معرفی و بررسی سبکی و محتوایی نسخه‌ی خطی فتنه سالارالدوله
الموضوعات :
محمدرضا ضیا
1
(دانشگاه آزاد اسلامی بوشهر)
مرتضی جعفری
2
(دانشگاه آزاد اسلامی واحد شیراز)
سحر زارع
3
(دانشگاه آزاد اسلامی واحدفیروزآباد)
الکلمات المفتاحية: نسخه‌ی خطی, سالارالدوله, سبک شناسی, بررسی محتوا, صحاف,
ملخص المقالة :
در گذر زمان بخشی از میراث مکتوب این مرز و بوم از هجوم حوادث شوم مصون و در امان نمانده یا برآن گرد گمنامی نشسته و جامعه ی علمی و پژوهشی را محروم کرده است. نسخه ای خطی در مرکز پژوهش‌های آستان حضرت شاه چراغ(ع) موسوم به فتنه‌ی سالار الدوله به شماره ی243 ثبت و نگهداری می‌شود. این نسخه‌ی خطی در 12صفحه و در قالب مثنوی به نظم در آمده است . نسخه‌ی خطی مذکور نسخه‌ی منحصر به فرد از شاعری گمنام با تخلص«صحاف» است. ابوالفتح میرزا ملقب به سالارالدوله پسر سوم مظفرالدین شاه قاجار است. سالارالدوله در همدان علیه برادر خود محمدعلی شاه که تازه به سلطنت رسیده بود ؛ قیام کرد. محمدعلی شاه این سرکشی و طغیان برادر را خیلی زود سرکوب می‌کند. در تاریخ از این واقعه به عنوان غائله و فتنه‌ی سالارالدوله یاد شده است. صحاف شاعر گمنام این مثنوی این واقعه را در 84بیت به تصویرکشیده است. این مقاله می‌کوشد تا برای نخستین بار ضمن معرفی نسخه‌ی خطی مذکور به بررسی و تحلیل سبکی و محتوایی این مثنوی بپردازد . هم چنین تقلیدی یا ابتکاری بودن شاعر را نیز روشن ساخته و درپایان به نتیجه گیری می پردازد.
بامداد، مهدی(1371) شرح رجال ایران، تهران، زوار.
داد، سیما(1395) فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران، مروارید.
رزمجو،حسین(1374)انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، مشهد آستان قدس.
شمیسا،سیروس(1381)آشنایی با عروض وقافیه، تهران:فردوس.
صفا، ذبیح الله(1388) حماسه سرایی در ایران، تهران، امیرکبیر.
کسروی،احمد(1370)تاریخ مشروطه ایران،تهران،امیرکبیر.
گروته، هوگو(1369)سفرنامه گروته، ترجمه مجید جلیلوند،تهران،نشر مرکز.
مردوخ،شیخ محمد(1351)کرد و مکردستان،تهران،غریقی.
ناتل خانلری، پرویز(1345) وزن شعرفارسی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
نسخه خطی فتنه سالار الدوله.مرکز پژوهش‌های آستان شاهچراغ(ع) به شماره ثبت و نگهداری243
وحیدیان کامکار، تقی(1376) بررسی منشاء وزن شعرفارسی، مشهد، آستان قدس رضوی.
سال سوم ، شماره 7، تابستان 1399
ISSN : 2645-6478
معرفی و بررسی سبکی و محتوایی نسخه‌ی خطی فتنه سالارالدوله
دکتر محمدرضا ضیا1
سحرزارع2
دکتر مرتضی جعفری3
تاریخ دریافت :09/02/1399
تاریخ پذیرش :09/08/1399
(از ص114 تا ص 127 )
20.1001.1.26456478.1399.3.7.6.8
چکیده:
در گذر زمان بخشی از میراث مکتوب این مرز و بوم از هجوم حوادث شوم مصون و در امان نمانده یا برآن گردگمنامی نشسته و جامعه‌ی علمی و پژوهشی را محروم کرده است. نسخه ای خطی در مرکز پژوهش‌های آستان حضرت شاه چراغ(ع) موسوم به فتنه‌ی سالار الدوله به شماره‌ی243 ثبت و نگهداری می‌شود؛ که این نسخه‌ی خطی در 12صفحه، در قالب مثنوی و در 84 بیت توسط شاعری گمنام با تخلص«صحاف» به نظم در آمده است.این مقاله می‌کوشد تا برای نخستین بار ضمن معرفی نسخه‌ی خطی مذکور به بررسی و تحلیل سبکی و محتوایی این مثنوی بپردازد. هم چنین تقلیدی یا ابتکاری بودن شاعر را نیز روشن ساخته و درپایان به نتیجه گیری می‌پردازد.
