جايگاه و زمانة ملامحمدکاظم هزارجریبی در تاريخ علوم عقلی؛ با تاکید بر محتویات نسخ خطی پیرامون خداشناسی
الموضوعات :علی قنبریان 1 , عباس بخشنده بالی 2
1 - دانشگاه تهران
2 - الهیات و معارف اسلامی
الکلمات المفتاحية: ملامحمدکاظم هزارجریبی ایمان وجود خدا صفات خدا شبهات دینی,
ملخص المقالة :
یکی از اندیشمندان مذهبی شیعه که جایگاه علمیش کمتر مورد بررسی قرار گرفته، ملامحمدکاظم هزارجریبی استرآبادی (متوفای 1236 قمری) است. او از دانشمندان شیعی اواخر دورة زنديه و اوایل قاجار است كه در زمینههای گوناگون الهیات، بویژه اعتقادات، تلاشهای متعدد علمی انجام داده است. آثار هزارجريبي منتشر نشدهاند اما نسخههای خطی بسیاری به زبان فارسی و عربی از وي باقی مانده است. تألیفات، تصنیفات و ترجمههای هزارجریبی، در نشر و بسط فرهنگ شیعی و تعقلورزی تأثیر بسزایی داشته است. او در آثارش به این نکته توجه ميكرد که نوشتارش باید مورد استفادة عموم طالبان الهیات قرار بگیرد و بهمین دلیل، غالب آثارش به فارسی است. این نوشتار در گردآوری اطلاعات با استفاده از منابع کتابخانهيي بویژه تصحیح انتقادی نسخ خطی و در پردازش اطلاعات با روش توصیفی ـ تحلیلی، به پاسخ این پرسش میپردازد که مهمترين بحثهای هزارجریبی دربارة خداشناسی کدامند؟ بعنوان یافتههای تحقیق میتوان به این نکات اشاره نمود: او فطری بودن خداشناسی را میپذیرد ولی مخالف فطری بودن دین اسلام است. وی برای اثبات وجود خدا از دلايل متنوعی مانند برهان امکان و وجوب، برهان نظم و برهان فطرت استفاده کرده است. همچنين برای حل برخی شبهات در خداشناسی تلاش كرده تا معناشناسی درستي از برخی صفات الهی مانند اراده، عدالت و حکمت ارائه دهد.
قرآن کریم.
صحيفة الامام الرضا (ع) (1406ق) محقق و مصحح محمدمهدى نجف، مشهد: کنگره جهانى امام رضا (ع).
ابن ابیجمهور، محمدبن زیدالدین (1403ق) عوالی اللئالی العزيزية فی الاحادیث الدينية، قم: سیدالشهداء.
ابنبابویه (شیخ صدوق)، محمدبنعلى (1362) الخصال، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه.
امین، سیدحسن (1408ق) مستدركات اعيان الشيعه، بيروت: دار التعارف للمطبوعات.
پالمر، مایکل (1389) مسائل اخلاقی: متن آموزشی فلسفۀ اخلاق، ترجمه علیرضا آلبویه، تهران: سمت.
جهانبخش، جویا (1391) مزدکنامه، بکوشش پروین استخری و جمشید کیانفر، تهران: پروین استخری.
سبحانی، جعفر؛ محمدرضایی، محمد (1393) اندیشۀ اسلامی 2، ویراست دوم، دفتر نشر معارف.
سبحانی، جعفر (1386) سیماى عقاید شیعه، ترجمه جواد محدثى، تهران، نشر مشعر
. سبحانی، جعفر (1396) آموزش آسان اصولفقه: ترجمه و تلخیص کتاب الموجز، ترجمة علی قنبریان، تهران: میراث فرهیختگان.
سبحانی، جعفر (1418) موسوعة طبقات الفقهاء، قم: مؤسسة امام صادق (ع).
سبحانی، جعفر (1424 الف) ادوار الفقه الامامی، قم: مؤسسة امام صادق (ع).
سبحانی، جعفر (1424 ب) معجم طبقات المتكلمين، قم: مؤسسة امام صادق (ع).
طباطبایی، سيدمحمدحسین (1389) نهايةالحکمة، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
طباطبایی، سيدمحمدحسین (بیتا) بداية الحكمة، قم: مؤسسة نشر اسلامی.
