«سوفسطائیون» و شکاکان مسلمان
الموضوعات :
1 - دانشگاه مذاهب اسلامی
الکلمات المفتاحية: سوفسطائیان شکاکان صوفیان متکلمان فلاسفه صالح بن عبدالقدّوس ,
ملخص المقالة :
شکّ یکی از مهمترین محصولات دورة گذار بود که در قلمرو مسلمانان بشکل جنبشی فکری با عنوان سوفسطائیان ظهور یافت. «سوفسطائیون» یا بعبارت دیگر، شکّاکان مسلمان با پیشگامی فردی بنام صالح بن عبدالقدّوس، گروهی بودند بزعم شماری از متکلّمان مسلمان متشکّل از «عنادیه»، «عندیه» و «لاادریه» که همچون سوفیستها و شکاکان یونان و هند، نه بعنوان یک مکتب که بیشتر بعنوان یک جنبش یا یک جریان فکری در درون تمدن مسلمانان ظهور یافتند. آنها نه تنها برای «ذهن» که برای «عین» هم حقیقت و اصالتی قائل نبودند و چیزها در نظر ایشان تنها از وجودی خیالی، وهمی و حدسی برخوردار بود. برخورد قاطعانه متکلمان، بویژه معتزلیها ، فلاسفة طبیعی و منطقی و متفکران صوفی مسلک برجسته‌یی همچون غزالی با این جریان موجب شد که این گروه بسرعت از بین برود و نام چندانی از آثار و پیروان این جریان فکری در تاریخ باقی نماند. البته شکاکان مسلمان هم با ایجاد تردید نسبت به معارف مأخوذ از «حسیات» و «عقلیات» در جلب توجه اندیشمندان مسلمان به معرفت حضوری بجای حصولی و گرایش آنها به عرفان و تصوف بجای علم و فلسفه بیتأثیر نبودند.
المصادر:
منشورات معهد تاریخ العلوم العربیة و الإسلامیة فی إطار جامعة فرانکفورت، جمع و إعادة طبع: فؤاد سزکین، بالتعاون مع کارل إیرج-إیجرت، إکهارد نویباور و مازن عماوی، فرانکفورت. #
The Encyclopaedia of Islam, edited by H. A. R. Gibb, J. H. Kramers, E. Lévi-Provençal, C. E. Bosworth, E. van Donzel, B. Lewis, V. L. Menage, Ch. Pellat, and J. Schacht, Leiden: E. J. Brill, vols. I-XII+ Index volume, 1960-2009. #
ابن¬أبی¬أصیبعة، موفّق¬الدّین ابوالعبّاس أحمد بن قاسم بن الخلیفة بن یونس السّعدی الخزرجی، عیون‌الأنباء فی طبقات¬الأطبّاء؛ شرح و تحقیق نزار رضا، بیروت، منشورات دار مکتبة الحیاة، [بی¬تا]. #
ابن¬بابویه، ابوجعفر محمّد بن علی بن حسین معروف به شیخ صدوق، کمال¬الدّین و تمام النّعمة فی إثبات الغیبة و کشف الحیرة؛ طهران، انتشارات اسلامیة، الطّبعةالثّانیة، 1395ق. #
ابن¬بابویه، ابوجعفر محمّد بن علی بن حسین معروف به شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، التّحقیق علی¬اکبر غفّاری، قم، مؤسّسة النّشر الإسلامی التّابعة لجماعة المدرّسین بقم المشرّفة، الطّبعةالثّانیة، 1413ق. #
ابن¬بهریز، «حدود المنطق»، ابن¬مقفّع، المنطق، التّحقیق و المقدّمة محمّدتقی دانش¬پژوه، تهران، انجمن فلسفة ایران، 1357. #
ابن¬حزم، الإمام أبی¬محمّد علی بن أحمد الظّاهری، الفصل فی الملل و الأهواء و النِّحل، التّحقیق محمّد ابراهیم نصر و عبدالرحمن عُمیره، بیروت، دارالجیل، بی¬تا. #
ابن¬رشد، ابوالولید محمّد بن أحمد بن محمّد الأندلسی المالکی، الکشف عن مناهج الأدّلة فی عقائد الملّة، التّحقیق، تحت إشراف محمّد عابد الجابری، بیروت، مرکز الدّراسات الوحدة العربیة، الطّبعةالأولی، 1998م. #
ابن¬المرتضی، أحمد بن یحیی، طبقات المعتزلة، عُنیت بتحقیقه سوسَنّه دیڤَلد- ڤِلزَر، بیروت، دارالمنتظر، چ2، الطّبعةالثّانیة، 1409ق./1988م. #
ابن¬سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله، الشّفاء، المراجعه ابراهیم مدکور، التّحقیق سعید زاید، التّصدیر طه حسین باشا، بمناسبة الذّکری الألفیة للشّیخ الرّئیس، القاهرة، دار الکاتب العربی للطّباعة و النّشر، قم، منشورات مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النّجفی، 1404ق. #
