تعبیر «خمیره ازلی» و مساله «احیاء یا تاسیس؟» در حکمت اشراق سهروردی
الموضوعات :
1 - گروه فلسفه دانشگاه محقق اردبیلی
الکلمات المفتاحية: خمیره ازلی حکمت اشراق خمیره خسروانی خمیره فیثاغوری ازل حکمت خسروانی,
ملخص المقالة :
تعبیر «خمیرة ازلی» و ارتباط آن با «حکمت خسروانی» در حکمت اشراق، دستمایه يی شده تا برخی از محققان نظیر هانری کربن، هدف حکمت اشراق و «طرح عظیم همة عمر» سهروردی را احیای حکمت ایران باستان موسوم به حکمت خسروانی بدانند. به اعتقاد نويسنده، قرائن بسیاری در حکمت اشراق وجود دارد که نشان میدهد کار سهروردی تأسیس حکمتی جدید است و نه صرفاً احیای سنتی موجود. تحلیل مفهوم «خمیرة ازلی» و مفاهیم پیرامونی آن و توجه به مصداقهای ظهور خمیرة ازلی در دل تمدنهای مختلف، حقیقت دیدگاه شیخ‌اشراق را برخلاف ادعاهای یاد شده نمایان میكند. میان تعبیر «تأسیس» و «احیا» تفاوتهای بسیاری وجود دارد؛ احیا امری ثانوی، تبعی و تقلیدی است اما تأسیس امری اصیل، بنیادین و ابتکاری است که احیا را هم میتواند در پی داشته باشد. احیا با تأثیر و تأثر خط تاریخی سازگار است در حالیکه ازل، نه امری تاریخی که ورای آن است و دریافت از خمیرة ازلی، بمعنای دریافت از منبعی ورای خط تاریخی است؛ بنابرین مناسبات میان ایران باستان و حکمت اشراق سهروردی نمیتواند مقصود بالذات سهروردی باشد. اگر شیخ‌اشراق حکمت خسروانی را جلوه يی از خمیرة ازلی میداند، دیدگاهش در مورد حکمت فیثاغوریِ منشعب از خمیرة ازلی و دیگر حکمتهای متجلی در تمدنهایی مانند هند و بابل هم همینگونه است. بنابرین طرفداران ادعای احیای حکمت ایرانی باید عیناً همین سخن را در مورد احیای حکمت یونانی و سایر حکمتها هم تکرار کنند. پس هدف اصلی سهروردی ـ برخلاف ادعای برخی از محققان‌ـ تأسیس حکمت اشراقی است نه احیای حکمت خسروانی. قرائتهای یادشده زمینه را برای ادعای شعوبی‌گري سهروردی یا اتکاء نوشعوبی گرایی بر اندیشه های وي فراهم می آورد اما توجه به مضمون نظریة خمیرة ازلی و لازمه های آن، همة ادعاهای یاد شده را مردود میسازد.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1395) حکمت خسروانی، تهران: وایا.
ابوریّان، محمد علی (2011) تاریخ الفکر الفلسفی، اسکندریه: دارالمعرفة الجامعية.
امين رضوي، مهدي (1377) سهروردي و مكتب اشراق، تهران: نشر مركز.
بابایی، علی (1398) سه¬گانه¬های عالم معرفت، اردبیل: انتشارات دانشگاه محقق اردبیلی.
زارع، زهرا؛ پازوکی، شهرام (1394) «نقدی بر تبارشناسی اشراقیان»، جاویدان خرد، شماره 28، ص 40ـ27.
سبزوارى، ملاهادی (1369) شرح المنظومة، تهران: نشر ناب.
سجادي، جعفر (1375) فرهنگ علوم فلسفي و كلامي، تهران: اميركبير.
سهروردی، شهاب‌الدين يحيي (1372) المشارع و المطارحات در: مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگی.
شهرزوری، محمد بن‌محمود (1372) شرح حکمةالإشراق، تحقيق حسين ضیایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى.
کربن، هانری (1395) تاریخ فلسفة اسلامی، ترجمه جواد طباطبایی، تهران: مینوی خرد.
کربن، هانری (1397) چشم¬اندازهای معنوی و فلسفی اسلام ایرانی؛ سهروردی و افلاطونیان پارس، ترجمه انشاء‌الله رحمتی، تهران: سوفیا.
مستملي نجاري، اسماعيل (1363) شرح التعرف لمذهب التصوف، تهران: اساطير.
ملاصدرا (1366) تفسیر القرآن الکریم، قم: بيدار.
ملاصدرا (1368) الحكمة المتعالية في الأسفار العقلية الأربعة، قم: مصطفوي.
