روش‌شناسی مواجهه حکیمان بزرگ مسلمان با جریان ترجمة دورة عباسی
الموضوعات :
سيد محمدعلي ديباجي
1
(پردیس فارابی)
الکلمات المفتاحية: نهضت ترجمه نهضت علمی فلسفه مشاء حکمت اسلامی امام صادق (ع) کندی فارابی ابن‌سینا,
ملخص المقالة :
«نهضت ترجمه» عنوانی است که محققان مطالعات اسلامی در غرب، بر جریان ترجمة کتب ملل مختلف به زبان عربی در دورة عباسی، نهاده‌اند. این جریان که حدود دو قرن بصورتهای مختلف، خودجوش یا هدایت‌شده، ادامه داشت، واکنشهایی را در جامعة اسلامی بدنبال داشت. یکی از پرسشهای مهمی که در اینباره مطرح است اینست که حکمای بزرگ مسلمان آن دوره، بویژه کندی، فارابی و ابن‌سینا، چه موضعی در اینباره داشته‌اند؟ مقاله پیش‌رو نشان میدهد که برخلاف پاسخ رایج در تاریخ‌نگاری جریان ترجمه، در این برهه بجای نهضت ترجمه با یک نهضت حکمی همپای نهضت علمی در تاریخ اسلام مواجهیم و حکمای مذکور، حکم سه مسئله، یعنی پدیده ترجمه، مترجمان و مفسران، و علوم ترجمه و تفسیرشده را از یکدیگر جدا کرده‌اند. آنها بر اساس نهضت حکمی خویش که با اصول اندیشه اسلامی مطابقت دارد، سه مواجهه با این موضوع داشته‌اند: روش‌شناختی، اصلاحی و انتقادی. آنان بر مبنای حکمت‌اندیشی خود، علوم ترجمه شده را با آموزه‌های حکمت در اسلام میسنجیدند و با نوآوریهای خویش، از آن در بنای نظام حکمی خود بهره میبردند.
قرآن کریم.
نهج البلاغه.
آقاياني چاوشي، جعفر (1383) مقدمه كتابشناسي توصيفي فارابي، تهران: هرمس.
آل‌علی، نورالدین (1428ق) الامام الصادق کما عرفه علماء الغرب، بيروت: دار القاری.
اشکوری، قطب‌الدین (1382) محبوب القلوب، المقاله الثانیه، تقدیم و تصحیح حامد صدقی و سیدابراهیم دیباجی، تهران: نشر مکتوب.
اقبال لاهوری، محمد (1346) احیاء فکر دینی در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران: رسالت قلم.
ابن ابی الحدید، عبدالحمید (1387) شرح نهج البلاغه، جزء20، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بيروت: دار احیاء التراث العربي.
ابن‌سينا، ابوعلی (1405ق) منطق المشرقیین، قم: کتابخانه آيت‌الله مرعشي.
ابن‌سينا، ابوعلی (1985م) السیره، تحقیق ماجد فخری، بيروت: دار الافاق الجدیدة.
ابن‌سينا، ابوعلی (1335ق) «اجوبة شیخ الرئیس عن مسائل ابی ریحان البیرونی»، در جامع البدایع، تصحیح محی‌الدین صبری الکردی، قاهره: بی‌نا.
ابن‌سينا، ابوعلی (1371) المباحثات، تحقیق محسن بیدارفر، قم: بیدار.
ابن‌سينا، ابوعلی (1391) الشفاء، المنطق، ج1، مراجعه ابراهیم مدکور، تحقیق جورج قنواتی و ديگران، قم: کتابخانه آيت‌الله مرعشی.
ابن‌طاووس، على بن موسى (1363) فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، قم: شریف رضی.
ابن‌طاووس، على بن موسى (1411ق) مهج الدعوات و منهج العبادات، قم: دار الذخائر.
ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق (1381) الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، تهران: اساطیر.
بدوی، عبدالرحمن (1413ق) افلوطین عند العرب (اثولوجیا)، قم: بیدار.
بدوی، عبدالرحمن (1978م) ارسطو عند العرب، كويت: وکاله المطبوعات.
بیرونی، ابوریحان (۱۳۸۶) الآثار الباقیه عن القرون الخالیه، ترجمه اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.
پورحسن، قاسم (1395) «فارابی و خوانش فلسفی از الحروف»، مجله تاریخ فلسفه، شماره 4، ص28ـ7.
جاحظ، عمرو بن بحر (1352ق) رسائل، تحقیق حسن سندوبی، قاهره: بی‌نا.
جعفریان، رسول (1393) حیات فکری سیاسی امامان شیعه، تهران: نشر علم.
ژوليوه، ژان (1383) مقدمه كتابشناسي توصيفي فارابي، تهران: هرمس.
دبور، تی. ج (1362) تاریخ فلسفه در اسلام، ترجمه عباس شوقی، تهران: عطایی.
دري، ضياء الدين (1389) مقدمه كنزالحكمة (ترجمه تاريخ الحكمة شهرزوري)، ج2، تهران: بنياد حكمت اسلامي صدرا.
