گرايش از فلسفه عقلي به حکمت باطني در آراء اخوان‌الصفا (تحليل نخستين رويارويي انديشمندان مسلمان با فلسفه)
الموضوعات :
حسن بُلخاري قهي
1
(دانشگاه تهران )
الکلمات المفتاحية: فلسفه حکمت حکمت باطني اخوان‌الصفا تاريخ فلسفه ,
ملخص المقالة :
در اين پژوهش، نخستين کاربردهاي اصطلاحات حکمت و فلسفه و مفاهيم آنها در فرهنگ اسلامي مورد بحث و بررسي قرار ميگيرد و همچنين به تبيين رويکرد غالب در ميان متفکران مسلمان که تلاش در جهت تأليف شريعت و فلسفه و اظهار و آشکارگي مفهوم مورد قبول دين از آن، با استناد به واژه حکمت است (که اصطلاحي کاملاً قرآني است)، پرداخته ميشود؛ رويکردي که با استناد به مفاهيمي چون تأويل در قرآن و نيز گرايش به زهد و عرفان در سده‌هاي دوم تا چهارم هجري ميتوانست به ظهور نوعي حکمت باطني منجر شود. اخوان‌الصفا که تأثيري عظيم بر سير حکمت و انديشه در فرهنگ اسلامي داشتند، از پيشگامان رويکرد فوق محسوب ميشوند. ايشان با تأليف مجموعه پنجاه و چهار رساله‌يي رسائل، گامي بلند در جهت تأليف شريعت و فلسفه و تبيين مفهوم حکمت و بويژه حکمت باطني برداشتند. نوشتار حاضر با رويکردي تحليلي ـ تاريخي به بررسي مفهوم‌شناختي دو اصطلاح فلسفه و حکمت در دوره آغازين ظهور انديشه فلسفي در تمدن اسلامي پرداخته و تلاش اخوان‌الصفا براي رسيدن به نوعي حکمت باطني که تأليفي از رويکردي کاملاً فلسفي و در عين حال قرآني (و روايي) است را مورد تأمل قرار ميدهد؛ رويکردي که براي اثبات اين تأليف، ناگزير از متحد دانستن مفهوم دين و فلسفه بود.
قرآن کريم، تهران، نشر حُسن افرا، 1390. #
نهج‌البلاغه، بكوشش محمد دشتي، قم، نشر مشرقين، 1379. #
کليني، محمدبن يعقوب، اصول کافي، ترجمه و شرح سيدجواد مصطفوي، نشر الوفاق، 1380. #
اخوان الصفا، رسائل اخوان‌الصفا و خلان‌الوفا، بيروت، منشورات مؤسسه الأعلمي للمطبوعات، 4ج، 1426 ق. #
اخوان الصفا، رساله جامعه الجامعه، تحقيق و تقديم عارف تامر، بيروت، منشورات دار مکتبه الحياه، بي‌تا. #
فارابي، ابونصر، الجمع بين رأيي الحكيمين، انتشارات الزهراء، 1376. #
ابن‌سينا، الشفاء (الإلهيات)، راجعه و قدّم له ابراهيم مدكور، تحقيق الأستاذين الأب قنواتي سعيد زائد الجمهورية العربية المتحدة وزارة الثقافة و الإرشاد القومي الإقليم الجنوبي الإدارة العامة للثقافة بمناسبة الذكري الألفية للشيخ الرئيس القاهرة الهيئة العامة لشئون المطابع الأميرية (1380ق- 1960.م) قم، منشورات مكتبة آية اللّه العظمي المرعشي النّجفي، 1404ق. #
راغب الاصفهاني، حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن، تحقيق محمدسيد گيلاني، المكتب المرتضويه، 1373. #
كلانتري، الياس، لغات قرآن در تفسير مجمع‌البيان، نشر بيان، 1363. #
شيرازي، قطب‌الدين، درة‌التاج لِعُزَّ الدباج، تهران، انتشارات حكمت، 1356. #
کربن، هانري، تاريخ فلسفه اسلامي، ترجمه جواد طباطبايي، نشر کوير و انجمن ايران‌شناسي فرانسه، چ4، 1384. #