واژگان کلیدی: نسخه‌ی خطی، سالارالدوله، سبک شناسی، بررسی محتوا، صحاف.
1. مقدمه:
ابوالفتح میرزا سالارالدوله پسر سوم مظفرالدین شاه متولد 1298ق درسال 1315ق به وزارت و پیشکاری حسام الملک حاکم کرمانشاه شد. پس از ورود به محل ماموریت خواست دست اندازی به املاک مردم نماید ؛ داد و فریاد مردم بلند شد و شاه او را از حکومت آن جا برکنار نمود. (بامداد، 1371ج2: 48) پس از این که از حکومت کرمانشاه معزول شد درسال 1316 به پیشکاری میرزا محمودخان مدیرالدوله حاکم زنجان شد و سپس به جای عین الدوله به حکومت خوزستان، لرستان، بروجرد و بختیاری منصوب شد.(همان:9-48) او در اين ايام با دختر نظرعلي خان، والي پشتكوه ازدواج كرد.(گروته، 1369: 73) در سال1323ق حکومت همدان وکردستان را به اودادند. ابتدا راضی نشد ولی بعد از مدتی موافقت کرد و به کردستان رفت.(مردوخ، 1351: 232) به دلیل ظلم و تعدی، عین الدوله او را به تهران احضار كرد.سالارالدوله بعد از بركناري مدتي در اعتراض و نارضايتي به سر برد تا اين كه دست به شورش زد. در واقع به دنبال ناامني حاصل از مشروطه خواهي، سالارالدوله نيز به طمع قدرت افتاد.(کسروی، 1370: 368) سالارالدوله اوایل سال 1325ق را براي شورش مناسب دانست. او به اتفاق نظرعلي خان تا نهاوند پيش آمد. از آن جا كه كار رسيدگي به اردوي سالارالدوله كه اكثراً از عشاير و ايلات بودند از نظم مشخصي برخوردار نبود، در طول راه تمام نواحي را غارت كردند.(محیط مافی، 1363: 300) او در اوایل همین سال علیه محمدعلی شاه برادر صلبی خویش قیام کرد.وی قصد داشت که به تهران آمده برادر خود را خلع و خود پادشاه شود. زماني كه شاه متوجه قصد و نيت وي در تصرف تاج و تخت شد؛ ابتدا با تطمیع و تهدید و سپس با وساطت مشروطه خواهانی از قبيل سيدمحمد طباطبايي و سيد عبداﷲ بهبهاني سعي كرد سالارالدوله را پشيمان كند. (همان:301) دولت به دنبال اين قضايا قشوني را با دو عراده توپ كوهستاني به نهاوند اعزام كرد. شاه و مجلس با جدي گرفتن خطر سالارالدوله در اين مرحله سعي كردند كه هر چه زودتر شورش را سركوب كنند زيرا ورود وي به تهران بدون شك براي آنها مشكل ساز بود. (همان:318) میرزاعلی اصغرخان اتابک اعظم که نخست وزیر بود غایله را در مدت کمی فرونشاند و سالارالدوله نیز تحت الحفظ به تهران آورده شد. (بامداد، 1371: 48-9)
نسخه‌ی خطی مذکور، این غایله را در شعری در قالب مثنوی و در 84 بیت به تصویر کشیده است. این مقاله ضمن معرفی نسخه‌ی خطی مذکور به تحلیل سبکی آن نیز می‌پردازد.
2. پیشینه‌ی پژوهش و ضرورت آن:
از آن جایی که تاکنون، این رساله به صورت نسخه‌ی خطی باقی مانده، و در دسترس محققان و پژوهشگران نبوده و درباره‌ی معرفی و سبک شعری آن هیچ کار تحقیقاتی صورت نگرفته ؛ پس تصحیح، معرفی نسخه و تحلیل محتوا و بیان ویژگی‌های سبکی شعر آن از ضرورت‌های پژوهشی است. باشد که این نسخه‌ی خطی و شاعر گمنام آن از این مهجوریت بیرون آمده و شناخته شود.