دیباجی، سیدمحمدعلی (1396) «تمایز معناشناختی ـ تاریخی الهیات و مابعدالطبیعه در حکمت سینوی»، دوفصلنامه الهیات تطبیقی، شماره 17، ص138ـ 125.
دیباجی، سیدمحمدعلی (1394) «نسبت ابن‌سينا و فلسفة مشاء»، فصلنامه تاریخ فلسفه، شماره 23، ص32 ـ 11.
سیوطی، جلال‌الدین (1424ق) تاریخ الخلفاء، بيروت: دار ابن‌حزم.
شاه ولی، عبدالرحمن (1974م) الکندی و آرائه الفلسفیه، اسلام‌آباد: مجمع البحوث الاسلامیة.
صفا، ذبیح‌الله (۱۳۷۴) تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، ج1، تهران: دانشگاه تهران.
صفا، ذبیح‌الله (۱۳8۴) جشن‌نامه ابن‌سينا، ج1، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1382) اسلام و انسان معاصر، قم: جامعة مدرسین.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1392) مجموعه مذاکرات با هانری کربن (شیعه)، بکوشش سیدهادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب.
طبرسی، ابومنصور احمد (1410ق) الاحتجاج، تحقیق سیدمحمدالباقر الموسوی، بيروت: مؤسسة اهل البیت (ع).
غزالی، ابوحامد (1409ق) المنقذ من الضلال، تحقیق احمد شمس‌الدین، بيروت: دار الکتب العلمیه.
العلي، صالح احمد (2001م) سامراء، الدراسة في النشئة و البنية السكانية، بيروت: شركة المطبوعات للتوزيع و النشر.
فارابی، ابونصر (1364) احصاء العلوم، ترجمة حسین خدیو جم، تهران: علمی و فرهنگی.
فارابی، ابونصر (1387) رسائل فلسفی، ترجمة سعید رحیمیان، تهران: علمی و فرهنگی.
فارابی، ابونصر (1404ق) الالفاظ المستعملة فی المنطق، تحقیق محسن مهدی، تهران: الزهراء.
فارابی، ابونصر (1986م) آراء اهل المدینه الفاضله، مقدمه نصری نادر، بيروت: دار المشرق.
فارابی، ابونصر (1990م) الحروف، تحقیق محسن مهدی، بيروت: دار المشرق.
قفطی، ابوالحسن علی بن یوسف (1371) تاریخ الحکماء، بکوشش بهین دارایی، تهران: دانشگاه تهران.
کلینی، محمد بن یعقوب (1386) الکافی، ج1، ترجمه صادق حسن‌زاده، تهران: نشر قائم آل محمد.
کندی، ابویوسف (1369) رسائل الکندی الفلسفیه، تحقیق محمدهادی ابوریده، قاهرة دار الفکر العربی.
کندی، ابویوسف (1413ق) «مقدمه اثولوجیا» در اثولوجیا (افلوطین عند العرب)، تحقیق عبدالرحمن بدوی، قم: بیدار.
گوتاس، دیمیتری (۱۳۸۱) تفکر یونانی فرهنگ عربی، ترجمة محمدسعید حنائی کاشانی، تهران: نشر دانشگاهی.
لیونز، جاناتان ( ۱۳۹۳) بیت الحکمه، ترجمه بهرام نوازنی، تهران: سروش.
مدکور، ابراهیم (1391) مقدمه تصحیح الشفاء، در: ابن‌سينا، الشفاء، المنطق، ج1، قم: کتابخانه آيت‌الله مرعشی.
مجلسی، محمدباقر (1403ق) بحارالانوار، بيروت: دار احیاء التراث العربي.
مسعودی، علی بن الحسین (1357) التنبیه والاشراف، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، بغداد: مکتبة المثنی.
مفضل، ابومحمد بن عمر (1381) رساله توحید، ترجمة محمدباقر مجلسی، قم: سرور.
مفید، محمد بن محمد بن النعمان (1382 ق) الارشاد، نجف: المکتبة الحیدریة.
مهدی، محسن (1990م) مقدمه کتاب الحروف فارابی، بيروت: دارالمشرق.
نعمه، عبدالله (1987م) فلاسفة الشيعة، قم: دار الکتاب الاسلامیة.
هابسون، جان ام. (۱۳۸۷) ریشه‌های شرقی تمدن غرب، ترجمة مسعود رجبی و موسی عنبری، تهران: دانشگاه تهران.
Bertolacci, Amos (2013). “Averroes against Avicenna”. in Renaissance Averroism and its aftermacth: Arabic Philosophy in Early Modern Eurpe. A. Kasoy and A. Gigilioni (eds.). NewYork: Spiringer.
Endress, Gerhard and R. Kruk (eds.) (1997). The Ancient Tradition in Christian and Islamic Hellenism. Leiden: Research School CNWS.
Netton, Ian Richard (1992). Al-Farabi and his School. Londan: Routledge.
Briffault, Robert (1928). The Making of Humanity. London: G. Allenand Unwin Ltd.
Sabra, Abdolhamid (1976). “The Scientific Enterprise”. in Bernard Lewis (ed.). The World of Islam. London: Thames and Hudson.
