رقم المقالة : 13980805193104 زيارة : 3383 الصفحة: 63 - 76

نوع المخطوط: المحکّمة

ابهام در چگونگی انتقال قدرت از گشتاسب به بهمن

الموضوعات :

1 - دانشکده علوم

تاريخ الإرسال : 28 الأحد , صفر, 1441 تاريخ التأكيد : 05 الثلاثاء , رمضان, 1441 تاريخ الإصدار : 03 الثلاثاء , شوال, 1441

الکلمات المفتاحية: کودتا شاهان کیانی ادب حماسی شاهنامهبهمن گشتاسب,

ملخص المقالة :

«گشتاسب» پادشاه کیانی شرط واگذاری قدرت به فرزندش «اسفندیار» را دستگیری «رستم» اعلام می‏کند. رستم در نبردی اسفندیار را می‏کشد. اسفندیار پیش از مردن سرپرستی پسرش «بهمن» را به رستم می‏سپارد تا به او آداب شاهی و رزم و بزم بیاموزد. مدتی بعد، بهمن نزد نیایش باز می‏گردد و گشتاسب در چنین زمانی، وزیرش «جاماسب» را فرا می‏خواند و به او می‏گوید که قصد دارد از شاهی کناره‏گیری کند و آنگاه می‏میرد. هدف از نوشته حاضر بررسی چگونگی انتقال قدرت از گشتاسب به بهمن می‏باشد. در این مقاله با بررسی اتفاقاتی که پس از کشته شدن اسفندیار رخ می‏دهد و در منابع مختلف به ثبت رسیده، نشان داده شده که گشتاسب در یک خیزش عمومی که از درون خاندان شاهی و به رهبری بهمن شروع شده بوده از شاهی برکنار شده‏ است. برای شاهان ساسانی که نسب خود را به بهمن کیانی می‏رساندند و حکومتشان به طور گسترده از دین زرتشت حمایت می‏کرده و همچنین پیشوایان دینی نیز از آنان حمایت می‏کردند، خوشایند نبوده است که مردم سرگذشت کودتای علیه گشتاسب را بخوانند. به همین خاطر به طور آگاهانه‏ای سعی کرده‏اند که انتقال قدرت را مسالمت‏آمیز نشان دهند.

المصادر:

ابن‏اثیر، عزالدین (1374). تاریخ کامل. ترجمه محمد حسین روحانی، چاپ دوم، تهران، انتشارات اساطیر.
ابن‏بلخی، ابوزید احمد بن سهل بلخی (1374). فارسنامه. تصحیح لسترنج و نیکلسن، توضیحات منصور رستگار فسایی، شیراز, بنیاد فارس شناسی.
اسلامی‏ندوشن، محمدعلی (1363). زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه. چاپ چهارم، تهران، انتشارات یزدان.
آموزگار، ژاله (1390). فره، این نیروی جادویی و آسمانی. از مجموعه: زبان، فرهنگ، اسطوره. صص 35-61، چاپ سوم، تهران، انتشارات معین.
آیدنلو، سجاد (1391). طومار نقالی شاهنامه. چاپ اول، تهران، به‏نگار.
ایرانشاه بن ابی‏الخیر (1370). بهمن نامه. تصحیح رحیم عفیفی، چاپ اول، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
ثعالبی مرغنی، حسین بن محمد (1372). شاهنامه کهن، پارسی تاریخ غررالسیر. ترجمه سید محمد روحانی، چاپ اول، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
زجاجی (1383). همایون نامه. نیمه‏ی دوم تاریخ منظوم حکیم زجاجی. تصحیح علی پیرنیا، چاپ اول، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
زرین‏کوب، عبدالحسین (1390). روزگاران: تاریخ ایران از آغاز تا سقوط سلطنت پهلوی. چاپ یازدهم، تهران، انتشارات سخن.
صفا، ‌ذبيح اله (1363). حماسه سرايي در ايران. چاپ چهارم، تهران، انتشارات امير كبير. طبری، محمد بن جریر (1375). تاریخ الرسل و الملوک (تاریخ طبری). ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ پنجم، تهران، انتشارات اساطیر.
فردوسي، حكيم ابوالقاسم (1363). شاهنامه. تصحيح ژول مول، چاپ سوم، تهران، انتشارات امير كبير.
فردوسي، حكيم ابوالقاسم (1829). شاهنامه. تصحيح ترنر مکان، چاپ اول، کلکته. فرنبغ دادگی (1390) بندهش. تصحیح و ترجمه مهرداد بهار، چاپ چهارم، تهران، انتشارات توس.
کاتوزیان، محمدعلی همایون (1392-ب). مشروعیت و جانشینی در تاریخ ایران. از مجموعه: ایران، جامعه کوتاه مدت و سه مقاله دیگر. ترجمه عبدالله کوثری، صص 41-74، چاپ پنجم، تهران، نشر نی.
کاتوزیان، همایون (1392-الف). ایرانیان (دوران باستان تا دور‏ه‏ی معاصر). ترجمه حسین شهیدی، چاپ دوم، تهران، نشر مرکز.
کریستن‏سن، آرتور آمانوئل (1393). کیانیان. ترجمه ذبیح الله صفا، چاپ هشتم، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
گردیزی،‌ عبدالحی بن ضحاک (1384). زین‏الاخبار. تصحیح رحیم رضازاده ملک، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
مجمل التواریخ و القصص (1383). تصحیح محمد تقی بهار، چاپ اول، تهران، دنیای کتاب.
مستوفی، حمدالله (1381). تاریخ گزیده. تصحیح عبدالحسین نوائی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات امیر کبیر.
مسکویه، احمد بن محمد (1389). تجارب الامم. ترجمه ابوالقاسم امامی، چاپ دوم، تهران، انتشارات سروش.
میرخوند، محمد بن خاوندشاه بلخی (1375). روضه الصفا. تصحیح عباس زریاب، چاپ دوم، تهران، انتشارات علمی.
یادگار زریران (1392). ترجمه ژاله آموزگار، چاپ اول، تهران، انتشارات معین، ‌تهران.
یسنا (جلدهای 1و 2) (1356). تفسیر ابراهیم پورداود، چاپ سوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
یشت‏ها (جلدهای 1و 2) (1377). تفسیر ابراهیم پورداود، چاپ اول، تهران، انتشارات اساطیر.