سعيد، خيرالله، النظام الداخلي لحرکه اخوان‌الصفا، مؤسسه عيبال للدراسات و النشر، نيکوزيا، قبرس، 1992. #
آل‌ياسين، جعفر، الفارابي في حدوده و رسومه، بيروت، عالم الكتب، چ 1، ج 1، 1405ق. #
بلخاري قهي، حسن، هندسه خيال و زيبايي (سيري در آراي اخوان‌الصفا پيرامون حکمت هنر و زيبايي)، نشر فرهنگستان هنر، 1388. #
بلخاري قهي، حسن، «ابداعات فارابي در کارکرد خيال و تخيل»، پژوهشنامه علوم انساني، ش54، دانشگاه شهيد بهشتي، 1389. #
بدوي، عبدالرحمان، مذاهب الاسلاميين (المعتزله، الاشاعره، الاسماعيليه، القرامطه، النصيريه)، نشر دارالعلم للملايين، بيروت، لبنان، 1997.م. #
خزان الصفا، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامي، مدخل اخوان‌الصفا، نشر مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامي، ج7، چ2، 1377. #
الفاخوري، حنا؛ الجر، خليل، تاريخ فلسفه در جهان اسلامي، ترجمه عبدالمحمد آيتي، نشر کتاب زمان، چ2، 1358. #
تامر، عارف، حقيقه اخوان‌الصفا و خلان‌الوفا، طبعة بيروت، 1957.م. #
المجريطي القرطبي الاندلسي، مسلمه بن احمد بن قاسم بن عبدالله، الرساله الجامعه، تحقيق جميل صليبا، مطبوعات المجمع العلمي العربي به دمشق، 1949.م. #
الطيباوي، عبداللطيف، مجله الکليه، «اخوان‌الصفا»، س17، بيروت، 1931.م. #
الكيلاني، ابراهيم، رساله ابي حيان توحيدي، نشر طلاس (للدراسات والترجمه والنشر)، دمشق ـ سوريه، انتشارات ميراث مكتوب، 1376. #
صادق، الامام احمدبن عبدالله بن محمدبن اسماعيل بن جعفر، الرسالة الجامعة، تحقيق مصطفي غالب، نشر دار الاندلس، بيروت، 1981.م. #
سهروردي، شهاب‌الدين يحيي، مجموعه مصنفات شيخ اشراق، تصحيح و تحشيه و مقدّمه سيدحسين نصر، نشر پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، چ3،1380. #
ابن‌عربي، محيي‌الدين، الفتوحات المکيه، ترجمه، تعليق و مقدمه محمد خواجوي، انتشارات مولي، چ2، 1384. #
عبدالقاهر بغدادي، ابومنصور، ترجمه الفرق بين الفرق در تاريخ مذاهب اسلام، باهتمام محمد جواد مشکور، انتشارات اشراقي، چ3، 1358. #
اشعري قمي، سعد بن عبدالله ابي خلف، المقالات و الفرق (تاريخ عقايد و مذاهب شيعه)، تصحيح و تعليق محمدجواد مشکور، تهران، نشر مؤسسه انتشارات عطايي، 1371. #
كريمي زنجاني اصل، محمد، درآمدي بر کشاکش غزالي و اسماعيليان، تهران، نشر کوير، چ2، 1383. #
گ.س. هاجسن، مارشال، فرقه اسماعيليه، ترجمه فريدون بدره‌اي، تهران، نشر شرکت انتشارات علمي و فرهنگي، چ6، 1387. #
توحيدي، ابي‌حيان، الامتاع والمؤانسه، نشر دارالمعرفه، بيروت ـ لبنان، 2004.م. #
طباطبايي، سيدمحمدحسين، تفسير الميزان، نشر رجا، ج3، چ3، 1366. #
Jan Richard – I.R., Brethren Muslim Neo-Platonist (an Introduction to the thought of the purity), Netton, London ,1982. #
The Encyclopedia of Islam (new Edition), Edited By B.Lewis, V. L. #Menage,….Volume III , H-Iram , Luzac & Co ,London, 1986. #
