نگاهی تاریخی به کاربرد عبارت «مدنی بالطبع» در سده‌های میانة جهان اسلام
الموضوعات :
سجاد هجری
1
(دانش‌آموخته ایران‌شناسی، بنیاد ایران‌شناسی، تهران، ایران )
آذرتاش آذرنوش
2
(استاد دانشگاه تهران)
الکلمات المفتاحية: مدنی‌بالطبع ارسطو اخلاق نیکوماخوس اسحاق بن حنین مسکویه رازی ابن‌سینا فارابی فخررازی نصیرالدین طوسی طریقة الحکماء,
ملخص المقالة :
«مدنیت» انسان از موضوعاتی است که از روزگار کهن تاکنون، فیلسوفان به تحقیق دربارة آن پرداخته‌اند و این موضوع، مبنای برخی دانشهای حکمت عملی و بویژه از مبادی فلسفة علوم اجتماعی است. اگر چه ضرورت «حیات اجتماعی» یا مدنیت برای همة انسانها کمابیش آشکار است اما یونانیان این پدیدار را موشکافانه در کتابهای فلسفی بررسی میكردند و آنچه از گذشته تا امروز در جهان اسلام با عنوان مدنی‌بالطبع بودن انسان میشناسیم، ریشه در یونان و عصر ترجمه دارد. این تعبیر با ترجمة اسحاق بن حنین از اخلاق نیکوماخوس ارسطو، در سدة سوم قمری در جهان اسلام پدید آمد و با تهذیب الأخلاق مسکویه رازی زمینة گسترش آن فراهم شد. اگر چه بیشتر مترجمان اخلاق ارسطو به فارسی و عربی، این ترکیب را بکار نبرده‌اند، اما امروزه نیز همچنان بر سر زبانهاست. آموزة مدنیت انسان، در جهان اسلام مبنای برهان حکیمانی همچون ابن‌سینا بر اثبات نبوت قرار گرفته و فخررازی پای آن را ـ که بعدها به نام طریقة‌الحکماء مشهور شده ـ به کتابهای کلامی گشوده است. این مقاله میکوشد با بررسی میراث مکتوب فارسی و عربی در دسترس، خط سیر آمیزة مدنی‌بالطبع که بمثابه اصطلاح و قالبی در جهان اسلام درآمده و تا امروز نیز بکار میرود، را در سده‌های میانه تبیین نماید و جای خالی بررسی تاریخی آن را در پژوهشهای کنونی، از وجوهی پر کند.
ابن ابی‌الحدید، عزالدین (1415ق) شرح نهج البلاغة، تحقیق حسین الأعلمی، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
ابن‌خلدون (1425ق) المقدمة، تحقیق عبدالله محمد الدرویش، دمشق: دار یعرب.
ابن‌خلدون (1996م) لباب المحصل فی أصول الدین، تحقیق محمدعلی ابوریان، اسکندريه: دار المعرفة الجامية.
ابن‌رشد، محمد بن احمد (1998م/الف) تلخیص السياسة، تعریب حسن مجید العبیدی، بیروت: دار الطليعة للطباعة والنشر.
ابن‌رشد، محمد بن احمد (1998م/ب) الضروری فی السياسة، تعریب احمد شحلان، بیروت: مرکز دراسات الوحدة العربية.
ابن‌سينا، حسین بن عبدالله (1364) النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، تحقیق محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
ابن‌سينا، حسین بن عبدالله (1376) الإلهیات من کتاب الشفاء، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
ابن‌سينا، حسین بن عبدالله (1953م) رسائل ابن‌سينا، تحقیق حلمی ضیا اولکن، استانبول: دانشگاه استانبول.
ابن‌کمونه، سعد بن منصور (1387) شرح التلویحات اللوحية والعرشية، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: میراث مکتوب.
اخوان الصفاء وخلاون الوفاء (1426ق) رسائل، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
ارسطو (1343ق) علم الأخلاق إلی نیقوماخوس، تعریب احمد لطفی السید، قاهره: دار الکتب المصرية.
ارسطو (1385) اخلاق نیکوماخوس، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران: طرح نو.
ارسطو (1386) سیاست، ترجمه حمید عنایت، تهران: علمی و فرهنگی.
ارسطو (1391) اخلاق نیکوماخس، ترجمه سیدابوالقاسم پورحسینی، تهران: دانشگاه تهران.
ارسطو (1398) اخلاق، ترجمه رضا مشایخی، تهران: نگاه.
ارسطو (1979م) الأخلاق، ترجمه اسحاق بن حنین، تحقیق عبدالرحمن بدوی، کویت: وکالة المطبوعات.
ارسطو (بی‌تا) علم اخلاق نیکوماکوسی، ترجمه صلاح‌الدین سلجوقی هروی، بی‌جا: بی‌نا.
استرآبادی، عبدالوهاب (1433ق) شرح الفصول النصيرية، کربلاء: العتبة الحسينية المقدسة.
اسفراینی، فخرالدین (1383) شرح کتاب النجاة، تحقیق حامد ناجی اصفهانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
افلاطون (1380) دوره کامل آثار، ترجمه محمدحسن لطفی و رضا کاویانی، تهران: خوارزمی.
بی‌نام (1375) مجمل الحکمة، تحقیق محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
تفتازانی، مسعود بن عمر (1422ق) شرح المقاصد، تحقیق ابراهیم شمس‌الدین، بیروت: دار الکتب العلمية.