نص كامل:

سال سوم ، شماره 6 ، بهار 1399

www.qpjournal.ir

ISSN : 2645-6478

ابهام در چگونگی انتقال قدرت از گشتاسب به بهمن

دکتر مصطفی سعادت¹

تاریخ دریافت :05/08/1398

تاریخ پذیرش نهایی :25/12/1398

از ص 63 تا ص 76

20.1001.1.26456478.1399.3.6.2.2

چکیده

بنابه روایت شاهنامه فردوسی، «گشتاسب» پادشاه کیانی، واگذاری قدرت به فرزندش «اسفندیار» را مشروط به دستگیری «رستم» می‏کند. رستم در نبردی اسفندیار را می‏کشد. اسفندیار پیش از مردن سرپرستی پسرش «بهمن» را به رستم می‏سپارد تا به او آداب شاهی و رزم و بزم بیاموزد. مدتی بعد، بهمن نزد نیای خود باز می‏گردد و گشتاسب در چنین زمانی، «جاماسب» وزیر را فرا می‏خواند و به او می‏گوید که می‏خواهد از قدرت کناره‏گیری کند. هدف از نوشته حاضر بررسی چگونگی انتقال قدرت از گشتاسب به بهمن است. در این مقاله با بررسی رخدادهای پس از کشته شدن اسفندیار، نشان داده شده که گشتاسب در یک خیزش عمومی که از درون خاندان شاهی شروع ‏شده و رهبری آن بر عهده بهمن بوده، از شاهی برکنار شده‏ است. برای شاهان ساسانی که نسب خود را به بهمن کیانی می‏رساندند و حکومتشان به طور گسترده از دین زرتشت حمایت می‏کرده، خوشایند نبوده است که مردم سرگذشت کودتای بهمن علیه گشتاسب را بخوانند. به همین دلیل آگاهانه‏ سعی شده‏ تا انتقال قدرت، مسالمت‏آمیز نشان داده شود.

کلید واژه‏ها: شاهان کیانی، ادب حماسی، شاهنامه، بهمن، گشتاسب

1. مقدمه

«زرتشت» در زمان پادشاهی «گشتاسب» ظهور می‏کند. گشتاسب و درباریان وی و گروهی از ایرانیان به «دین نو» می‏گروند و سعی در گسترش آن می‏کنند. این امر احساسات تورانیان را که بر دین کهن آریایی باقی‏مانده بودند، تحریک می‏کند و پی‏آمد آن جنگ‏های مذهبی بین ایران و توران است که با پیروزی ایرانیان به فرماندهی «اسفندیار» (فرزند گشتاسب) خاتمه می‏یابد. (رک. فردوسی، 1363، ج4: 182-212؛ یادگار زریران، 1392: بندهای 65-114) اسفندیار که طالب تاج و تخت است، از پدر می‏خواهد که به وعده‏ای که داده وفا کند و از شاهی کناره‏گیری کند. گشتاسب، خلف وعده می‏کند و برای انتقال قدرت، شرطی تازه قرار می‏دهد. او فرزند را‏ روانه نبردی می‏کند که نتیجه‏اش کشته شدن اوست. (رک. فردوسی، 1363، ج4: 282-287) مادر اسفندیار به فراست متوجه می‏شود که شرط انتقال قدرت، نتیجه‏ای جز نابودی اسفندیار ندارد، به همین خاطر به فرزند هشدار می‏دهد. ولی جوان که رسیدن به قدرت او را کور کرده است، نه تنها نصیحت مشفقانه مادر را نادیده می‏گیرد، که به مادر نیز بی‏حرمتی می‏کند و روانه جنگ می‏شود. (همان، ج4: 288-289)

کار رستم و اسفندیار به درگیری می‏رسد و رستم به کمک «سیمرغ» راه غلبه بر حریف را می‏یابد. «تیر گزی» که از کمان رستم رها می‏شود، چشمان مشتاق رسیدن به قدرت اسفندیار که به شدت از بصیرتش کاسته شده است را کور می‏کند و او با این زخم، جان می‏سپارد. (همان، ج4: 323-339) اسفندیار در خون غلطیده پیش از مرگ، سرپرستی پسرش «بهمن» را به رستم می‏سپارد تا به او آداب شاهی و رزم و بزم بیاموزد. (همان، ج4: 342-343) پس از اینکه بهمن آموزش‏های لازم را دید، نزد نیا باز می‏گردد. چندی بعد رستم توسط «شغاد» کشته می‏شود. (همان، ج4: 353-360) بنابه روایت شاهنامه، گشتاسب در چنین زمانی، «جاماسب» وزیر را فرا می‏خواند و به او می‏گوید که قصد دارد به نفع بهمن از قدرت کناره‏گیری کند و از او می‏خواهد که به جانشینش کمک کند و آنگاه می‏میرد. (همان، ج4: 365-366) هدف نوشته حاضر بررسی دقیق چگونگی انتقال قدرت از گشتاسب به بهمن است.

2. واکنش اعضای خاندان شاهی به کشته شدن اسفندیار

هنگامی که اسفندیار شرط پدر را شنید، می‏دانست از رستم کار خلافی سر نزده است که مستحق باشد تا با دستان بسته به نزد گشتاسب آورده شود. ولی اشتیاق زاید الوصف او برای رسیدن به شاهی و تکیه زدن بر سریر قدرت، وی را مصمم می‏کند تا به سیستان رفته و پهلوانی که تمام عمرش را در خدمت به ایران و پشتیبانی از شاهان ایران سپری کرده است را مجبور کند تا یا خفت و خواری را بپذیرد یا تن به نبرد دهد. اسفندیار که پیش از آمدن به سیستان، نصیحت‏های مشفقانه و درست مادر را نشنید (همان، ج4: 288-289)، هنگامی که «تیر گز» چشمانش را درید، بینایی یافت و متوجه شد که در دام مکر پدر، زندگی را از دست داده است. به همین خاطر می‏گوید: (همان، ج4: 342)

چنین گفت با رستم اسفندیار		که از تو ندیدم بد روزگار
زمانه چنین بود و بود آنچه بود		سخن هرچه گویم بباید شنود
بهانه تو بودی پدر بد زمان		نه سیمرغ و رستم نه تیر و کمان
مرا گفت شو سیستان را بسوز		نخواهم کزین پس بود نیمروز
بکوشید تا لشکر و تاج و تخت		بدو ماند و ما ببندیم رخت

