تطور تاريخي نگرشها در مسئله عوارض ذاتي از ملاصدرا تا محقق رشتي (1050 تا 1312ﻫ .ق)
الموضوعات :
موسي ملايري
1
(دانشگاه آزاد اسلامي )
الکلمات المفتاحية: عوارض بواسطه اخص علم¬, شناسي حکيمان مسلمان ملاملاصدرا ملامهدي نراقي آقاحسين خوانساري ميرزا حبيب¬, الله رشتي ,
ملخص المقالة :
نوشتار حاضر به يکي از مهمترين و پيچيده ترين مسائل علم شناسانه حکيمان مسلمان يعني تعيين مصاديق و قلمرو عوارضِ ذاتي ميپردازد. پرسش اين نوشتار آن است که آيا عوارض بواسطه اخص عرض ذاتي بشمار مي آيند يا نه؟ در اين مطالعه تاريخي، تطور نظريه ها پيرامون حل و فصل اين مسئله در طي سه قرن بررسي ميشود و راه حلهاي چهار تن از برجسته‌ترين نظريه پردازان اين دوره تاريخي، نخست گزارش شده و سپس مورد ارزيابي قرار ميگيرد. در آغاز، راه حل ملاصدرا مبني بر لزوم تمايز نهادن ميان عارض اخص و عارض بواسطه اخص بررسي ميشود، پس از او آقا حسين خوانساري دومين شخصيت اين دوره است. وي پس از نقد نظريه ملاصدرا و اذعان به قصور آن در حل مشکل، خود، نظريه استحسان و مواضعه در قلمروشناسي و مرزبندي علوم را عرضه ميکند. پـس از ايـن دو حکيم، ملامهدي نراقي، اگـرچـه بخشي از نظر ملاصدرا را ميپذيرد، اما زواياي باقيمانده از مشکل را بـه شيوه يي ديگـر حل و فصل ميکند. شيوه نراقي مستلزم غربالگري علوم و خارج کردن برخي مسائل از حيطه هريک از علومِ محقَق است. آخرين شخصيت اين دوره، اصولي پرتوان، ميرزا حبيب الله رشتي است که با تعمق و ژرفنگري به غناي اين بحث و دقتِ زبان فني آن افزوده است. او اگرچه از گفته هاي ديگران بهره برده، اما راه حل هيچيک از حکيمان پيشين را به تمامه نميپذيرد. نظر محقق رشتي معتقد است که دانشمندان هر علم جايزند در دانش خود از مسائل علوم بالادستي و پايين‌دستي بحث کنند؛ البته مادامي که علومي براي بررسي آن مسائل در بالادست و پايين‌دست تدوين نشده باشد. اين شيوه (چنانکه بيان خواهد شد) با نگاه پسيني ـ تاريخي به تدوين علوم، بسيار سازگار و منطبق است.
ابن¬سينا، برهان شفا، تحقيق ابوالعلا عفيفي، قم، ذوي¬القربي، 1434.ق.#
جرجاني، علي، حاشيه بر شرح مطالع، نسخه خطي، کتابخانه مجلس شوراي اسلامي، شماره ثبت 26634، شماره قفسه 2453.#
خوانساري، آقا حسين، الحاشيه علي الهيات¬الشفا، تحقيق حامد ناجي اصفهاني، قم، انتشارات سلمان¬فارسي، 1378.#
دواني، جلال¬الدين، شرح تهذيب المنطق، نسخه خطي، کتابخانه مجلس شوراي اسلامي، شماره ثبت 91027، شماره قفسه15483. #
رازي، قطب الدين، شرح مطالع الانوار، تصحيح ابوالقاسم رحماني، تهران، انجمن حکمت و فلسفه، 1393. #
رشتي، ميرزا حبيب¬الله، بدايع¬الافکار، قم، مؤسسه آل¬البيت، بي¬تا.#
سبزواري، ملاهادي، تعليقه بر الاسفار الاربعة، بيروت، داراحياءالتراث¬العربي، 1981 م.#
سبزواري، ملاهادي، منطق منظومه، تصحيح مسعود طالبي، قم، دفتر تبليغات اسلامي، 1380.#
فارابي، ابونصر، المنطقيات، تحقيق محمدتقي دانش¬پژوه، قم، کتابخانه آيت¬الله مرعشي، 1408.ق.#
ملاصدرا، الاسفار الاربعة، تصحيح و تحقيق غلامرضا اعواني؛ باشراف و مقدمه استاد سيدمحمد خامنه‌اي، تهران، انتشارات بنياد حکمت اسلامي صدرا، 1383. #
ملاصدرا، الشواهد الربوبية، تصحيح، تحقيق و مقدمه مصطفي محقق داماد؛ اشراف استاد سيدمحمد خامنه‌اي، تهران، انتشارات بنياد حکمت، 1382.#
ملاصدرا، تعليقه بر الهيات شفا، تصحيح، تحقيق و مقدمه نجفقلي حبيبي، باشراف استاد سيدمحمد خامنه‌اي، تهران، بنياد حکمت اسلامي صدرا، 1382.#
ملاصدرا، رسائل فلسفي، تصحيح حامد ناجي اصفهاني، تهران، انتشارات حکمت، 1378.#
نراقي، ملامهدي، شرح¬الالهيات من¬کتاب الشفا، تحقيق مهدي محقق، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامي دانشگاه مک¬گيل، 1365.#