ابن‌ندیم، ابوالفرج محمّد بن اسحاق، الفهرست نشره جوستاف فلوجل (1،2)، لایبتسک 1871و1872م.، [متا، تاریخ العلوم وتصنیفها فی العالم الإسلامی (1،2،3)، 1426ق./2005م.] #
ابن‌ندیم، ابوالفرج محمّد بن اسحاق، الفهرست (الّفه سنة 377ق.)، قابله علی أصوله و علّق علیه و قدّم له أیمن فؤاد سید، لندن، مؤسّسة الفرقان للتّراث الإسلامی، 1430ق./2009م. #
اس، ژوزف [یوزف] فان، «شکّاکیت در اندیشه¬ اسلامی»، ترجمه وحید صفری، هفت آسمان، ش29، بهار1385. #
الأندلسی ابن¬عبدربّه؛ العقدالفرید؛ بیروت، دارالکتب العلمیة، 8ج، چ1، 1404ق. #
ابوالعبّاس، احمد بن ابراهیم، المصابیح، التّحقیق عبدالله حوثی، مؤسّسة الإمام زید بن علی، چ2، 1423ق.#
اذکائی (سپیتمان)، پرویز، حکیم رازی (حکمت طبیعی و نظام فلسفی) محمّد بن زکریای صیرفی، با همکاری مرکز بین¬المللی گفتگوی تمدّنها، تهران، انتشارات طرح نو، چ1، 1382. #
اسفراینی، ابوالمظفّر (د.471ق.)، التّبصیر فی الدّین، التّعلیق محمّد زاهد الکوثری، القاهره، المکتبة الأزهریة للتّراث، الطّبعةالأولی، 1359ق. #
الأشعری، أبوالحسن علی بن اسماعیل، کتاب مقالات¬الإسلامیین و اختلاف¬المصلّین، تصحیح هلموت ریتر، ڤیسبادن، دارالنّشر فرانز شتاینر، چ2، 1400ق./1980م. #
ایجی، میرسیدشریف، شرح المواقف، التّحقیق بدرالدّین نعسانی، قم، الشّریف الرّضی، 4ج، چ1، 1325ق. [افست] #
البغدادی، الإمام الأستاذ أبی¬منصور عبدالقاهر ابن طاهر التّمیمی، کتاب أصول¬الدّین، نسخة جدیدة منقّحة و مصحّحة بإشراف مکتب البحوث و الدّراسات، بیروت، دارالفکر، چ1، 1417ق./1997م. #
البیرونی، ابوالرّیحان محمّد بن احمد؛ کتاب البیرونی فی تحقیق ماللهند من مقولة مقبولة فی العقل أو مرذولة، السّلسلة الجدیده من مطبوعات دائرةالمعارف العثمانیة (11)، بإعانة وزارة المعارف للحکومة العالیة الهندیة، حیدرآباد الدّکن: مطبعة مجلس دائرةالمعارف العثمانیة، 1377ق./1958م. #
البیرونی، ابوالرّیحان محمّد بن احمد، فهرست کتابهای رازی و نامهای کتابهای بیرونی، بهمراه المشّاطة الرسالة الفهرست ابواسحق ابراهیم بن محمّد معروف به غضنفر تبریزی، متن عربی به¬همراه تصحیح، ترجمه و تعلیق مهدی محقق، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1366. #
التّفتازانی، سعدالدّین، شرح العقائد النّسفیة، التّحقیق، حجازی سقّا، القاهره، مکتبه الکلّیات الأزهریه، چ1، 1407ق. #
التّفتازانی، سعدالدّین، شرح المقاصد، المقدّمه و التّحقیق و التّعلیق عبدالرّحمن عمیره، قم، الشّریف الرّضی، 5ج، چ1، 1409ق. [افست]. #
التّهانوی، محمّدعلی، موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، جزءان، تقدیم و إشراف و مراجعه رفیق العجم، تحقیق علی دحروج، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، 1996م. #
حسن¬زاده آملی، حسن، هزار و یک کلمه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 6ج، چ2، 1381. #
حسینی اردکانی، احمد بن محمد، مرآت¬الأکوان (تحریر شرح هدایة ملّاصدرای شیرازی)، مقدّمه، تصحیح و تعلیق عبدالله نورانی، تهران، میراث مکتوب، چ1، 1375. #
الحسینی العلوی، ابوالمعالی محمّد بن عبیدالله، بیان¬الأدیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی، ویراستاران عبّاس اقبال آشتیانی و محمّدتقی دانش¬پژوه، باهتمام سید محمّد دبیرسیاقی، تهران، انتشارات روزنه، چ1، 1376. #
حلبی، علی¬اصغر، تاریخ علم کلام در ایران و جهان، تهران، چ1، اساطیر، چ2، 1376. #
حلّی، علّامة جمال¬الدّین ابومنصور حسن بن یوسف بن علی بن مطهّر؛ الألفین، جزءان، قم، المؤسّسه الإسلامیة، چ1، 1423ق. #