در «اوستا» از «گشتاسب» (رک. اهنود گات، هات 28، بند 7؛ اشتود گات، هات 46، بند 14؛ وهوخشتر گات، هات 51، بند 16؛ زامیادیشت، کرده 13؛ آبان یشت، کرده 7، بند 29-33) و «اسفندیار» (رک. فروردین یشت، کرده 24، بند 103) به خوبی یاد شده است، اما در حماسه ملی این دو به گونه دیگری ظاهر می‏شوند. گشتاسب در حماسه ملی، فردی کاملا فرصت‏طلب توصیف شده است به حدی که می‏توان احتمال داد که او از آیین زرتشت، استفاده ابزاری کرده و با موج سواری بر اصلاحات دینی، از آن برای استحکام بخشیدن به موقعیت و قدرتش بهره‏برداری کرده است.

شخصیت اسفندیار در حماسه ملی اگر چه به اندازه پدر منفی نیست، ولی در رفتارهای او نیز می‏توان رگه‏های بسیار قوی از خشونت‏طلبی و نادیده گرفتن حقوق دیگران را مشاهده کرد. او همانند هر انسان دیگری آمیزه‏ای از قوت‏ها و ضعف‏هاست که در برخی مواقع ضعف‏هایش بر قوت‏هایش فزونی می‏‎گیرد، از جمله در هنگام رفتن وی به سیستان.

پس از اینکه اسفندیار جان می‏دهد، «پشوتن» تابوتی فراهم می‏کند، نعش برادر را در آن قرار می‏دهد و با همراهان به سوی بارگاه گشتاسب می‏شتابند. پس از اینکه به مقصد می‏رسند، پشوتن، پدر را مورد نکوهش قرار می‏دهد. روایت را از زبان فردوسی بشنوید: (فردوسی، 1363، ج4: 347)

پشوتن چو دیدش نبردش نماز		چو شد تنگ نزدیک تختش فراز
بآواز گفت ای سر سرکشان		ز برگشتن کارت آمد نشان
تو زین با تن خویش بد کردهء		دم از شهر ایران برآوردهء
ز تو دور شد فره و بخردی		بیابی تو بادافرهء ایزدی
شکسته شد آن نامور پشت تو		ازین پس بود باد در مشت تو
پسر را بخون دادی از بهر تخت		که مه تخت بیناد چشمت مه بخت
جهانی پر از دشمن و پر بدان		نماند ترا تاج تاجاوران
بدین گیتی اندر نکوهش بود		بروز شمارت پژوهش بود

دختران گشتاسب («به‏آفرید» و «همای») در مویه خویش بر برادر کارهای او را در جنگ‏های مذهبی ایران و توران از جمله تلاشی که در آزادی آنان داشته را یادآوری می‏کنند و به سختی پدر را آماج حملات بسیار تند و گزنده خود قرار می‏دهند. (همان، ج4: 347-348)

از ایدر بزابل فرستادیش		بسی پند و اندرزها دادیش
که تا از پی تاج بیجان شود		جهانی برو زار و پیچان شود
نه سیمرغ کشتش نه رستم نه زال		تو کشتی مراو را چو کشتی منال
ترا شرم بادا ز ریش سفید		که فرزند کشتی ز بهر امید
جهاندار پیش از تو بسیار بود		که بر تخت شاهی سزاوار بود
بکشتن ندادند فرزند را		نه از دوده خویشان و پیوند را

3. واکنش بزرگان کشوری به کشته شدن اسفندیار

در داستان‏های حماسی ما موقعیت‏هایی وجود دارد که خواننده انتظار دارد که بزرگان قوم واکنشی از خود بروز دهند و عجیب اینکه این انتظار برآورده نمی‏شود. مثلا در هنگامی که جمشید ادعای خدایی می‏کند، واکنش بزرگان چنین است: (همان، ج1: 28)

همه موبدان سرفکنده نگون

چرا کس نیارست گفتن نه چون

یا هنگامی که ضحاک، پس از سال‏ها ظلم و ستم از بزرگانی که در محضرش هستند درخواست می‏کند تا گواهی دهند که رفتار او مطابق با عدل و داد بوده، عکس‏العمل بزرگان چنین است: (همان، ج1: 44)

ز بیم سپهبد همه مهتران		بدان کار گشتند همداستان
در آن محضر اژدها ناگزیر		گواهی نبشتند برنا و پیر

آری، بزرگان قوم بسیار محافظه‏کار هستند. اما هنگامی که نعش اسفندیار آورده می‏شود، بزرگان حاضر که از کشته شدن اسفندیار ناراحت ‏هستند، چون شاه را مقصر اصلی حادثه می‏دانند، به طور کاملا بی‏سابقه‏ای مستقیما او را مورد حمله شدید قرار می‏دهند: (همان، ج4: 346)

بزرگان ایران گرفتند خشم		وز آزرم گشتاسب شستند چشم
بآواز گفتند ای شور بخت		چو اسفندیاری تو از بهر تخت
بزابل فرستی بکشتن دهی		تو برگاه تاج مهی برنهی
سرت را زتاج کیان شرم باد		برفتن پی اخترت گرم باد
برفتند یکسر ز ایوان اوی		پر از خاک شد کاخ و دیوان اوی

4. واکنش عموم مردم به کشته شدن اسفندیار

فردوسی در دو بیت به واکنش توده مردم در قبال کشته شدن اسفندیار، می‏پردازد: (همان، ج4: 348)

از آنپس بسالی بهر برزنی		بایران خروشی بد و شیونی
ز تیر گز و بند دستان زال		همی مویه کردند بسیار سال

در نسخه دیگری از شاهنامه بیت دوم چنین ثبت شده‏است: (فردوسی، 1829، ج3: 1226)

ز تیر گز و بند دستان سام

همی مویه کردند شبگیر و شام

که نشان می‏دهد که در جامعه تا مدتی گفت و گو پیرامون این حادثه و مویه بر اسفندیار ادامه داشته است.

