria decision making approach: An application for European Quality Award assessment. Knowledge-Based Systems, 32, 37-46.
· Chaabane, A., Ramudhin, A., & Paquet, M. (2012). Design of sustainable supply chains under the emission trading scheme. International Journal of Production Economics, 135(1), 37-49.
· Chiesa, V., Frattini, F., Lazzarotti, V., & Manzini, R. (2008). Designing a performance measurement system for the research activities: A reference framework and an empirical study. Journal of engineering and technology management, 25(3), 213-226.
· Darnall, N., Seol, I., & Sarkis, J. (2009). Perceived stakeholder influences and organizations’ use of environmental audits. Accounting, Organizations and Society, 34(2), 170-187.
· Diabat, A., & Govindan, K. (2011). An analysis of the drivers affecting the implementation of green supply chain management. Resources, Conservation and Recycling, 55(6), 659-667.
· Dobbie, M. J., & Dail, D. (2013). Robustness and sensitivity of weighting and aggregation in constructing composite indices. Ecological Indicators, 29, 270-277.
· Fahimnia, B., Sarkis, J., & Eshragh, A. (2015). A tradeoff model for green supply chain planning: A leanness-versus-greenness analysis. Omega, 54, 173-190.
· Finfgeld, D. L. (2003). Metasynthesis: The state of the art—so far. Qualitative health research, 13(7), 893-904.
· Huang, N. (2001, May). Eco-Efficiency and an overview of green productivity. In Conference on Enhancing Competitiveness through Green Productivity (pp. 25-27).
· Ip, W. H., Chan, S. L., & Lam, C. Y. (2011). Modeling supply chain performance and stability. Industrial Management & Data Systems, 111(8), 1332-1354.
· Jensen, L. A., & Allen, M. N. (1996). Meta-synthesis of qualitative findings. Qualitative health research, 6(4), 553-560.
· Kotzab, H., Munch, H. M., de Faultrier, B., & Teller, C. (2011). Environmental retail supply chains: when global Goliaths become environmental Davids. International Journal of Retail & Distribution Management, 39(9), 658-681.
· Kumar, D., & Garg, C. P. (2017). Evaluating sustainable supply chain indicators using fuzzy AHP: Case of Indian automotive industry. Benchmarking: An International Journal, 24(6), 1742-1766.
· Kusi-Sarpong, S., Gupta, H., & Sarkis, J. (2019). A supply chain sustainability innovation framework and evaluation methodology. International Journal of Production Research, 57(7), 1990-2008.
· Large, R. O., & Thomsen, C. G. (2011). Drivers of green supply management performance: Evidence from Germany. Journal of Purchasing and Supply Management, 17(3), 176-184.
· Luthra, S., Govindan, K., Kannan, D., Mangla, S. K., & Garg, C. P. (2017). An integrated framework for sustainable supplier selection and evaluation in supply chains. Journal of Cleaner Production, 140, 1686-1698.
· Mesgari, I., Mohammadian, A., & Tousi, M. A. S. Iran Experiences with the Customized EFQM Model in Health Care.
· Ninlawan, C., Seksan, P., Tossapol, K., & Pilada, W. (2010, March). The implementation of green supply chain management practices in electronics industry. In World Congress on Engineering 2012. July 4-6, 2012. London, UK. (Vol. 2182, pp. 1563-1568). International Association of Engineers.
· Ninlawan, C., Seksan, P., Tossapol, K., & Pilada, W. (2010, March). The implementation of green supply chain management practices in electronics industry. In World Congress on Engineering 2012. July 4-6, 2012. London, UK. (Vol. 2182, pp. 1563-1568). International Association of Engineers.
· Porter, L., & Tanner, S. (2012). Assessing business excellence. Routledge.
· Refaie Shirpak, K. H., Guruge, S., & Chinichian, M. (2010). Meta-synthesis of qualitative research in health sciences. Iranian Journal of Epidemiology, 6(1), 51-57.
· Sandelowski, M., & Barroso, J. (2006). Handbook for synthesizing qualitative research. Springer Publishing Company.
· Shang, K. C., Lu, C. S., & Li, S. (2010). A taxonomy of green supply chain management capability among electronics-related manufacturing firms in Taiwan. Journal of environmental management, 91(5), 1218-1226.
· Tarí, J. J. (2006). An EFQM model self‐assessment exercise at a Spanish university. Journal of Educational Administration.
· Uygun, Ö., & Dede, A. (2016). Performance evaluation of green supply chain management using integrated fuzzy multi-criteria decision making techniques. Computers & Industrial Engineering, 102, 502-511.
· Winter, S., & Lasch, R. (2016). Environmental and social criteria in supplier evaluation–Lessons from the fashion and apparel industry. Journal of Cleaner Production, 139, 175-190.
· Wu, C., & Barnes, D. (2016). An integrated model for green partner selection and supply chain construction. Journal of Cleaner Production, 112, 2114-2132.
· Wu, G. C., Ding, J. H., & Chen, P. S. (2012). The effects of GSCM drivers and institutional pressures on GSCM practices in Taiwan’s textile and apparel industry. International Journal of Production Economics, 135(2), 618-636.
· Zhu, Q., & Sarkis, J. (2006). An inter-sectoral comparison of green supply chain management in China: drivers and practices. Journal of cleaner production, 14(5), 472-486.
[1] Deming Prize
[2] 2Pollution
[3] 3 Greenhouse gases emission
[4] 4 Recycling steel
[5] 5 Energy intensity
[6] 6 Material efficiency
[7] 6 Resources consumption
[8] 7 Waste
[9] 8 Environmental Indicators
[10] 9 Environmental management
[11] 10 Green supply chain management
[12] Critical Appraisal Skills Programme (CASP)
[13] Valtz & Basel
[14] Cohen's kappa