حلّی، علّامة جمال¬الدّین ابومنصور حسن بن یوسف بن علی بن مطهّر، نهایة المرام فی علم الکلام، التّحقیق فاضل عرفان، قم، مؤسّسة الإمام الصّادق (ع)، 3ج، چ1، 1419ق. #
الحمیری، ابوسعید بن نشوان، حورالعین، 3ج، چ1، تحقیق و تعلیق کمال مصطفی، تهران، 1972م. #
الرّازی، ابوبکر محمّد بن زکریاء، الشّکوک علی جالینوس، حقّقه و قدّم له بالفارسیة و العربیة و الإنجلیزیة مهدی محقّق، تهران، المعهد العالی العالمی للفکر و الحضارة الإسلامیة (ایستاک) فی مالزی، مطبعة دانشگاه تهران، 1372./1413ق./1993م. #
الرّازی، ابوحاتم، اَعلام النّبوّة، التّحقیق و التّصحیح و المقدّمه صلاح الصّاوی و غلامرضا اعوانی، مقدّمة انگلیسی سید حسین نصر، تهران، انجمن شاهنشاهی فلسفة ایران، /1397.ق. #
رازی، سید مرتضی بن داعی حسنی (قرن6)؛ تبصرةالعوام فی معرفة مقالات الأنام، ویراستار عبّاس اقبال آشتیانی، تهران، انتشارات اساطیر، چ2، 1364ش. #
الرّسی، القاسم بن إبراهیم، مجموع کتب و رسائل القاسم بن إبراهیم الرّسی، التّحقیق مجدالدّین مؤیدی، مؤسّسة الإمام زید بن علی، چ1، 1421ق. #
سجّادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 4ج، چ3، 1373. #
السّجستانی، ابوسلیمان المنطقی، صِوان¬الحکمة: و هو تاریخ الحکماء قبل ظهور الإسلام و بعده، و یلیه ثلاث رسائل فی الأجرام و المحرّک الأوّل و الکمال، حقّقه و قدّم له عبدالرّحمن بدوی، باریس، دار بیبلیون، 1974م. #
الشرفی، احمد بن محمّد بن صلاح؛ شرح الأساس الکبیر، جزءان، التّحقیق احمد عارف، دار الحکمة الیمانیة، الطّبعةالأولی، 1411ق. #
شوشتری، قاضی نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، 23 جزءاً، المقدّمة و التّعلیقات آیةالله شهاب‌الدّین المرعشی النّجفی، قم، مکتبة آیةالله المرعشی النّجفی، چ1، 1409ق. #
طالقانی، نظرعلی؛ کاشف الأسرار، بکوشش مهدی طیب، تهران، چ1، مؤسّسه¬ خدمات فرهنگی رسا، 2ج، چ1، 1373ش. #
الطّوسی، خواجه نصیرالدین، تلخیص المحصّل المعروف بنقد المحصّل، بیروت، دارالأضواء، چ2، 1405ق. #
علوی عاملی، میر سید محمّد؛ علاقة التّجرید، ویراستار حامد ناجی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 2ج، چ1، 1381. #
الغزّالی الطّوسی، ابوحامد محمّد بن محمّد، «المنقذ من الضّلال و المفصح عن الأحوال»، اوجُست شمولْدَرس، بحث فی المدارس الفلسفیة العربیة خاصّة فلسفة الغزّالی (یحتوی کذالک نشر کتاب المنقذ من الضّلال للغزّالی و ترجمته الفرنسیة)، باریس، امبریمرز دو لو اینستیتو دو فرانس، 1842م. [متا، سلسلة الفلسفة الإسلامیة، ج49، 1420ق./1999م.] #
الفارابی، ابونصر محمّد بن محمّد، إحصاءالعلوم، حقّقه و قدّم له و علّق علیه الدکتور عثمان امین، مصر، دارالفکر العربی، چ2، 1949م. [متا، (7ج)، تاریخ العلوم و تصنیفها فی العالم الإسلامی (7)، 1426ق./2005م.]. #
الفارابی، ابونصر محمّد بن محمّد، الجمع بین رأی الحکیمین: افلاطون الإلهی و ارسطوطالیس، المقدّمة و التّعلیق البیر نصری نادر، تهران، انتشارات الزّهراء، چ2، 1405ق. #
الفارابی، ابونصر محمّد بن محمّد، المنطقیات، 3ج، چ1، التّحقیق و المقدّمه محمّدتقی دانش¬پژوه، قم، مکتبة آیت¬الله المرعشی، 3ج، چ1، 1408ق. #
قاضی عبدالجبّار، تثبیت دلائل النّبوّة، التّقدیم عبدالکریم عثمان، القاهره، دارالمصطفی، 1386ق./1966م. #
قاضی عبدالجبّار، المغنی فی أبواب التّوحید و العدل، 14 جزءاً، التّحقیق تحت إشراف جورج قنواتی، القاهره، الدّارالمصریه، 1962ـ1965م. #
قاضی عبدالجبّار، المنیة و الأمل، التّحقیق سامی النشّار و عصام¬الدّین محمّد، الإسکندریه، دار المطبوعات الجامعیه، 1972م. #