5. توصیف حالات گشتاسب در هنگام کناره‏گیری از قدرت

فردوسی ماجرای وصیت و مردن گشتاسب را چنین روایت می‏کند. (فردوسی، 1363، ج4: 365)

چو گشتاسب را تیره شد روی بخت		بیاورد جاماسب را پیش تخت
بدو گفت کز کار اسفندیار		چنان داغدل گشتم از روزگار
که روزی نبد زندگانیم خوش		دژم بودم از اختر کینه کش
پس از من کنون شاه بهمن بود		همان رازدارش پشوتن بود
مپیچید سرها ز فرمان اوی		مگیرید دوری ز پیمان اوی
یکایک بویدش نماینده راه		که اویست زیبای تخت و کلاه
بدو داد پس گنجها را کلید		یکی باد سرد از جگر برکشید
بدو گفت کار من اندر گذشت		هم از تارکم آب برتر گذشت
نشستم بشاهی صدو بیست سال		ندیدم بگیتی کسی را همال
تو اکنون همی کوش و با داد باش		چو داد آوری از غم آزاد باش
خردمند را شاد و نزدیک دار		جهان بر بد اندیش تاریک دار
همه راستی کن که از راستی		بپیچد سر کژی و کاستی
بگفت این و شد روزگارش بسر		زمان گذشته نیامد ببر

6. ابهام در انتقال قدرت از گشتاسب به بهمن

گشتاسب شاهنامه، بسیار دلبسته به قدرت و تاج و تخت توصیف شده است. او این دلبستگی شدید را از جوانی داشته است. گشتاسب در جوانی توقع داشته که پدرش «لهراسب» به نفع او از قدرت کناره‏گیری کند. رفتن وی به «روم» و طلب یاری از دشمن ایران برای رسیدن به تاج و تخت شاهدی بر این مدعاست. (همان، ج4: 141-178) اسفندیار نیز این خصلت را از پدر به ارث برده است. او طاقت ندارد تا برای رسیدن به شاهی، منتظر مرگ پدر باشد. پس از پدر، طلب تاج و تخت می‏کند. پدر به بهانه‏ای تمسک جسته و جوان سرکش را به شدت محدود (دستگیر و زندانی) می‏کند. گشتاسب پس از چندی، مجبور می‏‎شود تا برای نجات تاج و تخت، پسر را برای جنگ با دشمن از زندان آزاد کند و او را فریب می‏دهد که پس از کسب پیروزی، از شاهی کناره‏گیری خواهد کرد. البته پس از رفع خطر، خلف وعده می‏کند. اصرار اسفندیار باعث می‏شود که گشتاسب متوسل به نیرنگ دیگری شود، نیرنگی که به خوبی پیداست که اسفندیار کشته خواهد شد. اینها همگی نشان می‏دهد که گشتاسب حاضر است هرکاری انجام دهد تا شاه باشد و حاضر نیست که همچون پدرش، از قدرت کناره‏گیری کند.

نعش اسفندیار که آورده شد، اعضای خاندان شاهی مویه سر دادند و ضمن آن گشتاسب را مستقیم و غیرمستقیم نکوهش ‏کردند، در چنین هنگامی، گشتاسب روی به پشوتن می‏کند و می‏گوید: (همان، ج4: 348)

چنین گفت با پشوتن که خیز

بدین آتش کودکان آب ریز

آری، گشتاسب هنگامی که پیکر بی‏جان اسفندیار جوان و مویه خویش و بیگانه بر او را می‏بیند نیز از کاری که کرده و حادثه‏ای که رخ داده عبرت نمی‏گیرد. او مویه بر اسفندیار را کاری کودکانه می‏نامد و چون مویه‏ها بسیار تند و تیز و با نکوهش او آمیخته است، آن را «آتش بازی کودکان» می‏داند. واکنش‏هایی که خانواده شاهی، بزرگان و توده مردم از خود نشان دادند به خوبی نشان دهنده جو بسیار ملتهب جامعه است.

در جنگ‏های مذهبی ایران و توران، هنگامی که اسفندیار بر پیکر زخمی برادرش «فرشیدورد» که در حال جان دادن است حاضر می‏شود و از برادر می‏خواهد که نام ضارب را بگوید تا او را به سزای عملش برساند، «فرشیدورد» می‏گوید: «برادر، ترکان مرا نکشتند. آنکه مرا و نیا و بردارانم را به کشتن داد کسی جز پدرمان گشتاسب نیست. خون مرا از او بگیر و برای من صدقه بده.». (ثعالبی مرغنی، 1372: 179) شاید آن هنگام به خوبی مشخص نبوده که گشتاسب در صدد است تا کسانی را که احتمال می‏داده، هوس شاهی به سرشان بزند را از سر راه بردارد و به کشتن دهد. اگر کسانی نمی‏دانستند که هدف گشتاسب از روانه کردن اسفندیار به سیستان چه بوده، حال که نعش اسفندیار آورده شده است و پس از اعترافات آشکار اسفندیار در هنگام مرگ، بر همگان روشن شده که علت اصلی این اتفاقات، جاه‏طلبی و دنیا دوستی زیاد گشتاسب و عدم پایبندی او به آموزه‏های اخلاقی است. پشوتن هنگامی‏که گشتاسب از او می‏خواهد که بر «آتش بازی کودکان»، آب بریزد تا خاموش شود، نزد زنان حرم می‏رود و خطاب به مادر می‏گوید: (فردوسی، 1363، ج4: 348)

پشوتن چنین گفت با مادرش		که چندین بتندی چه گویی درش
که او شاد خفتست و نوشین روان		که سیر آمد از مرز و از مرزبان

مصرع آخر (که سیر آمد از مرز و از مرزبان) بیش از آنکه وصف حال اسفندیار باشد، زبان حال (و تا حدی زیادی زبان قال) خود او، خانواده شاهی، بزرگان و توده مردم است. آیا این سخن به خوبی نشان دهنده نارضایتی آنان از گشتاسب نیست؟

بازگردیم و توصیف حال گشتاسب در هنگام کناره‏گیری را دوباره مرور کنیم. فردوسی می‏گوید که «چو گشتاسب را تیره شد روی بخت» از شاهی کناره‏گیری کرد. «تیرگی بخت» گشتاسب چیست؟ پیش از این فردوسی داستان کشته شدن رستم را آورده است. اگر کشته شدن رستم در هنگام زیست گشتاسب رخ داده باشد، قطعا نمی‏توانسته دلیل «تیرگی بخت» گشتاسب باشد. پشوتن در مراسم تشیع جنازه اسفندیار خطاب به پدر می‏گوید که: (همان، ج4: 347)

