سیمرغ اوستایی، سیمرغ اشراقی (پژوهشی در ریشه‌شناسی تاریخی «سیمرغ» در حکمت اسلامی ـ ایرانی)
الموضوعات :
حسن بُلخاري قهي
1
(دانشگاه تهران )
الکلمات المفتاحية: اوستا سیمرغ متون پهلوی شیخ‌اشراق حکمت اشراقی,
ملخص المقالة :
بدون تردید «سیمرغ» یکی از مهمترین و جذابترین نمادهای اشراقی و عرفانی در تمدن اسلامی ـ ایرانی است. ردپای این مرغ اساطیری را میتوان در متون اوستایی و پهلوی یافت؛ هم بعنوان مرغی سدره‌نشین و طوبی‌نشین و هم با نام حکیمی بلند مرتبه در حکمت زرتشتی. تلفظ اصلی واژۀ سیمرغ در اوستا، «مرغو سه ئه نه»، در پهلوی «سن مورو» و «سه نه موروک» و در مواردی در زبان فارسی، «سیرنگ» آمده است که مستشرقین آن را به عقاب و شاهین ترجمه کرده‌اند. شاید ترجمة واژه به عقاب، ناشی از تأمل مترجمان بر واژة syena سانسکریت باشد که در آن زبان، بمعنای عقاب است و چنانکه میبینیم این واژة سانسکریت، از نظر تلفظ بسیار شبیه saena اوستایی است. شیخ‌اشراق در بخشهای مختلف آثار خود دربارۀ سیمرغ سخن گفته است؛ در رسالاتی همچون صفیر سیمرغ، عقل سرخ و فى حالة الطفولية. او در عقل سرخ با رویکرد و تأویلی بدیع که در حمایت سیمرغ از رستم در جنگ با اسفندیار دارد، در رسالة صفیر سیمرغ با بیان مقدمه‌یی که شرح فضايل سیمرغ است و در فى حالة الطفولية با بیان طوبی‌نشینی این مرغ اسطوره‌یی، از سیمرغ بحث کرده است. نوع پرداختن شیخ‌اشراق به این بحث بیانگر جایگاه و قداست سیمرغ در ذهن و زبان او و مهمتر از آن، مطالعه و شناخت وي از حکمت ایران باستان است. در این مقاله از سیمرغ در متون اوستایی و پهلوی و بازتاب آن در حکمت اشراقی سخن میگوییم.
پورداود، ابراهيم (1326) فرهنگ ایران باستان، تهران: پاکتچی.
پورداود، ابراهيم (1347) یشتها، جلد 1 و 2، تهران: طهوری.
حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد (1399) دیوان حافظ، تهران: ققنوس.
دادگی، فرنبغ (1396) بندهش، بکوشش مهرداد بهار، تهران: توس.
رضی، هاشم (1346) فرهنگ نامهای اوستا، تهران: فروهر.
سهروردی، شیخ شهاب‌الدین (1355) مجموعه مصنفات شیخ‌اشراق، تصحیح سيدحسین نصر و هانری کربن، ج3، تهران: انجمن فلسفه ایران.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1373) منطق الطیر، تهران: ماد.
فردوسی، ابوالقاسم (1378) شاهنامه، تصحيح زیر نظر ا. ی. برتلس، دوره نه جلدی، تهران: ققنوس.
مولوی، جلال‌الدین محمد (1390) دیوان شمس، تهران: بهزاد.
هومر (1387) ایلیاد و اودیسه، ترجمه سعید نفیسی، تهران: هرمس.