قانعی¬راد، محمّدامین، جامعه¬شناسی رشد و افول علم در ایران (دوره اسلامی) «اخلاقیات شعوبی و روحیه¬ی علمی»، تهران، مؤسسة انتشارات مدینه، مرکز پژوهش و نشر فرهنگی، چ1، 1379. #
القفطی، جمال¬الدین ابوالحسن علی بن یوسف، تأریخ الحکماء و هو مختصر الزوزنی المسمَّی بالمنتخبات الملتقَطات مِن کتاب إخبارالعلماء بأخبار الحکماء، التّحقیق، یولیوس لِبَرت، لایبتسک 1903م. [سلسلة الفلسفة الإسلامیة (2)، متا، 1419ق./1999م.] #
القفطی، جمال¬الدین ابوالحسن علی بن یوسف، تاریخ¬الحکماء، ترجمه¬ای فارسی از سده¬ یازدهم، بکوشش بهین دارائی، تهران، مؤسسه¬ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1371. #
لالاند، أندریه، موسوعة لالاند الفلسفیة، ثلاث مجلّدات، تعریب خلیل أحمد خلیل، تعهّده و أشرف علیه حصراً أحمد عویدات، بیروت ـ باریس، منشورات عویدات، 3ج، چ1، 1996م. #
لاهیجی، فیاض عبدالرّزاق بن علی بن حسین، گوهر مراد، مقدّمه زین¬العابدین قربانی، تهران، نشر سایه، چ1، 1383. #
ماتریدی، ابومنصور، التّوحید، التّحقیق عاصم ابراهیم، بیروت، دار الکتب العلمیة، چ1، 1427ق. #
مشکور، محمّدجواد، فرهنگ فِرَق اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی، چ2، 1372. #
مطهّری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهّری، تهران، انتشارات صدرا، 27ج، 1368. #
مظفّر، محمّدحسن، دلائل¬الصّدق، 6 اجزاء، قم، مؤسّسة آل¬البیت، چ1، 1422ق. #
المقدسی، مطهّر بن طاهر، کتاب البَدء و التّأریخ، 6 أجزاء، قد إعتنی بنشره و ترجمته من العربیة إلی الفرنسویة الفقیر المذنب کلمان هوار قنصل الدّولة الفرنسویة و کاتب السرّ و مترجم الحکومة المشار إلیها و معلّم فی مدرسة الألسنة الشّرقیة فی باریز، باریز: یباع عند الخواجة أرنَست لَرو الصّحّاف، 1901ـ1903م. #
ملّاصدرا، المظاهر الإلهیة فی اسرار العلوم الکمالیة، مقدّمه، تصحیح و تعلیق سیدمحمّد خامنه¬ای، تهران، انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا، چ1، 1378. #
ناصرخسرو قبادیانی، خوان الإخوان، ویراستار علی¬اکبر قویم، تهران، انتشارات اساطیر، چ1، 1384. #
نراقی، ملّامهدی، أنیس الموحّدین، مقدّمه آیت¬الله حسن حسن¬زاده، تصحیح و تعلیق آیت¬الله قاضی، تهران، انتشارات الزّهراء، چ2، 1369. #
نصر، سید حسین، «فلسفه و جهان¬شناسی»، تاریخ ایران، (جلد چهارم: از اسلام تا سلاجقه)، از سلسله تحقیقات گروه تاریخ ایران دانشگاه کمبریج، گردآورنده ر. ن. فرای، ترجمه: حسن انوشه، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، چ1، 1363. #
الیعقوبی، احمد بن ابی¬یعقوب الکاتب العبّاسی؛ تاریخ، جزءان، التّحقیق هوتسما، لیدن، بریل، 1883م. #
الیعقوبی، احمد بن ابی¬یعقوب الکاتب العبّاسی، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمّدابراهیم آیتی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چ7، 1374. #
Deming, David, Science and Technology in World History; vol. 2: Early Christianity, the Rise of Islam and the middle Ages; Jefferson, North Carolina, and London: McFarland & Company, Inc., Publishers, 2010. #
Goodman, Lenn E., “How Epicurean was Rāzī?”, Studia Graeco-arabica, The Journal of the Project Greek into Arabic Philosophical Concepts and Linguistic Bridges (5), Editor in chief: Cristina D’Ancona, Service Provider: Università di Pisa, Area Serra - Servizi di Rete Ateneo, ERC (European Research Council Advanced Grant 249431), 2015. #