پشوتن چو دیدش نبردش نماز		چو شد تنگ نزدیک تختش فراز
بآواز گفت ای سر سرکشان		ز برگشتن کارت آمد نشان ...
ز تو دور شد فره و بخردی		بیابی تو بادافرهء ایزدی
شکسته شد آن نامور پشت تو		ازین پس بود باد در مشت تو
پسر را بخون دادی از بهر تخت		که مه تخت بیناد چشمت مه بخت
جهانی پر از دشمن و پر بدان		نماند ترا تاج تاجاوران

می‏دانیم که در ایران باستان این اعتقاد وجود داشته که کسی که دارای «فره ایزدی» نباشد شایستگی لازم را برای شاهی ندارد (رک. کاتوزیان، 1392-الف: 10-11؛ کاتوزیان، 1392-ب: 46-59؛ آموزگار، 1390: 353) و اگر «فره» از شاهی گسسته شود، نمی‏تواند برای مدت طولانی به شاهی خود ادامه دهد. (رک. فردوسی، 1363، ج1: 28) پشوتن به صراحت به پدر می‏گوید که «فره شاهی» از او گسسته شده است و «جهانی دشمن و بدخواه» دارد و لذا «دوران شاهی او به پایان» رسیده است (نماند ترا تاج تاجاوران). آیا این گفته بیان کننده وضعیت بسیار ملتهب جامعه علیه گشتاسب نیست؟ آیا نمی‏توان اعتراضات علیه گشتاسب که حوزه‏اش بسیار وسیع بوده (از درون خاندان شاهی تا توده مردم) را همان «تیرگی بخت» گشتاسب دانست؟ شاید به همین دلیل است که پشوتن در ابتدای سخنان خود به پدر می‏گوید که «ز برگشتن کارت آمد نشان».

7. کنار نهادن گشتاسب از قدرت

«بزرگان» ضمن اعتراض شدیدالحن خود به گشتاسب (سرت را ز تاج کیان شرم باد)، محضرش را ترک می‏کنند و در هنگام رفتن، سرنگونی او را آرزو می‏کنند (برفتن پی اخترت گرم باد). آیا رفتن خشمگینانه بزرگان از دربار با توصیفی که فردوسی کرده «پر از خاک شد کاخ و دیوان اوی»، نشان دهنده این نیست که اعتراضات صرفا در حد گفتار نبوده بلکه در مرحله عملیاتی و احتمالا مسلحانه بوده است؟ آیا این همان چیزی نیست که گشتاسب به منظور کوچک نشان دادن آن، «آتش بازی» کودکان نامیده است؟ بنابراین، منشا این آتش بازی جایی خارج از خانواده شاهی نیست.

در داستان‏های حماسه ملی، «کین‏خواهی» وظیفه‏ای است که وارث (پسر مقتول یا وارث قانونی او) باید بدان قیام کند. (رک. اسلامی ندوشن، 1363: 164، 167) حتی اگر این کار مستلزم این باشد که شخص کین‏خواه بستگان نسبی خود را بکشد. چنانچه «کیخسرو»، نیای مادری‏ و «منوچهر»، دو عموی مادر خود را به ترتیب به کین‏خواهی «سیاوش» و «ایرج» کشتند.

اسفندیار در حضور بهمن، پشوتن و دیگران به صراحت اعتراف کرده که قاتلش گشتاسب است، نه رستم و خاندان زال. (رک. فردوسی، 1363، ج4: 342) بنابراین چندان دور از واقعیت نیست که آتش از درون خانواده شاهی به جان گشتاسب افتاده باشد. برای کین‏خواهی نیز چه کسی سزاوارتر از «بهمن» است. شرایط برای قیام علیه گشتاسب از هر حیث آماده است؛ از جو حاکم بر خاندان شاهی گرفته تا جو عمومی جامعه.

8. ماجرای به قدرت رسیدن بهمن در سایر منابع

علاوه بر شاهنامه فردوسی، در غررالسیر (رک. ثعالبی مرغنی، 1372: 219)، بهمن نامه (رک. ایرانشاه بن ابی الخیر، 1370: 18-19)، دو طومار نقالی (رک. افشاری و مداینی، 1377: 478؛ آیدنلو، 1391: 851)، مجمل التواریخ و القصص (1389: 52)، روضه الصفا (رک. میرخوند، 1375، ج1: 135) و همایون نامه (رک. زجاجی، 1383: 855) به اتفاقاتی که از کشته شدن اسفندیار تا بر تخت نشستن بهمن رخ داده، پرداخته شده است. روایت ثعالبی، به جز در خصوص زمان کشته شدن رستم، به روایت فردوسی مشابهت بسیار دارد. ثعالبی کشته شدن رستم را جز حوادث دوره شاهی بهمن می‏آورد. سه روایتی که در «همایون نامه» و دو طومار نقالی آمده است، با یکدیگر بسیار مشابه و با روایت‏های فردوسی و ثعالبی متفاوت هستند. سایر روایت‏ها در حد فاصل این دو جای دارند.

در «همایون نامه» که در قرن هفتم هجری توسط «حکیم زجاجی» سروده شده، سخنی وجود دارد که تایید کننده نتیجه‏گیری ما از گفته‏های فردوسی است. وی به صراحت از کشته شدن گشتاسب توسط بهمن سخن به میان آورده است. (زجاجی، 1383: 855)

صد و بیست گوید نه افزون بزیست		چو میمرد بر خویشتن خون گریست
به نیزه زدش بهمن آن نره شیر		که خواندی ورا هر کسی اردشیر