3. شیوه‌ی پژوهش:
این پژوهش به شیوه توصیفی، تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای است. پس از تصحیح نسخه‌ی خطی، موارد برجسته شعری آن را که منجر به تشخص و ویژگی شعری شاعر است را مشخص و در دسته بندی متعدد مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است.
4. معرفی نسخه خطی:
نسخه خطی منحصربه فرد فتنه سالارالدوله به شماره243 در مرکزپژوهش‌ها و کتابخانه شاه چراغ(ع) ثبت و نگهداری می‌شود.این نسخه به خط شکسته نستعلیق است که اشعاروعناوین آن بامرکب سیاه توسط شخصی به نام محمدمهدی ابن محمدصادق همدان الاصل دریک شنبه 14ذیحجه سال1325ق نوشته شده است.در برگ2نسخه ممهور شده، این کتاب به ضمیمه 91جلد کتاب دیگر خطی از طرف آقای حاج محمدسالکی در تاریخ18آبان44به کتابخانه آستان مقدس احمدی شاه چراغ(ع) هدیه و وقف گردیده است.
نسخه مذکور دارای7برگ(13صفحه) که قطع آن12×10وسطح مکتوب آن13×7 است.تعدادابیات هر صفحه13 بیت است که اشعار به صورت چلیپا به تحریر درآمده است. نسخه بدون آرایش و تزیین و اشعار از صفحه دوم که آغاز متن است تا صفحه 5 در جدول و مابقی بدون فضای جدولی تحریر شده است.هر صفحه دارای رکابه و نسخه به صورت سالم و دارای آغاز و انجام بوده و جلد آن گالینگور سبز است.
آغاز: در صفحه 2که آغاز مثنوی است با عبارت بسم الله و بیت زیر شروع می‌شود:
به نام خداوند روزی رسان کنم فاش من شرح این داستان
(برگ2ن خ)
انجام: نسخه مذکور در صفحه 13 با بیت و عبارت زیر پایان می‌یابد:
در این جا کنم قصه را من تمام کنم فکر جای دیگر والسلام
بجویند مردم هم از مرد و زن ز اشعار «صحاف» شیرین سخن
(برگ7ن خ)
حرره اقل الاحقر محمدمهدی ابن محمدصادق همدان الاصل یوم یک شنبه چهاردهم شهر ذی حجه الحرام 1325
نسخه خطی فتنه سالارالدوله درسال1382درصفحه 65جلد سوم ازفهرست کتاب‌های خطی کتابخانه‌ی حضرت شاه چراغ(ع) که با همکاری محمدبرکت تهیه وتنظیم شده؛معرفی گردیده است. (ر، ک برکت، 1382 :65)
5. ویژگی‌های سبکی نسخه خطی
بحر عروضی مثنوی فتنه سالارالدوله، متقارب «فَعولُن فعولن فعولن فَعَلْ» است. ناتل خانلری درباره‌ی کاربرد این وزن می‌گوید: «بحرِ متقارب به خصوص گونه‌ی مثمن سالم و محذوف آن در زبان فارسی به تناسب عواطف و حالات حماسی، کاربرد بسیاری دارد.» (ناتل خانلری، 1345: 75) اگرچه از لحاظ میزان کاربرد اوزان شعری، بحر متقارب جزء اوزان متوسط کاربرد در زبان است؛ اما در میان کاربرد در گروه مثنوی‌ها اولین وزن است. (وحیدیان، 1367: 55) این وزن، وزنی حماسی است و برای مفاهیم حماسی، اعمال پهلوانی، تفاخر، افتخارات قومی و... مناسب است. حوادث تاریخی عصر قاجاری موجب شکل گرفتن آثار حماسی متعددی هم چون شهنشاه نامه‌ی صبای کاشانی شد. شعرای دوره‌ی بازگشت ادبی مقلدانی از سبک وسیاق فردوسی و شاه نامه بودند. گاهی این تقلیدها ناشیانه اتفاق می‌افتد که با توجه به شرایط زمانی و پیشرفت‌های حاصل شده به جای شمشیر و تیغ و تیر، از توپ و تفنگ استفاده کرده‌اند. هرچند به گفته‌ی ذبیح الله صفا تاریخ ادب حماسی گواه آن است که این گونه سروده‌ها و روایت‌های حماسی، در قرون متمادی تکیه گاه هویت ملل مختلف جهان بوده است. (صفا، 1388 : 3)