Rosenthal, Franz, Knowledge Triumphant: The Concept of Knowledge in Medieval Islam, with an introduction by Dimitri Gutas, Leiden-Boston: Brill, 2007. #
Rosenthal, Franz, The Technique and Approach of Muslim Scholarship, Analecta Orientalia: commentationes scientificae de Arabus orientis antique (24), Roma: Pontificium Institutum Biblicum, 1947. #
Stroumsa, Sarah; Free thinkers of Medieval Islam: Ibn al-Rāwandī, Abū Bakr al-Rāzī, and Their Impact on Islamic Thought, Islamic philosophy, theology, and science: texts and studies (vol. 35), Leiden: E. J. Brill, 1999. #
منشورات معهد تاریخ العلوم العربیة و الإسلامیة فی إطار جامعة فرانکفورت، جمع و إعادة طبع: فؤاد سزکین، بالتعاون مع کارل إیرج-إیجرت، إکهارد نویباور و مازن عماوی، فرانکفورت. #
The Encyclopaedia of Islam, edited by H. A. R. Gibb, J. H. Kramers, E. Lévi-Provençal, C. E. Bosworth, E. van Donzel, B. Lewis, V. L. Menage, Ch. Pellat, and J. Schacht, Leiden: E. J. Brill, vols. I-XII+ Index volume, 1960-2009. #
ابن¬أبی¬أصیبعة، موفّق¬الدّین ابوالعبّاس أحمد بن قاسم بن الخلیفة بن یونس السّعدی الخزرجی، عیون‌الأنباء فی طبقات¬الأطبّاء؛ شرح و تحقیق نزار رضا، بیروت، منشورات دار مکتبة الحیاة، [بی¬تا]. #
ابن¬بابویه، ابوجعفر محمّد بن علی بن حسین معروف به شیخ صدوق، کمال¬الدّین و تمام النّعمة فی إثبات الغیبة و کشف الحیرة؛ طهران، انتشارات اسلامیة، الطّبعةالثّانیة، 1395ق. #
ابن¬بابویه، ابوجعفر محمّد بن علی بن حسین معروف به شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، التّحقیق علی¬اکبر غفّاری، قم، مؤسّسة النّشر الإسلامی التّابعة لجماعة المدرّسین بقم المشرّفة، الطّبعةالثّانیة، 1413ق. #
ابن¬بهریز، «حدود المنطق»، ابن¬مقفّع، المنطق، التّحقیق و المقدّمة محمّدتقی دانش¬پژوه، تهران، انجمن فلسفة ایران، 1357. #
ابن¬حزم، الإمام أبی¬محمّد علی بن أحمد الظّاهری، الفصل فی الملل و الأهواء و النِّحل، التّحقیق محمّد ابراهیم نصر و عبدالرحمن عُمیره، بیروت، دارالجیل، بی¬تا. #
ابن¬رشد، ابوالولید محمّد بن أحمد بن محمّد الأندلسی المالکی، الکشف عن مناهج الأدّلة فی عقائد الملّة، التّحقیق، تحت إشراف محمّد عابد الجابری، بیروت، مرکز الدّراسات الوحدة العربیة، الطّبعةالأولی، 1998م. #
ابن¬المرتضی، أحمد بن یحیی، طبقات المعتزلة، عُنیت بتحقیقه سوسَنّه دیڤَلد- ڤِلزَر، بیروت، دارالمنتظر، چ2، الطّبعةالثّانیة، 1409ق./1988م. #
ابن¬سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله، الشّفاء، المراجعه ابراهیم مدکور، التّحقیق سعید زاید، التّصدیر طه حسین باشا، بمناسبة الذّکری الألفیة للشّیخ الرّئیس، القاهرة، دار الکاتب العربی للطّباعة و النّشر، قم، منشورات مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النّجفی، 1404ق. #
ابن‌ندیم، ابوالفرج محمّد بن اسحاق، الفهرست نشره جوستاف فلوجل (1،2)، لایبتسک 1871و1872م.، [متا، تاریخ العلوم وتصنیفها فی العالم الإسلامی (1،2،3)، 1426ق./2005م.] #
ابن‌ندیم، ابوالفرج محمّد بن اسحاق، الفهرست (الّفه سنة 377ق.)، قابله علی أصوله و علّق علیه و قدّم له أیمن فؤاد سید، لندن، مؤسّسة الفرقان للتّراث الإسلامی، 1430ق./2009م. #
اس، ژوزف [یوزف] فان، «شکّاکیت در اندیشه¬ اسلامی»، ترجمه وحید صفری، هفت آسمان، ش29، بهار1385. #
الأندلسی ابن¬عبدربّه؛ العقدالفرید؛ بیروت، دارالکتب العلمیة، 8ج، چ1، 1404ق. #
