تبیین علل وقوع زلزله در آثار ابن¬سینا و تأثیرپذیری قطب¬الدین شیرازی و شیروانی از آن
الموضوعات :میرحمید هاشمی لشنو 1 , آرش موسوی 2
1 - دانشجوی دکتری فلسفة علم، واحد علوم و تحقیقات تهران دانشگاه آزاد اسلامی
2 - مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور
الکلمات المفتاحية: زلزله علل طبیعی آثار علوی ابن‌سینا قطب الدین شیرازی محمد بن حسن شیروانی,
ملخص المقالة :
دربارۀ علل وقوع زلزله بعنوان پدیده‌یی آشنا در طبیعت، در آثار شماری از اندیشمندان مسلمان و ایرانی، از جمله ابن‌سینا و پیروانش بحث شده است. این پژوهش درصدد است دیدگاههای ابن‌سینا، قطب الدین شیرازی و محمد بن حسن شیروانی دربارة چرایی و چگونگی وقوع زلزله را بررسی کند. پژوهش نشان میدهد که نه تنها ابن‌سینا، متأثر از ارسطو، تبیینهایی طبیعی برای وقوع زلزله ارائه کرده بلکه پیروان بعدی وی نیز همین‌گونه می‌اندیشیده‌اند. در این آثار، عامل اصلی وقوع زلزله باد یا دمی معرفی شده که در درون زمین شکل گرفته و با ایجاد فشار، قصد خروج از پوستة زمین میکند. در واقع آنها در تبیین پدیده‌های طبیعی، تنها از علل و عوامل طبیعی بهره میبردند و آن را بشیوه‌یی که امروزه علمی مینامیم، تبیین میکردند.
ابن¬سینا، حسین بن عبدالله (1404ق) الشفاء، الطبیعیات، المعادن و الآثار العلویه، تحقیق ابراهیم مدکور، قم: کتابخانة آیت¬الله مرعشی نجفی.
ارسطوطالیس (1961م) فی¬السماء و الآثار العلویة، ترجمة یحیی بن بطریق، تحقیق عبدالرحمن بدوی، قاهره: مکتبة النهضة المصرية.
اسفزاری، ابوحاتم مظفّر (1356) آثار علوی، بکوشش محمدتقی مدرس¬رضوی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
افندی اصفهانی، میرزاعبدالله (1415ق) ریاض العلماء و حیاط الفضلاء، بکوشش سیدمحمود مرعشی و سیداحمد حسینی، قم: کتابخانة آیت¬الله مرعشی نجفی.
انیس مطر (1395) «زلزله و دلایل بوقوع پیوستن آن از دیدگاه بوعلی¬سینا»، ترجمة اسراء مبارکه، لذت فیزیک، شمارة 42، ص4.
برجیان، حبیب (1385) «زمین¬لرزه¬ها در پندار و اندیشة ایرانی»، نامة فرهنگستان، شمارة 32، ص25ـ6.
بیرونی، ابوریحان (1351) کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، تحقیق جلال¬الدین همائی، تهران: انجمن آثار ملی.
تنکابنی، محمد بن حسن (1372) تذکرة ¬العلماء، تحقیق محمدرضا اظهری و غلامرضا پرنده، مشهد: آستان¬ قدس رضوی.
جعفریان، رسول (1398) «چند رساله و متن دربارة علم کائنات الجوّ از دوره صفوی»، سالنامه مقالات و رسالات تاریخی، شمارة 7، ص470ـ359.
حاجیها، عباس (1387) «قطب¬الدین شیرازی، آراء و آثار او»، پیک نور، شمارة 24، ص190ـ171.
حسینی فسایی، حاج¬میرزا حسن (1382) فارسنامة ناصری، بکوشش منصور رستگار فسایی، تهران: امیرکبیر.
خراسانی، ابوالفضل (1385) «نسبت کلام اسلامی با فلسفة اسلامی»، معارف عقلی، شمارة 3، ص90ـ67.
ساوجی، عمر بن سهلان (1337) «الرسالة السنجریة فی کائنات العنصریة»، دو رساله دربارة آثار علوی، بکوشش محمدتقی دانش¬پژوه، تهران: فرهنگ ایران زمین.
سمرقندی، کمال¬الدین عبدالرزاق (1383) مطلع سعدین و مجمع بحرین، تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شهمردان، ابن‌ابی¬الخیر رازی (1362) نزهت¬نامة علایی، بکوشش فرهنگ جهانپور، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شیرزای، قطب¬الدین (1369) درة¬التاج لغرة الدباج/الدیباج، بکوشش محمد مشکوة، تهران: حکمت.
شیروانی، میرزامحمد (1397) «رساله کائنات الجو»، در رسول جعفریان، تجربه‌ای از گفتمان علمی‌ـ‌دینی در دانش کائنات الجو یا پدیده‌های جوی در تمدن اسلامی، قم: نشر مورخ.
صمدی، هادی (1384) «تبیین علمی از دیدگاه همپل»، ذهن، شمارة 23، ص100ـ89.
کرامتی، یونس (1387) «جایگاه ابوحاتم اسفزاری و ابن‌خمّار در سنت آثار علوی دورة اسلامی»، تاریخ علم، سال 6، شمارة 1، ص114ـ105.
کرامتی، یونس (1390) «مروری بر آثار ایرانیان در زمینة آثار علوی»، کتاب ماه علوم و فنون، دورة دوم، شمارة 53، ص32ـ23 .
کندی، یعقوب بن اسحاق (1369ق) رسائل الکندی الفلسفیة، تحقیق ابوریده محمد عبدالهادی، قاهره: دار الفکر العربیه.
لیتل، دانیل (1373) تبیین در علوم ¬اجتماعی، ترجمة عبدالکریم سروش، تهران: صراط.
مسعودی مروزی، محمد (1337) «آثار علوی»، دو رساله دربارة آثار علوی، بکوشش محمدتقی دانش¬پژوه، تهران: فرهنگ ایران زمین.
معروف، حبیب (1364) «تاریخ زمین¬لرزه¬های ایران»، نشر دانش، شمارة 32، ص63ـ57.
نادری، نگار (1395) «زلزله»، دانشنامة جهان اسلام، ج21، ص514ـ511.
نراقی، یوسف (1397) تبیین و پیش¬بینی در علم (مجموعه مقالات)، تهران: شرکت سهامی انتشار.
نصر، سیدحسین (1382) سه حکیم مسلمان، ترجمه احمد آرام، تهران: علمی و فرهنگی.
Lettinck, Paul (1999). Aristotle’s Meteorology and its Reception in the Arab World. Leiden: Brill.
