آموزه بازگشت جاودانه در فلسفه سهروردي و فيزيك پوانكاره
الموضوعات :
مهدي عظيمي
1
(دانشگاه تهران )
الکلمات المفتاحية: بازگشت جاودانه قضية تکرار سهروردي پوانکاره ,
ملخص المقالة :
«بازگشت جاودانه» آموزه‌يي ديرينه در تاريخ فلسفه است که ميگويد هر رخدادي در جهانْ درست به همان شيوه‌‌يي که در گذشته بينهايت بار به وقوع پيوسته، در آينده نيز با همة جزئياتش بينهايت بار تکرار خواهد شد. سهروردي اين آموزه را در حکمةالاشراق و نيز در المشارع و المطارحات بميان مي‌آورد و براي اثبات آن برهانهايي را پيش مينهد. ملاصدرا در تعليقات خود بر شرح حکمةالاشراق قطب‌الدين شيرازي به سنجش برهانهاي سهروردي پرداخته و آنها را نافرجام ميشمارد، ولي بطلان دليل، دليل بطلانِ مدّعا نيست؛ بويژه که ما «قضيه تکرارِ» پوانکاره را در دست داريم که اثبات ميکند در هر نظام (مجموعه يا سيستم)ي، موقعيت نخستين همه اجزاء پس از گذشت زماني به اندازة کافي طولاني تکرار خواهد شد و اين مستلزم اثبات آموزة «بازگشت جاودانه» است. با اينهمه، بايد پرسيد که اين «زمان به اندازة کافي طولاني» چقدر است؟ برپايه محاسبات چاندراسِکار، اين زمان براي يک حجم کروي از هوا با شعاع يک سانتيمتر که دما و فشار استاندارد و يک درصد نوسانْ حول مقدار ميانگين چگالي داشته باشد، چيزي نزديک به سه تريليون هزاره است! بنابرين، زمان تکرار براي کل کيهان چندان طولاني است که عمر اجزاء آن، بسي پيش از فرارسيدن آن زمان، به پايان خواهد رسيد و اين امر تکرار کيهاني را وقوعاً محال ميسازد. بدينسان، برآيند جستار فرارو اين است که آموزة «بازگشت جاودانه» که سهروردي نيز بدان باور دارد، ممکن ذاتي و محال وقوعي است.
ابراهيمي ديناني، غلامحسين، شعاع انديشه و شهود در فلسفة سهروردي، تهران، انتشارات حکمت، 1376. #
ابن‌سينا، حسين بن عبدالله، التعليقات، تحقيق عبدالرحمن البدوي، بيروت، مکتبة الإعلام الإسلامي، 1404 ق. #
ابن‌هروي، محمدشريف نظام‌الدين احمد، انواريه، مقدمة حسين ضيائي تربتي، تهران، مؤسسه انتشارات اميرکبير، 1363. #
ارسطو، متافيزيک، ترجمة شرف‌الدين خراساني، تهران، نشر گفتار، 1366. #
رازي، فخرالدين، المباحث المشرقية، قم، انتشارات بيدار، ج2، 1411ق. #
سهروردي، شهاب‌الدين، مجموعة مصنفات شيخ اشراق، تصحيح و مقدمة هانري کربن، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، 1380. #
شهرزوري، شمس‌الدين، شرح حکمةالاشراق، مقدمه و تحقيق حسين ضيائي تربتي، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي، 1372. #
شيرازي، قطب‌الدين، شرح حکمةالاشراق سهروردي، باهتمام عبدالله نوراني و مهدي محقق، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، 1384. #
ملاصدرا، تعليقات شرح حکمةالاشراق، در: حاشيه شرح قطب‌الدين شيرازي بر حکمةالاشراق سهروردي، چاپ سنگي، بي‌جا، 1315ق (تاريخ تحرير). #
Čapek, M., “Eternal Return” (1967), Encyclopedia of Philosophy, 2nd edition, Donald M. Borcher (ed)., vol 3, pp. 352-356, 2006. #
Dorfman, J. R., An Introduction to Chaos in Non Equilibrium Statical Machines, Cambridge University Press,1999. #