ابوالعبّاس، احمد بن ابراهیم، المصابیح، التّحقیق عبدالله حوثی، مؤسّسة الإمام زید بن علی، چ2، 1423ق.#
اذکائی (سپیتمان)، پرویز، حکیم رازی (حکمت طبیعی و نظام فلسفی) محمّد بن زکریای صیرفی، با همکاری مرکز بین¬المللی گفتگوی تمدّنها، تهران، انتشارات طرح نو، چ1، 1382. #
اسفراینی، ابوالمظفّر (د.471ق.)، التّبصیر فی الدّین، التّعلیق محمّد زاهد الکوثری، القاهره، المکتبة الأزهریة للتّراث، الطّبعةالأولی، 1359ق. #
الأشعری، أبوالحسن علی بن اسماعیل، کتاب مقالات¬الإسلامیین و اختلاف¬المصلّین، تصحیح هلموت ریتر، ڤیسبادن، دارالنّشر فرانز شتاینر، چ2، 1400ق./1980م. #
ایجی، میرسیدشریف، شرح المواقف، التّحقیق بدرالدّین نعسانی، قم، الشّریف الرّضی، 4ج، چ1، 1325ق. [افست] #
البغدادی، الإمام الأستاذ أبی¬منصور عبدالقاهر ابن طاهر التّمیمی، کتاب أصول¬الدّین، نسخة جدیدة منقّحة و مصحّحة بإشراف مکتب البحوث و الدّراسات، بیروت، دارالفکر، چ1، 1417ق./1997م. #
البیرونی، ابوالرّیحان محمّد بن احمد؛ کتاب البیرونی فی تحقیق ماللهند من مقولة مقبولة فی العقل أو مرذولة، السّلسلة الجدیده من مطبوعات دائرةالمعارف العثمانیة (11)، بإعانة وزارة المعارف للحکومة العالیة الهندیة، حیدرآباد الدّکن: مطبعة مجلس دائرةالمعارف العثمانیة، 1377ق./1958م. #
البیرونی، ابوالرّیحان محمّد بن احمد، فهرست کتابهای رازی و نامهای کتابهای بیرونی، بهمراه المشّاطة الرسالة الفهرست ابواسحق ابراهیم بن محمّد معروف به غضنفر تبریزی، متن عربی به¬همراه تصحیح، ترجمه و تعلیق مهدی محقق، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1366. #
التّفتازانی، سعدالدّین، شرح العقائد النّسفیة، التّحقیق، حجازی سقّا، القاهره، مکتبه الکلّیات الأزهریه، چ1، 1407ق. #
التّفتازانی، سعدالدّین، شرح المقاصد، المقدّمه و التّحقیق و التّعلیق عبدالرّحمن عمیره، قم، الشّریف الرّضی، 5ج، چ1، 1409ق. [افست]. #
التّهانوی، محمّدعلی، موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، جزءان، تقدیم و إشراف و مراجعه رفیق العجم، تحقیق علی دحروج، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، 1996م. #
حسن¬زاده آملی، حسن، هزار و یک کلمه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 6ج، چ2، 1381. #
حسینی اردکانی، احمد بن محمد، مرآت¬الأکوان (تحریر شرح هدایة ملّاصدرای شیرازی)، مقدّمه، تصحیح و تعلیق عبدالله نورانی، تهران، میراث مکتوب، چ1، 1375. #
الحسینی العلوی، ابوالمعالی محمّد بن عبیدالله، بیان¬الأدیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی، ویراستاران عبّاس اقبال آشتیانی و محمّدتقی دانش¬پژوه، باهتمام سید محمّد دبیرسیاقی، تهران، انتشارات روزنه، چ1، 1376. #
حلبی، علی¬اصغر، تاریخ علم کلام در ایران و جهان، تهران، چ1، اساطیر، چ2، 1376. #
حلّی، علّامة جمال¬الدّین ابومنصور حسن بن یوسف بن علی بن مطهّر؛ الألفین، جزءان، قم، المؤسّسه الإسلامیة، چ1، 1423ق. #
حلّی، علّامة جمال¬الدّین ابومنصور حسن بن یوسف بن علی بن مطهّر، نهایة المرام فی علم الکلام، التّحقیق فاضل عرفان، قم، مؤسّسة الإمام الصّادق (ع)، 3ج، چ1، 1419ق. #
الحمیری، ابوسعید بن نشوان، حورالعین، 3ج، چ1، تحقیق و تعلیق کمال مصطفی، تهران، 1972م. #
الرّازی، ابوبکر محمّد بن زکریاء، الشّکوک علی جالینوس، حقّقه و قدّم له بالفارسیة و العربیة و الإنجلیزیة مهدی محقّق، تهران، المعهد العالی العالمی للفکر و الحضارة الإسلامیة (ایستاک) فی مالزی، مطبعة دانشگاه تهران، 1372./1413ق./1993م. #