توحیدی، علی بن محمد (2001م) الهوامل والشوامل، تحقیق صلاح رسلان، قاهره: الهيئة العامة لقصور الثقافة.
جرجانی، علی بن محمد (1419ق) شرح المواقف، تحقیق محمود عبدالدمیاطی، بیروت: دار الکتب العلمية.
جرجانی، علی بن محمد (بی‌تا) معجم التعریفات، تحقیق محمد صدیق المنشاوی، قاهره: دار الفضيلة.
حلی، جمال‌الدین (1372) کشف المراد فی شرح تجرید الإعتقاد، تحقیق سید‌ابراهیم موسوی زنجانی، قم: شکوری.
دهخدا، علی‌اکبر (1377) لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران.
سبحانی، جعفر (1421ق) محاضرات فی الإلهیات، تحقیق علی ربانی گلپایگانی، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
سهروردی، شهاب‌الدین (1380) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، هانری کربن و سیدحسین نصر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سیوری، جمال‌الدین مقداد (1378) الأنوار الجلالية فی شرح الفصول النصيرية، تحقیق علی حاج‌آبادی و عباس جلالی‌نیا، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
سیوری، جمال‌الدین مقداد (1396) اللوامع الإلهية فی المباحث الکلامية، تحقیق سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی، تبریز: شفق.
طباطبایی، سيدمحمدحسین (1383) اصول فلسفه و روش رئالیسم، بهمراه پاورقیهای مرتضی مطهری، در مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج6، تهران: صدرا.
طباطبایی، سيدمحمدحسین (1393) المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طوسی، نصیرالدین (1386) شرح الإشارات والتنبیهات، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم: بوستان کتاب.
طوسی، نصیرالدین (1387) اخلاق ناصری، تحقیق مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی.
طوسی، نصیرالدین (1405ق) تلخیص المحصل، بیروت: دار الأضواء.
طوسی، نصیرالدین (1413ق) قواعد العقائد، لبنان: دار الغربة.
عاملی نبطی (شهید اول)، محمد بن مکی (1380) أربع رسائل کلامية، قم: بوستان کتاب.
عطاس، سید فرید (1393) گفتمانهای دگرواره در علوم اجتماعی آسیا، ترجمه سیدمحمدامین قانعی‌راد، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
فارابی، محمد بن محمد (1395) تلخیص النوامیس، تحقیق عبدالرحمن بدوی و احمد فرادی اهوازی، تهران: نگاه معاصر.
فارابی، محمد بن محمد (1405ق) معفول منتزعة، تحقيق فوزي مطري نجار، تهران: الزهرا.
فارابی، محمد بن محمد (1968م) إحصاء العلوم، تحقیق عثمان امین، قاهره: مکتبة الأنجلو المصرية.
فارابی، محمد بن محمد (1986م) آراء أهل المدينة الفاضلة، تحقیق البیر نصری نادر، بیروت: دارالمشرق.
فارابی، محمد بن محمد (1991) کتاب الملة و نصوص أخری، تحقیق محسن مهدی، بیروت: دارالمشرق.
فارابی، محمد بن محمد (1995م) تحصیل السعادة، تحقیق علی بو ملحم، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
فارابی، محمد بن محمد (1996م) السياسة المدنية، تحقیق علی بو ملحم، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
فخررازی، محمد بن عمر (1384) شرح الإشارات والتنبیهات، تحقیق علیرضا نجف‌زاده، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
فخررازی، محمد بن عمر (1387) المباحث المشرقية، قم: بیدار.
فخررازی، محمد بن عمر (1420ق/الف) مفاتیح الغیب (تفسیر کبیر)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
فخررازی، محمد بن عمر (1420ق/ب) المطالب العالية من العلم الإلهی، تحقیق محمد عبدالسلام شاهین، بیروت: دار الکتب العلمية.
فخررازی، محمد بن عمر (1984) محصل أفکار المتقدمین والمتأخرین من العلماء والحکماء والمتکلمین، تحقیق طه عبدالرئوف سعد، قاهره: مکتبة الکلیات الأزهرية.
فراهیدی، خلیل‌بن احمد (بی‌تا) کتاب العین، تحقیق مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی، بیروت: مکتبة الهلال.
مسکویه رازی، احمد بن محمد (1319ق) الفوز الأصغر، بیروت: بی‌نا.
مسکویه رازی، احمد بن محمد (1393) تهذیب الأخلاق وتطهیر الأعراق، تحقیق حسن تمیم، قم: زاهدی.
مسکویه رازی، احمد بن محمد (1396) الرسائل والمکاتیب، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران: میراث مکتوب.
مسکویه رازی، احمد بن محمد (1437م) تهذیب الأخلاق، تحقیق سیدحسین مؤمنی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگی اسلامی.
هابز، تامس (1389) لویاتان، ترجمه حسین بشیریه، تهران: نشر نی.
Aristotle (1911) Nicomachean Ethics. trans. by D. P. Chase. London: J. M. Dent and Sons Ltd.
Aristotle (1926) The Nicomachean Ethics. E. Capps, T. E. Page and W. H. D. Rouse (eds.). London: Heinemann.
Aristotle (1983) Nikomachische Ethik. übersetzt von Franz Dirlmeier. Berlin: Akademie-Verlag.
