فراوانی "راهبردی" در عملیات روانی شاهنامه (مطالعۀ موردی داستان رستم و سهراب بر اساس نمودار فراوانی)
الموضوعات :
دکتر ابوالفضل غنی زاده
1
(دانشگاه پیام نور )
الکلمات المفتاحية: شاهنامه, رستم و سهراب, عملیات روانی و راهبرد,
ملخص المقالة :
عملیات روانی تدبیری است عاری از خشونت که زمینۀ نفوذ و غلبه بر دشمن را فراهم می‌سازد. امروزه دانش سیاست و امنیت این تدبیر را در عقلانیت راهبردی حاکمیت‌ها قرار داده است. در حکومت‌های کهن نیز این تدبیر به صورت تعلیمی، ورزشی و تفریحی مورد تمرین قرار می‌گرفت و با بررسی عملکردهای سیاسی و نظامی گذشتگان همواره می‌توان برای این تدبیر پیچیده و سیاسی بشریت نمونه‌های فراوانی چه در بخش راهبردی و چه در بخش تاکتیکی ذکر کرد. در این مقاله از باب نمونه بخش تاکتیکی عملیات روانی داستان "رستم و سهراب" مورد بررسی قرار گرفته و پس از ذکر مصداق برای هفتاد و هشت مورد از انواع نوزده گانۀ عملیات روانی تاکتیکی به این نتیجه می‌رسد که انگاره سازی و پلیس خوب و بد هر کدام با ضریب 82/12% بالاترین و دسته واگن با ضریب 29/1% در پایین‌ترین سطح از فروانی نمودار قرار گرفته است. قابل ذکرست که سطوح و انواع عملیات روانی همواره از گفتمان و عقلانیت زمان پیروی کرده است.
منابع
الف-کتاب
اسماعیلی، علی محمد (1389) جنگ نرم در همین نزدیکی، تهران، نشر ساقی.
حسینی، حسین (1382)، اصول و مبانی عملیات روانی، تهران: گستر
جنیدی، رضا (1389) تکنیک‌های عملیات روانی و شیوه‌های مقابله، چ اول، مشهد، نشر آستان قدس رضوی.
دارابی، علی (1388) رفتار انتخاباتی در ایران، تهران، نشر سروش
زورق، محمد حسن (1372) مبانی تبلیغ، تهران، نشر سروش.
سلطانی فر، محمد، هاشمی، شهناز (1382) پوشش خبری، تهران، نشر سیمای شرق.
عاصمی، محمد رسول (1388) مجموعه مقالاتی بر جنگ نرم، تهران، نشر قلم علم.
شیرازی، محمد (1376)، جنگ روانی و تبلیغات، مفاهیم و کارکردها، تهران: دانشگاه امام حسین
فردوسی، ابوالقاسم (1376)، شاهنامه، بر اساس چاپ مسکو، ج 6، تهران: نشر قطره
کاپفرر، ژان نوئل (1380) شایعه. تهران، انتشارات شیراز.
گال، م و والتر، ب و جویس، گ (1382): روش‌های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روانشناسی (جلد اول)؛ ترجمه احمدرضا نصر و همکاران، چاپ اول، تهران: سمت
لطفی، حمید (1381) روانشناسی اجتماعی؛ روانشناسی همرنگی با جماعت، تهران، نشر مؤلّف.
مهرداد، هرمز (1380) مقدمه‌ای بر نظریات و مفاهیم ارتباط جمعی، تهران، نشر فاران.
هاروارد دیوید (1388)، زندگی ما در گرو رسانه‌ها، ترجمه‌ی هلن صدیق بنای، سایت مرکز تحقیقات و مطالعات رسانه‌ای همشهری، تهران.
چشم انداز عملیات روانی (مقالات ترجمه شده)، معاونت فرهنگی ستاد مشترک سپاه، نشر ندای دوست، قم، 1383
ب-مقالات
الیاسی، محمّد حسین، روانشناسی نفوذ اجتماعی، مجموعه‌ی مقالات دومین همایش عملیات روانی، معاونت فرهنگی سپاه، تهران، 1384
امامزاده فرد، پرویز (1383)، عملیات روانی امریکا در جنگ سوم خلیج فارس در سال 2003، فصلنامه‌ی عملیات روانی، سال اول، شمارۀ 3، تهران، صص 73-102
خدامرادی، فریده (1386)، تحلیل عملیات روانی شبکه‌های ماهواره‌ای در حوادث سال 1385 آذربایجان، فصلنامۀ عملیات روانی، سال پنجم، شماره‌ی 18، تهران، صص 36-66
سبیلان اردستانی، حسن (1383)، عملیات سازی عملیات روانی، فصلنامه عملیات روانی، سال 2، شماره 5
محمّدی نجم، حسین (1384)، متقاعد سازی و افکار عمومی در رسانه‌های غربی، فصلنامه‌ی عملیات روانی، سال سوم، شمارۀ 9، ص 5
مرادی حجّت اله، عملیات روانی (1386)، چشم انداز مفهومی، ماهنامه‌ی نگاه، سال اول، شمارۀ 1، ص 4.