در طوماری نقالی، روایت شده است که اسفندیار خطاب به رستم می‏گوید که: «ای دلاور این کار از خودم شد در این باب هیچ گناه نداری. پس بهمن را به تو سپردم و ترا به خدا سپردم باید که دست شفقت بر سر وی بری و پادشاهی برای او ستانی.». (آیدنلو، 1391: 851) در ادامه آمده است که رستم «یک سال و نیم بهمن را در پیش خود نگاه داشت و هر چیز لایق پادشاهی بود از بهر تحفه برداشته به پیش گشتاسب روانه شدند. گشتاسب از آمدن رستم خبردار شد فرمود امرا به استقبال وی رفتند. القصه رستم و بهمن داخل بلخ شدند و قدم بر بارگاه نهادند و قرار گرفتند و پادشاهی ایران از بهر بهمن گرفت و مهر حکومت بر گردن بهمن انداخت و کمر پادشاهی بر کمر وی بست و تاج خسروی بر سر نهادند. گشتاسب گوشه‏ای گرفت و به عبادت مشغول شد.». (همان، 851) در طومار جامع نقالان که «هفت لشکر» نامیده می‏شود آمده است که: «اسفندیار بهمن را گفت: ای فرزند! گناه از جانب رستم نبود، از جانب گشتاسب بود. رو به جانب رستم کرد، گفت: ای دلاور! گشتاسب مرا به کشتن داد وگرنه تو باعث خون من نبودی و لیکن یک وصیت با تو دارم. دست بهمن و رستم را گرفته به دست هم داد، گفت: خون خود را بر تو حلال کردم، به شرطی که بهمن را بعد از من به تخت بنشانی که خدمتی که با من می‏کردی با او بکن و او را پیش گشتاسب بفرست. رستم با او عهد کرد که بهمن را بر تخت بنشاند.». (افشاری و مداینی، 1377: 478) در ادامه آمده است که «... بعد از چندگاه بهمن را بر تخت نشانید ...». (همان، 479) در این دو روایت به روشنی تاکید شده است که اسفندیار از رستم می‏خواهد که به بهمن کمک کند تا بر گشتاسب ظفر یابد و پادشاهی را از او بستاند و پس از چندی رستم نیز چنان می‏کند.

در شاهنامه آمده است که هنگامی که گشتاسب می‏خواهد بمیرد و در حال وصیت است، کلید گنجینه‏های شاهی را به بهمن می‏دهد. فردوسی حال گشتاسب را چنین توصیف می‏کند: (فردوسی، 1363، ج4: 365)

بدو داد پس گنجها را کلید

یکی باد سرد از جگر برکشید

«برکشیدن باد سرد از جگر» اشاره به نهایت ناراحتی و افسوس است و توصیف مناسبی برای شخصی که با رغبت از قدرت کناره‏گیری کرده، نیست، بلکه بیشتر زبان حال شاهی است که او را مجبور کرده‏اند تا گنجینه‏هایش را به دشمن بسپارد. این توصیف می‏تواند تایید کننده دو روایت نقالان باشد که رستم، گشتاسب را مجبور می‏کند تا شاهی را به بهمن واگذارد. پس انتقال قدرت از گشتاسب به بهمن مسالمت‏آمیز نبوده است.

در تاریخ کامل آمده است که: «اسفندیار سپاهیان خود بسیج کرد و روانه جنگ رستم گشت تا سیستان را از او بستاند. رستم به جنگ او بیرون آمد و با او پیکار کرد و او را بکشت. در این هنگام بشتاسب مرد و ... .». (ابن‏اثیر، 1374، ج1: 318) طبری (1375، ج2: 480-481) نیز حوادث این مقطع را به اختصار بیان کرده است. در هر حال، موضوع چنان روایت شده که خواننده برداشت می‏کند که «کشته شدن اسفندیار» و «مردن گشتاسب» و پی آمد آن «بر تخت نشستن بهمن» با هم یا با فاصله زمانی بسیار اندک رخ داده است. در «اخبار الطوال» که نسبت به سایر کتاب‏های تاریخی دارای قدمت بیشتری است، در خصوص علت مرگ گشتاسب نوشته شده است «... که رستم اسفندیار را کشت و لشکریان او پیش پدرش گشتاسپ برگشتند و مصیبت مرگ فرزندش را باطلاع او رساندند اندوهی سخت او را فروگرفت و از آن بیمار شد و درگذشت و پادشاهی را به پسر اسفندیار بهمن واگذاشت.». (دینوری، 1395: 51) از این نوشته نیز بر می‏آید که فاصله اندکی بین کشته شدن اسفندیار و مرگ گشتاسب وجود دارد.

درست است که به جز در «همایون نامه» در دیگر منابع سخنی از کشته شدن گشتاسب نیست، اما دقت در رخدادهایی که در شاهنامه آمده دلالت بر این دارد که گشتاسب داوطلبانه اقدام به کناره‏گیری نکرده است. می‏توان تصور کرد که رهبری کین‏خواهان بر عهده‏ بهمن بوده است و عجیب نیست که گشتاسب دلبسته به تاج و تخت نیز مقاومت کرده باشد. در زد و خوردهایی که صورت گرفته، گشتاسب با نیزه بهمن زخمی شده و پیش از اینکه جان از تنش خارج شود او را مجبور کرده باشند تا کلید گنجینه‏هایش را به بهمن بدهد و پس از آن در اثر جراحتی که برداشته درگذشته باشد. در سخنان گشتاسب به جاماسب نیز، نشانی از کناره‏گیری داوطلبانه نیست بلکه می‏خواهد بگوید که تاج و تخت شاهی را از دست داده و به بهمن رسیده است. همچنین پذیرفتنی نیست که شخصی که بختش به تیرگی گراییده، داوطلبانه کناره‏گیری کند و بلافاصله پس از آن بمیرد. به نظر می‏رسد که مکالمه بین گشتاسب و جاماسب به داستان اضافه شده است تا بر موضوع برکناری شاه سرپوش نهاده شود.

9. چرایی حذف اقدامات خصمانه علیه گشتاسب در اکثریت قریب به اتفاق منابع

با بررسی حالات توصیف شده در شاهنامه می‏توان پی برد که گشتاسب در یک خیزش عمومی از شاهی برکنار شده‏ است. حال باید دید چرا در اکثریت قریب به اتفاق منابع سخنی از کشته شدن گشتاسب نیست؟

بنابه سنت زرتشتی، گشتاسب اولین شاهی بوده که به زرتشت ایمان ‏آورده (رک. فرنبغ دادگی، 1390: 140) و اسفندیار نیز برای گسترش آیین زرتشت تلاش بسیار کرده است. (رک. فروردین‏یشت، کرده 24، بند 103) به همین خاطر در اوستا از آنان به نیکی یاد شده است. برای مبلغان «آیین بهی» خوشایند نبوده که بازگو کننده عاقبت نافرجام این دو باشند. به همین دلیل آن را آگاهانه بازگو نکرده‏اند. اینکه در اوستا نام و نشان شاهان کیانی تا گشتاسب آمده و از شاهان کیانی پس از گشتاسب (شامل بهمن، همای، دارای بزرگ و دارا) نامی به میان نیامده، می‏تواند موید حذف آگاهانه‏ای باشد که در بالا به آن اشاره شد.