الرّازی، ابوحاتم، اَعلام النّبوّة، التّحقیق و التّصحیح و المقدّمه صلاح الصّاوی و غلامرضا اعوانی، مقدّمة انگلیسی سید حسین نصر، تهران، انجمن شاهنشاهی فلسفة ایران، /1397.ق. #
رازی، سید مرتضی بن داعی حسنی (قرن6)؛ تبصرةالعوام فی معرفة مقالات الأنام، ویراستار عبّاس اقبال آشتیانی، تهران، انتشارات اساطیر، چ2، 1364ش. #
الرّسی، القاسم بن إبراهیم، مجموع کتب و رسائل القاسم بن إبراهیم الرّسی، التّحقیق مجدالدّین مؤیدی، مؤسّسة الإمام زید بن علی، چ1، 1421ق. #
سجّادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 4ج، چ3، 1373. #
السّجستانی، ابوسلیمان المنطقی، صِوان¬الحکمة: و هو تاریخ الحکماء قبل ظهور الإسلام و بعده، و یلیه ثلاث رسائل فی الأجرام و المحرّک الأوّل و الکمال، حقّقه و قدّم له عبدالرّحمن بدوی، باریس، دار بیبلیون، 1974م. #
الشرفی، احمد بن محمّد بن صلاح؛ شرح الأساس الکبیر، جزءان، التّحقیق احمد عارف، دار الحکمة الیمانیة، الطّبعةالأولی، 1411ق. #
شوشتری، قاضی نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، 23 جزءاً، المقدّمة و التّعلیقات آیةالله شهاب‌الدّین المرعشی النّجفی، قم، مکتبة آیةالله المرعشی النّجفی، چ1، 1409ق. #
طالقانی، نظرعلی؛ کاشف الأسرار، بکوشش مهدی طیب، تهران، چ1، مؤسّسه¬ خدمات فرهنگی رسا، 2ج، چ1، 1373ش. #
الطّوسی، خواجه نصیرالدین، تلخیص المحصّل المعروف بنقد المحصّل، بیروت، دارالأضواء، چ2، 1405ق. #
علوی عاملی، میر سید محمّد؛ علاقة التّجرید، ویراستار حامد ناجی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 2ج، چ1، 1381. #
الغزّالی الطّوسی، ابوحامد محمّد بن محمّد، «المنقذ من الضّلال و المفصح عن الأحوال»، اوجُست شمولْدَرس، بحث فی المدارس الفلسفیة العربیة خاصّة فلسفة الغزّالی (یحتوی کذالک نشر کتاب المنقذ من الضّلال للغزّالی و ترجمته الفرنسیة)، باریس، امبریمرز دو لو اینستیتو دو فرانس، 1842م. [متا، سلسلة الفلسفة الإسلامیة، ج49، 1420ق./1999م.] #
الفارابی، ابونصر محمّد بن محمّد، إحصاءالعلوم، حقّقه و قدّم له و علّق علیه الدکتور عثمان امین، مصر، دارالفکر العربی، چ2، 1949م. [متا، (7ج)، تاریخ العلوم و تصنیفها فی العالم الإسلامی (7)، 1426ق./2005م.]. #
الفارابی، ابونصر محمّد بن محمّد، الجمع بین رأی الحکیمین: افلاطون الإلهی و ارسطوطالیس، المقدّمة و التّعلیق البیر نصری نادر، تهران، انتشارات الزّهراء، چ2، 1405ق. #
الفارابی، ابونصر محمّد بن محمّد، المنطقیات، 3ج، چ1، التّحقیق و المقدّمه محمّدتقی دانش¬پژوه، قم، مکتبة آیت¬الله المرعشی، 3ج، چ1، 1408ق. #
قاضی عبدالجبّار، تثبیت دلائل النّبوّة، التّقدیم عبدالکریم عثمان، القاهره، دارالمصطفی، 1386ق./1966م. #
قاضی عبدالجبّار، المغنی فی أبواب التّوحید و العدل، 14 جزءاً، التّحقیق تحت إشراف جورج قنواتی، القاهره، الدّارالمصریه، 1962ـ1965م. #
قاضی عبدالجبّار، المنیة و الأمل، التّحقیق سامی النشّار و عصام¬الدّین محمّد، الإسکندریه، دار المطبوعات الجامعیه، 1972م. #
قانعی¬راد، محمّدامین، جامعه¬شناسی رشد و افول علم در ایران (دوره اسلامی) «اخلاقیات شعوبی و روحیه¬ی علمی»، تهران، مؤسسة انتشارات مدینه، مرکز پژوهش و نشر فرهنگی، چ1، 1379. #
القفطی، جمال¬الدین ابوالحسن علی بن یوسف، تأریخ الحکماء و هو مختصر الزوزنی المسمَّی بالمنتخبات الملتقَطات مِن کتاب إخبارالعلماء بأخبار الحکماء، التّحقیق، یولیوس لِبَرت، لایبتسک 1903م. [سلسلة الفلسفة الإسلامیة (2)، متا، 1419ق./1999م.] #
القفطی، جمال¬الدین ابوالحسن علی بن یوسف، تاریخ¬الحکماء، ترجمه¬ای فارسی از سده¬ یازدهم، بکوشش بهین دارائی، تهران، مؤسسه¬ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1371. #