طوسى، نصيرالدين (1375) پنج رسالۀ اعتقادى، قم: كتابخانۀ آيتاللّه مرعشى نجفی.
طوسى، نصيرالدين (1407ق) تجرید الاعتقاد، بهمراه ملاحظات محمدجواد حسینی جلالی، تهران: مکتب الأعلام الاسلامی.
فیاضی، غلامرضا (1386) شرح نهاية الحکمة، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمينی.
فیض کاشانى، محمدمحسن (1406ق) الوافی، اصفهان: کتابخانۀ امام امیرالمؤمنین على (ع).
مجلسي، محمدباقر(1403) بحارالانوار، محقق و مصحح جمعي از محققان، بيروت دارالحياء التراث العربي.
محمدى رىشهرى، محمد (1386) دانشنامۀ عقاید اسلامى، قم: دارالحدیث.
مصباح یزدی، محمدتقی (1377) آموزش عقائد، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
مظفر، محمّدرضا (1396) آموزش آسان منطق؛ ترجمه و تلخیص کتاب المنطق، ترجمة علی قنبریان، تهران: میراث فرهیختگان.
ملاصدرا (1981م) الحکمة المتعالية فى الاسفار العقلية الاربعة، بیروت: دار احیاء التراث.
مولوي، جلالالدين محمد بلخي (1373) مثنوي معنوي، محقق و مصحح توفيق سبحاني، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي.
هزارجریبی، محمدکاظم (1394) مجموعه آثار محمّدکاظم هزارجریبی: توحیدیه، عدلیه، مصحح و محشی علی قنبریان و علی کریمی، تهران: صبا.
هزارجریبی، محمدکاظم (1395) مجموعه آثار محمّدکاظم هزارجریبی: کاشفالعدل، اقناعیّه، برهانیّه، مصحح و محشی علی قنبریان و علی کریمی، تهران: نشر صبا.
هزارجریبی، محمدکاظم (1396الف) دلایلی بر اثبات حقانیت مذهب شیعه؛ تصحیح رسالۀ برهانیه، تصحیح و تعلیقات علی قنبریان و علی کریمی، تهران: میراث فرهیختگان.
هزارجریبی، محمدکاظم (1396ب) مناظرۀ امام صادق(ع) با زندیق، مصحح و محشی علی قنبریان و یوسف طاهری، تهران: میراث فرهیختگان.
هزارجریبی، محمدکاظم اثباتالصانع و اصول دین، قم: کتابخانۀ مسجد اعظم، شمارۀ بازيابي: 1/414.
هزارجریبی، محمدکاظم رسالۀ اقناعیه، نسخة خطي، تهران: کتابخانۀ مروی، شمارۀ بازيابي: 1/924 و 1/952؛ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ بازیابی: 4/4527.
هزارجریبی، محمدکاظم عدلیه (جبر و اختیار)، نسخة خطي، تهران: کتابخانۀ مجلس، شمارۀ بازيابي: 2/4527؛ قم: کتابخانۀ آيتالله مرعشی نجفی، شمارۀ بازيابي: 7/4370؛ كتابخانة طبسي (امام رضا)، شمارة بازيابي: 2/600.
هزارجریبی، محمدکاظم فواید لطیفه، قم: کتابخانۀ فیضیه، شمارة بازيابي: 6/1239.
هزارجریبی، محمدکاظم کاشفالعدل، نسخة خطي، تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ بازيابي: 3/4527.
هزارجریبی، محمدکاظم کاشف الغُلُوّ و هادی أهل العُلُوّ، نسخة خطي، قم: کتابخانۀ طبسی، شمارۀ بازیابی: 13/60.
هزارجریبی، محمدکاظم کنز الفواید، نسخة خطي، قم: کتابخانۀ فیضیه، شمارۀ بازیابی: 1006، میرکریم، نسخ، 1299ق، 212 برگ.
هزارجریبی، محمدکاظم معارف الأئمه، نسخة خطي، قم: كتابخانة آيتالله مرعشي نجفي، شمارة بازيابي: 4798؛ قم: کتابخانۀ طبسی، شمارۀ بازيابي: 9/600.
هزارجریبی، محمدکاظم منبِّهالمغرورین، نسخة خطي، تهران: کتابخانۀ ملّی، شمارۀ بازيابي: 32149ـ5.