اما در تاریخ سیاسی سنتی که برای مدت‏ها به صورت شفاهی و سینه به سینه منتقل می‏شده، به فرجام گشتاسب و سرگذشت سایر شاهان کیانی پرداخته می‏شده است. داستان‏های حماسه ملی که به نوعی تاریخ ایرانیان ساکن شرق است (رک. صفا، 1363: 26-27، 30؛ کریستن‏سن، 1393: 3-6)، در فرآیند تکوینی خود چند بار تدوین شده و هر بار نیز مورد بازنگری قرار گرفته ‏است. تدوینی که در زمان ساسانیان صورت گرفته، تاثیر به سزایی در شکل نهایی آنها داشته که امروزه به دست ما رسیده است. (رک. صفا، 1363: 42-73)

شواهد تاریخ سیاسی دوران اشکانی نشان می‏دهد که در میان اشکانیان کودتا شایع بوده است. (رک. زرین‏کوب، 1390: 158-167) احتمالا تدوین کنندگان زمان اشکانی یا ساسانی که به دستور شاهان مشغول کار بوده‏اند، ماموریت داشته‏اند تا کودتاها را حذف کنند. می‏دانیم که داستان‏های حماسه ملی، کارکرد تعلیمی نیز داشته‏اند. شاهان اشکانی (رک. مسکویه، 1389: 67؛ میرخوند، 1375: 158؛ ابن بلخی، 1374: 167؛ مستوفی، 1381: 97؛ مجمل التواریخ و القصص، 1389: 58-59) و ساسانی (رک. فرنبغ دادگی، 1390: 151؛ گردیزی، 1384: 84؛ مسکویه، 1389: 84؛ میرخوند، 1375: 162؛ زجاجی، 1383: 855؛ ابن بلخی، 1374: 169؛ مستوفی، 1381: 102) سلسله نسب خود را به «بهمن کیانی» می‏رسانیدند. برای شاهان ساسانی که بر اریکه قدرت تکیه زده‏ بودند و حکومتشان رسما از دین زرتشت حمایت می‏کرده، خوشایند نبوده است که مردم سرگذشت بدفرجام شاهی را بخوانند که مروج «دین بهی» بوده و به واسطه دنیا دوستی و با توسل به نیرنگ و فریب، فرزند برومندش را که او نیز مروج دین بوده، به کشتن داده و مورد هجمه همگانی قرار گرفته و به دست نوه‏اش از اریکه قدرت به زیر کشیده شده و کشته شده باشد. چون در متون مقدس، از گشتاسب به خوبی تمام یاد شده ولی در حماسه ملی، از او تعریف نشده است، می‏توان نتیجه گرفت که در تدوین این دو دسته از متون (متون مذهبی و تاریخی)، جرح و تعدیل‏هایی صورت گرفته است.

متون مقدس از ابتدا رسما زیر چتر حمایتی موبدان دین بوده است و توده مردم در حفظ و انتقال آن نقشی نداشته یا نقش اندکی داشته‏اند ولی داستان‏های حماسی که به عبارتی همان تاریخ سیاسی ناحیه شرقی ایران است، تا حدود زیادی توسط توده مردم پاسداری می‏شده و انتقال سینه به سینه داشته است. بنابراین، این دو، مسیرهای تکاملی متفاوتی را پشت سر گذاشته‏اند. در زمان ساسانیان، اوستا و داستان‏های حماسی تدوین و بازنگری شدند و به کتابت رسیدند. چه بسا در آن هنگام نیز برای تدوین کنندگان برخی از ناسازگاری‏ها بین این دو روشن بوده است. پس جرح و تعدیل‏هایی در حماسه ملی داده‏اند تا پاره‏ای از ناسازگاری‏ها از بین برود. همین تغییرات باعث ‏شده که مطالب تدوینی با برخی از روایت‏های شفاهی و متونی که در اختیار تدوین کنندگان نبوده است، ناسازگاری‏های دیگری پیدا کنند.

بدیهی است که گزینش و ثبت رسمی یک روایت پیرامون چگونگی انتقال قدرت از گشتاسب به بهمن، احتمال از بین رفتن سایر روایت‏ها را قوت و سرعت می‏بخشیده، با این وجود به معنای از بین رفتن کامل تمامی آنها نیست. احتمالا «زجاجی» که در قرن هفتم هجری می‏زیسته به یکی از این روایت‏های غیررسمی (مکتوب یا غیرمکتوب) دسترسی داشته و در هنگام سرودن «همایون نامه» از آن استفاده کرده است و نقالان نیز از روایت‏های مشابه بهره برده‏اند که پژواک آن را در طومارهای باقی‏مانده می‏توان مشاهده کرد.

10. نتیجه‏گیری

در اوستا از گشتاسب و اسفندیار به خوبی یاد شده است. اما شخصیت این دو در حماسه ملی به گونه دیگری است. گشتاسب شاهنامه، فردی است که از جوانی شیفته قدرت است و با تحت فشار دادن پدر، به شاهی می‏رسد. اسفندیار نیز همچون پدر قصد دارد زودتر به تاج و تخت برسد. روابط این دو شیفته‏ی قدرت، به جایی می‏رسد که گشتاسب نقشه‏ای طراحی می‏کند که نتیجه آن کشته شدن پسر جویای قدرت به دست رستم است. اسفندیار پیش از مرگ، آشکارا پدر را قاتل خود معرفی می‏کند. خبر کشته شدن اسفندیار، موجی سهمگین از خشم و نفرت نسبت به گشتاسب را در خاندان شاهی، بزرگان قوم و توده مردم به وجود می‏آورد. بهمن با استفاده از فضای ملتهب و آماده دربار و جامعه، پدربزرگ را مجبور به کناره‏گیری می‏کند. زجاجی روایت می‏کند که در این هنگام گشتاسب زخمی می‏شود. بنابراین، انتقال قدرت به بهمن مسالمت‏آمیز نبوده است. احتمالا موبدان زرتشتی تمایلی نداشته‏اند که فرجام غیرقابل دفاع گشتاسب را روایت کنند. بنابراین در برخی از متون تغییراتی دادند، از جمله سرگذشت شاهان کیانی پس از گشتاسب را در اوستا حذف کرده و در داستان‏های حماسه ملی نیز تغییراتی به وجود آوردند. چون این داستان‏ها، سینه به سینه منتقل می‏شدند، امکان حذف تمامی روایت‏ها میسر نشده است. به همین دلیل در شاهنامه و سایر منابع، ابهامی در انتقال قدرت به بهمن به وجود می‏آید که موید غیر مسالمت‏آمیز بودن این واقعه است.