1-5. سطح فکری: در بررسی این مثنوی 84 بیتی می‌توان به موضوعات و مضامین ذیل دست یافت:
الف) مدح و ستایش: مدح، به معنی ستايش كردن و ستودن خصلت‌ها و صفات نیک كسی است و شعر مدحی، ستايشی است كه شاعر از ممدوح خود می‌كند و ضمن آن، سجايای اخلاقی وی را بر می‌شمرد و ازرفتار و موفقیت‌های او تمجید می‌كند و زبان به بزرگداشت وی می‌گشايد.(رزمجو، 1374: 71) شاعر در لابه لای این مثنوی 84بیتی در جاهایی که فرصت دست می‌دهد به ستایش و مدح محمدعلی شاه قاجار می‌پردازد:
محمدعلی آن شه عز و جاه | ز رویش خجل گشت خورشید و ماه |
| (ب/3ن خ) |
مطیع اله و نبی و ولی | شهنشاه ایران محمد علی |
| (ب/58ن خ) |
ب) رزاقی پروردگار:
بــه نام خـداوند روزی رسـان | کنم فاش من شرح این داستان |
| (ب/1 ن خ) |
ج) ناپایداری عمر و ترک جفا پیشگی:
حیاتی که بر وی نباشد بقا | نباید کنی با برادر جفا |
| (ب/39ن خ) |
د) باور به قیامت و پاداش اعمال:
اگر کشته گردد از ایشان کسی | تو هستی مواخذ به محشر بسی |
| (ب/37ن خ) |
ه) کاربرد اصطلاحات و تعابیر عامیانه:
نظر نام او بود کمتر ز زن | نمک خواره بود و نمکدان شکن |
| (ب14/خ ن) |
2-5. سطح زبانی
1-2-5. سطح آوایی: موسیقی شعر را در هر دوره ای مبتنی بر موسیقی جملات و کلام همان عصر می‌دانند.(شمیسا، 1381: 11) هنگامی که از سطح آوایی سخن گفته می‌شود وزن، موسیقی بیرونی، موسیقی کناری، جایگاه ردیف و قافیه، موسیقی درونی، صنایع بدیع لفظی و موسیقی معنوی، صنایع بدیع معنوی مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرد. صنایع ادبی که بر زیبایی و تاثیرگذاری کلام می‌افزایند. با بررسی اشعاردوره بازگشت وعصرقاجارمی توان دریافت که شعر این دوره به لحاظ موسیقی امتیازی بر دوره‌های پیش ازخود ندارد و تقلیدی صرف از آن هاست.
جناس:
اگر در رکاب تو بازیم جان | به از شهریاری ملک جهان |
| (ب/12ن خ) |
که او می‌کند دعوی تاج وتخت | به من حکم بی جا نموده است سخت |
| (ب/27ن خ) |
تلمیح:
مرا مرد جنگی دوبار و هزار | بود هریکی هم چو اسفندیار |
| (ب/42 ن خ) |
چنان جنگ سختی در آن جا فتاد | که رستم به خاطر نمی کرد یاد |
| (ب/53 ن خ) |
اغراق:
زگرد سواران فضای جهان | چنان شد که پیدا نشد آسمان |
| (ب/55ن خ) |
تکرار حروف:
کشیدند صف بر صفی صدهزار | همه نر شیران خنجر گذار |
| (ب/15 ن خ) |
سواران و گردان و غولان همه | بگفتند شاها شهی بر همه |
| (ب/10 ن خ) |
ردیف: انواع رديف هاي به كار گرفته شده در مثنوی فتنه سالارالدوله توسط صحاف عبارت‌اند از: فعل، اسم(گروه اسمي)، حرف، قيد، ضمير، صفت و جمله شبه. آمارهايي كه از این ردیف‌ها به دست آمده به شرح ذيل است:
نوع ردیف | فعل | شبه جمله | ضمیر | گروه اسمی | حرف | قید | صفت |
تعداد | 10 | 9 | 7 | 46 | 1 | 6 | 5 |
2-2- 5. سطح لغوی
استعمال لغات عربی: تعجیل، دعوی، مواخذ، محشر و...
