کارکرد عقل در حوزه دين از منظر قاضي عبدالجبار معتزلي و ابوبکر باقلاني
الموضوعات :
1 - دانشگاه آزاد اسلامی
الکلمات المفتاحية: حسن و قبح عقلي حسن و قبح شرعي عقل‌گرايي نقل‌گرايي تأويل,
ملخص المقالة :
مقاله پيش‌رو، با استفاده از روش توصيفي تحليلي به بررسي کارکرد عقل در حوزه دين در انديشه کلامي قاضي عبدالجبار معتزلي و قاضي ابوبکر باقلاني پرداخته است. در همين راستا، رويکرد عقلاني هر دو، در تفسير قرآن و کارکرد عقل در حصول احکام شرعي دين، مورد مقايسه و بررسي قرار گرفته است. حاصل اين بررسي نشان ميدهد آنچه اين دو را از هم متمايز ميکند بيش از هرچيز، رويکرد آنها در مواجهه باعقل و چند و چون نسبت آن با وحي است. بنابر اين تحقيق، قاضي عبدالجبار به عقل و استدلالهاي عقلي اصالت داده، همواره در فهم کلامي خود از دين، عقل را بعنوان ابزار شناخت بکار گرفته و حتي گاه در موارد تعارض حکم عقل با ظاهر آيات و روايات بي محابا، اولويت نخست را به عقل داده و براحتي به تأويل يا نفي اعتبار گزارههاي مخالف عقل پرداخته است. ترجيح نقل بر عقل و اولويت نص نازل شده اعم از قرآن، سنت و عمل صحابه، مهمترين اصل معرفت‌شناختي باقلاني است. با اين حال نظام فکري باقلاني، در واقع آغاز ورود کلام اشاعره به مقدمات عقلي بود که قواعد عقلي را تابع عقايد ميدانست و معتقد بود که ايمان به مفاد و مضمون آنها واجب است. زيرا اين ادله، متوقف بر عقايد مزبور است.
ابوزيد، نصرحامد، رويکرد عقلاني در تفسير قرآن، ترجمه احسان موسوي خلخالي، تهران، انتشارات نيلوفر، 1378. #
ابن خلدون، عبدالرحمن، مقدمه، ترجمه محمدپروين گنابادي، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چ2، 1353. #
اشعري، ابوالحسن، مقالات الاسلاميين و اختلاف المصلين، تصحيح هلموت ريتر، بيروت، دارالنشر فرانزشتاينر، چ3، 1400.ق. #
ايجي، عضدالدين، المواقف، بيروت، دارالجبل، 1417.ق/ 1997.م. #
باقلاني، محمد بن الطيب، الانصاف فيما يجب اعتقاده و لايجوز الجهل به، تصحيح محمد زاهد كوثري، قاهره، المكتبه الازهريه، 1413.ق. #
باقلاني، محمد بن الطيب، التمهيد في الرد علي الملحده، المظله و الرافضه و الخوارج و المعتزله، بکوشش محمد عبدالهادي، محمود محمدالخضري، قاهره، 1947.م. #
جرجاني، ميرسيد شريف، شرح المواقف الايجي، سيالکوتي و چلبي، قم، انتشارات شريف رضي، 1415.ق #
جولد، تسهير، العقيده و الشريعه في الاسلام، بيروت، دارالرائد العربي، 2008.م. #
شنوقه، سعيد، التاويل بالتفسير بين المعتزله و السنه، مصر، المکتبه الازهريه للتراث، دارالوفاء للطباعه، بي‌تا. #
شهرستاني، محمدبن عبدالکريم، الملل والنحل، اميرعلي مهنا، بيروت، دارالمعرفة، 1421.ق. #
صاوي جويني، مصطفي، مناهج في التفسير«شيوه هاي تفسيري قرآن کريم»، باهتمام موسي دانش و حبيب روحاني، مشهد، بنياد پژوهشهاي اسلامي، 1385. #
عبدالله، محمد رمضان، باقلاني و آرائه الکلاميه، بغداد، مطبعة الائمه، 1986.م. #
قاضي عبدالجبار الهمداني، ابوالحسن، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، تحقيق فؤاد السيد، تونس، الدار التونسية للنشر، چ2، 1393.ق. #
قاضي عبدالجبار الهمداني، ابوالحسن، المغني في ابواب التوحيد و العدل، مصر، ج1، 4، 7، 11، 15 و 16، بي‌جا، 1969.م. #
قاضي عبدالجبار الهمداني، ابوالحسن، متشابه القرآن: دراسة موضوعية للقاضي عبدالجبار بن احمد الهمداني، تحقيق محمد عدنان زرزور، قاهره، دار التراث، 1969.م. #
قاضي عبدالجبار الهمداني، ابوالحسن، شرح الاصول الخمسه، تحقيق عبدالكريم عثمان، قاهره، مكتبه وهبة 1408.ق. #
مرکز فرهنگ و معارف اسلامي، دايرةالمعارف قرآن کريم، قم، بوستان کتاب، چ1، 1382. #
معرفت، محمدهادي، التمهيد في علوم القرآن، قم، النشر الاسلامي، التابعة لجماعة المدرسين، ج3، 1415.ق. #
هوشنگي، حسين، دايرةالمعارف بزرگ اسلامي، زير نظر سيد محمد موسوي بجنوردي، مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامي ج14، 1385. #