لالاند، أندریه، موسوعة لالاند الفلسفیة، ثلاث مجلّدات، تعریب خلیل أحمد خلیل، تعهّده و أشرف علیه حصراً أحمد عویدات، بیروت ـ باریس، منشورات عویدات، 3ج، چ1، 1996م. #
لاهیجی، فیاض عبدالرّزاق بن علی بن حسین، گوهر مراد، مقدّمه زین¬العابدین قربانی، تهران، نشر سایه، چ1، 1383. #
ماتریدی، ابومنصور، التّوحید، التّحقیق عاصم ابراهیم، بیروت، دار الکتب العلمیة، چ1، 1427ق. #
مشکور، محمّدجواد، فرهنگ فِرَق اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی، چ2، 1372. #
مطهّری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهّری، تهران، انتشارات صدرا، 27ج، 1368. #
مظفّر، محمّدحسن، دلائل¬الصّدق، 6 اجزاء، قم، مؤسّسة آل¬البیت، چ1، 1422ق. #
المقدسی، مطهّر بن طاهر، کتاب البَدء و التّأریخ، 6 أجزاء، قد إعتنی بنشره و ترجمته من العربیة إلی الفرنسویة الفقیر المذنب کلمان هوار قنصل الدّولة الفرنسویة و کاتب السرّ و مترجم الحکومة المشار إلیها و معلّم فی مدرسة الألسنة الشّرقیة فی باریز، باریز: یباع عند الخواجة أرنَست لَرو الصّحّاف، 1901ـ1903م. #
ملّاصدرا، المظاهر الإلهیة فی اسرار العلوم الکمالیة، مقدّمه، تصحیح و تعلیق سیدمحمّد خامنه¬ای، تهران، انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا، چ1، 1378. #
ناصرخسرو قبادیانی، خوان الإخوان، ویراستار علی¬اکبر قویم، تهران، انتشارات اساطیر، چ1، 1384. #
نراقی، ملّامهدی، أنیس الموحّدین، مقدّمه آیت¬الله حسن حسن¬زاده، تصحیح و تعلیق آیت¬الله قاضی، تهران، انتشارات الزّهراء، چ2، 1369. #
نصر، سید حسین، «فلسفه و جهان¬شناسی»، تاریخ ایران، (جلد چهارم: از اسلام تا سلاجقه)، از سلسله تحقیقات گروه تاریخ ایران دانشگاه کمبریج، گردآورنده ر. ن. فرای، ترجمه: حسن انوشه، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، چ1، 1363. #
الیعقوبی، احمد بن ابی¬یعقوب الکاتب العبّاسی؛ تاریخ، جزءان، التّحقیق هوتسما، لیدن، بریل، 1883م. #
الیعقوبی، احمد بن ابی¬یعقوب الکاتب العبّاسی، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمّدابراهیم آیتی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چ7، 1374. #
Deming, David, Science and Technology in World History; vol. 2: Early Christianity, the Rise of Islam and the middle Ages; Jefferson, North Carolina, and London: McFarland & Company, Inc., Publishers, 2010. #
Goodman, Lenn E., “How Epicurean was Rāzī?”, Studia Graeco-arabica, The Journal of the Project Greek into Arabic Philosophical Concepts and Linguistic Bridges (5), Editor in chief: Cristina D’Ancona, Service Provider: Università di Pisa, Area Serra - Servizi di Rete Ateneo, ERC (European Research Council Advanced Grant 249431), 2015. #
Rosenthal, Franz, Knowledge Triumphant: The Concept of Knowledge in Medieval Islam, with an introduction by Dimitri Gutas, Leiden-Boston: Brill, 2007. #
Rosenthal, Franz, The Technique and Approach of Muslim Scholarship, Analecta Orientalia: commentationes scientificae de Arabus orientis antique (24), Roma: Pontificium Institutum Biblicum, 1947. #
Stroumsa, Sarah; Free thinkers of Medieval Islam: Ibn al-Rāwandī, Abū Bakr al-Rāzī, and Their Impact on Islamic Thought, Islamic philosophy, theology, and science: texts and studies (vol. 35), Leiden: E. J. Brill, 1999. #