سواره به تعجیل و با صد یگان | رسانید خود را به کرمانشاهان |
| (ب/77 ن خ) |
اگر کشته گردد از ایشان کسی | تو هستی مواخذ به محشر بسی |
| (ب/36 ن خ) |
استفاده از اعداد در ترکیب سازی: چهل، صد، هزار و...
بخوابید شب با چهل صد سوار | چه گردید روز دیگرآشکار |
| (ب/72ن خ) |
2-3- 5. سطح نحوی
برخی نکات املایی:
کاربرد «واو»معدوله:
چو شد باخبر زاین حکایت صفا | به تعجیل برخواست او خود زجا |
| (ب/33 ن خ) |
حذف«ای» نکره یا وحدت پس از کلمات مختوم به«ه» غیرملفوظ
مگر گشته از خدا بی خبر | غرور جوانی ز سر کن به در |
| (ب/35ن خ ) |
کاربرد «چه» به جای «چو» :
شهنشه مظفر چه رفت از جهان | بشد وارث تخت و تاج و کیان |
| (ب/2ن خ) |
چه شه باخبر گشت از این بیان | از این حرف‌ها شد به طبعش گران |
| (ب/29 ن خ) |
استعمال افعال پیشوندی: بگفتند، بگفت، بزد، بگفتا و...
چنین تلگرافی زبهر امیر | بزد بهر آن سرور بی نظیر |
| (ب/18 ن خ) |
چو بشنید زاین گفت و گوها امیر | رسانید بر آن شه بی نظیر |
| (ب/28 ن خ) |
کاربرد افعال باستانی: برآورد، برآشفت، برکشید و...
همان دم سپه را برانگیخته | به فوری از آن دشت بگریخته |
| (ب/62ن خ) |
کاربرد ابزار جنگی:
به ایشان کنم جنگ‌های دریغ | دماری از ایشان درآرم به تیغ |
| (ب/70ن خ) |
دویدند یک باره تا پیش صف | گرفتند هریک تفنگی به کف |
| (ب/50ن خ) |
کشیدند صف بر صفی صدهزار | همه نر شیران خنجر گذار |
| (ب/51ن خ) |
مخفف کردن واژگان:
دویدند مردانه در کارزار | نبودی به هچ وجه راه فرار |
| (ب/46 ن خ) |
بدی رحمت الله خان نام او | که شد بر بهشت برین جای او |
| (ب/69 ن خ) |
آوردن«ب» بر سر کلمات:
زمشرق بمغرب رسید این بیان | که احسنت بر این چنین چاکران |
| (ب/57 ن خ) |
سواران سالار شد سرنگون | بمیدان کینه روان جوی خون |
| (ب/61 ن خ) |
متصل نویسی نشانه جمع«ها»:
برهنه سر و دستها بردعا | برآورده زاری کنان برخدا |
| (ب/45ن خ) |
استفاده از وجه کهن بعضی از حروف:
نمودند خالی همی سر به سر | زتوپ‌ها نیامد یکی را ضرر |
| (ب/66ن خ) |
6. سطح ادبی:
استعاره:
نداری تو با این کسان تاب جنگ | که دارد چو آن هریکی صد نهنگ |
| (ب/36 ن خ) |
کشیدند صف بر صفی صدهزار | همه نر شیران خنجر گذار |
| (ب/51ن خ) |
کنایه:
نظر نام او بود کمتر ز زن | نمک خواره بود و نمکدان شکن |
| (ب/14ن خ) |
در آورد وشهزاده را او زراه | که داریم هم چون ملخ ما سپاه |
| (ب/15ن خ) |
تصویرآفرینی:
[1] . مدرس حق التدریس دانشگاه آزاد اسلامی واحد شیراز، شیراز، ایران.(نویسنده مسئول) ZiyaMohammadReza@Gmail.Com
[2] . دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد فیروزآباد، فیروزآباد، ایران.
[3] . استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شیراز، شیراز، ایران.