منابع

آموزگار، ژاله (1390). فره، این نیروی جادویی و آسمانی. از مجموعه: زبان، فرهنگ، اسطوره. صص 35-61،تهران: انتشارات معین.

آیدنلو، سجاد (1391). طومار نقالی شاهنامه. تهران: به‏نگار.

ابن‏اثیر، عزالدین (1374). تاریخ کامل. ترجمه محمدحسین روحانی،تهران: انتشارات اساطیر.

ابن‏بلخی، ابوزید احمد بن سهل بلخی (1374). فارسنامه. تصحیح لسترنج و نیکلسن، توضیحات منصور رستگار فسایی، شیراز:بنیاد فارس شناسی.

اسلامی‏ندوشن، محمدعلی (1363). زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه. تهران: انتشارات یزدان.

افشاری، مهران؛ مداینی، مهدی (1377). هفت لشکر،تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ایرانشاه بن ابی‏الخیر (1370). بهمن نامه. تصحیح رحیم عفیفی،تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

ثعالبی مرغنی، حسین بن محمد (1372). شاهنامه کهن، پارسی تاریخ غررالسیر. ترجمه سید محمد روحانی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.

دينوري، ابوحنيفه احمد بن داود (1395). اخبار الطّوال. ترجمة محمود مهدوي دامغاني، تهران: نشر ني.

زجاجی (1383). همایون نامه. نیمه‏ی دوم تاریخ منظوم حکیم زجاجی. تصحیح علی پیرنیا،تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

زرین‏کوب، عبدالحسین (1390). روزگاران: تاریخ ایران از آغاز تا سقوط سلطنت پهلوی. تهران: انتشارات سخن.

صفا، ‌ذبيح اله (1363). حماسه سرايي در ايران ،تهران: انتشارات امير كبير.

طبری، محمد بن جریر (1375). تاریخ الرسل و الملوک (تاریخ طبری). ترجمه ابوالقاسم پاینده،تهران:انتشارات اساطیر.

فردوسي، ابوالقاسم (1363). شاهنامه. تصحيح ژول مول، تهران: انتشارات امير كبير.

فردوسی، ابوالقاسم (1829). شاهنامه. تصحيح ترنر مکان، چاپ اول، کلکته.

فرنبغ دادگی (1390) بندهش. تصحیح و ترجمه مهرداد بهار، تهران: انتشارات توس.

کاتوزیان، همایون (1392-الف). ایرانیان (دوران باستان تا دور‏ه‏ی معاصر). ترجمه حسین شهیدی، تهران: نشر مرکز.

کاتوزیان، همایون (1392-ب). مشروعیت و جانشینی در تاریخ ایران. از مجموعه: ایران، جامعه کوتاه مدت و سه مقاله دیگر. ترجمه عبدالله کوثری، صص 41-74، تهران: نشر نی.

کریستن‏سن، آرتور آمانوئل (1393). کیانیان. ترجمه ذبیح الله صفا،تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

گردیزی،‌ عبدالحی بن ضحاک (1384). زین‏الاخبار. تصحیح رحیم رضازاده ملک، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

مجمل التواریخ و القصص (1383). تصحیح محمد تقی بهار، تهران، دنیای کتاب.

مستوفی، حمدالله (1381). تاریخ گزیده. تصحیح عبدالحسین نوائی،تهران: انتشارات امیر کبیر.

مسکویه، احمد بن محمد (1389). تجارب الامم. ترجمه ابوالقاسم امامی، تهران: انتشارات سروش.

میرخوند، محمد بن خاوندشاه بلخی (1375). روضه الصفا. تصحیح عباس زریاب،تهران: انتشارات علمی.

یادگار زریران (1392). ترجمه ژاله آموزگار، تهران، انتشارات معین، ‌تهران.

یسنا (جلدهای 1و 2) (1356). تفسیر ابراهیم پورداود، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

یشت‏ها (جلدهای 1و 2) (1377). تفسیر ابراهیم پورداود ،تهران : انتشارات اساطیر.

The ambiguity in how power is transferred from Gushtasb to Bahman

Mostafa Saadat²

Based on the report of Shahnameh, “Gushtasb”, the Kiani's king, announces that his condition for giving power to his son “Esfandiar” is arresting of “Rostam”. Rostam kills Esfandiar in a battle. Before dying, Esfandiiar ask Rostam to teach his son, Bahman, the royal and martial arts. Later, Bahman returns to his grandfather and at this time, Gushtasb calls “Jamasb” and tells him that he intends to step down from his monarchy. The purpose of the present study is to investigate how power is transferred from “Gushtasb” to “Bahman”. This article examines the events that took place after Esfandiar's death which were recorded in various sources. The events is show that “Gushtasb” was ousted in a public uprising by the royal family and under Bahman's supervisor. For the Sassanid kings who extended their ancestry to the Kiani's Bahman, it was not pleasant that the others read the story of a coup against Gushtasb. Therefore, they have deliberately sought to demonstrate that it was a peaceful power transition.

Keywords:Kiani’s king, Epic literature, Shahnameh, Bahman, Gushtasb

[1] استاد ، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران saadat@shirazu.ac.ir

[2] . Professor of Genetics, College of Sciences, Shiraz University, Shiraz, Iran

شارک

عنوان URL للمقالة

ابهام در چگونگی انتقال قدرت از گشتاسب به بهمن

رایمگ

الروابط

المراكز ذات الصلة

دعامة

الصفحات الرسمية