سال دوم ، شماره 5 ،زمستان 1398
ISSN : 2645-6478
فراوانی راهبردی در عملیات روانی شاهنامه (مطالعۀ موردی داستان رستم و سهراب بر اساس نمودار فراوانی)
دکتر ابوالفضل غنی زاده1
تاریخ دریافت :16/04/1398
تاریخ پذیرش :18/09/1398
از ص 89 تا ص 119
20.1001.1.26456478.1398.2.5.7.8
چکیده
عملیات روانی تدبیری است عاری از خشونت که زمینۀ نفوذ و غلبه بر دشمن را فراهم می‌سازد. امروزه دانش سیاست و امنیت این تدبیر را در عقلانیت راهبردی حاکمیت‌ها قرار داده است. در حکومت‌های کهن نیز این تدبیر به‌صورت تعلیمی، ورزشی و تفریحی مورد تمرین قرار می‌گرفت و با بررسی عملکردهای سیاسی و نظامی گذشتگان همواره می‌توان برای این تدبیر پیچیده و سیاسی بشریت نمونه‌های فراوانی چه در بخش راهبردی و چه در بخش تاکتیکی ذکر کرد.در این مقاله از باب نمونه بخش تاکتیکی عملیات روانی داستان «رستم و سهراب» مورد بررسی قرار گرفته و پس از ذکر مصداق برای هفتادوهشت مورد از انواع نوزده‌گانۀ عملیات روانی تاکتیکی به این نتیجه می‌رسد که انگاره سازی و پلیس خوب و بد هرکدام با ضریب 82/12% بالاترین و دسته واگن با ضریب 29/1% در پایین‌ترین سطح از فروانی نمودار قرار گرفته است. قابل ذکر است که سطوح و انواع عملیات روانی همواره از گفتمان و عقلانیت زمان پیروی کرده است.
کلمات کلیدی:
شاهنامه، رستم و سهراب، عملیات روانی و راهبرد
1-مقدمه
عملیات روانی از مفاهیم نوبنیاد در عرصۀ سیاست است که اگر به دقّت بنگریم ردّ پای آن را در سرتاسر جنگ‌های ایران باستان می‌توان مشاهده کرد؛ همان تکنیک‌های روانی که بدون هیچ‌گونه آموزشی در بطن امور حکومتی و نظامی و موقعیت‌های جنگی و بحران‌آفرین شکل گرفتند. اگر بخواهیم منشأ ایجاد عملیات روانی را در ایران باستان ریشه‌یابی کنیم، باید به شاهنامه‌خوانی نقّالان در گذشته اشاره کرد که به دلیل تمایل پادشاهان به اشعار حماسی و یادآوری پیروزی‌های آن‌ها، ارائۀ آن همراه با ستایش‌های اغراق‌آمیز و خدا گونه رواج داشت. این آیین مرسوم، با هدف ایجاد سرگرمی و لذّت در بزم‌های شاهانه و ارضای حسّ جاه‌طلبی پادشاهان، همراه با جنبه‌های تعلیمی در نشست‌های شبانه به‌عنوان ابزار تبلیغ روانی در اجتماع سبب بالا رفتن پایگاه اجتماعی پادشاهان در نزد مردم و تحکیم و استحکام حاکمیت وقت می‌شد و عاملی برای تقویت ارادۀ ملی و الگوسازی برای جامعه به شمار می‌رفت و همچنین وسیله‌ای بود عامل آن خود را به سیستم حکومتی نزدیک‌تر احساس می‌کرد؛ به‌عبارت‌دیگر تبلیغات روانی شاهنامه‌خوانان، نوعی ابزار عملیات روانی غیرمستقیم به شمار می‌رفت.
رستم و سهراب به‌عنوان بخشی درخور توجّه در شاهنامه، از نمونه‌های مطرح نبرد پدر و پسر در جهان است که زمینه‌ای مناسب برای تحقیق در عملیات روانی است. درواقع با سیری در داستان رستم و سهراب، می‌توان موارد قابل تطبیق با تکنیک‌های عملیات روانی را مشخص نمود. داستان با گم‌شدن اسب رستم و رفتن او به سمنگان، سرزمین دشمنی‌های دیرینه‌ی ایرانیان و تورانیان آغاز می‌شود و به مرگ سهراب ختم می‌گردد. علاوه بر شخصیت‌های مختلف، نقش پررنگ سرنوشت در پیشبرد عملیات‌های روانی مختلف در فراز و نشیب‌های داستان به‌خوبی مشهود است.
در گذشته به دلیل عدم پیشرفت تکنولوژی و ارتباطات فیزیکی بسیار محدود، از تکنیک‌های قدیمی و سنّتی جنگ روانی بهره‌مند و جنگ‌های نظامی و اطلّاعاتی در یک‌روند متوازی به کار گرفته می‌شد. عملیات‌های روانی در آن دوران، عمدتاً بر پایۀ روابط کلامی و چهره به چهره شکل می‌گرفت. عملکردهای سیاسی در هر سطحی که باشد، دارای رگه‌های روانی و انگیزه‌ها و شرایط خاص و منابع تغذیه‌ای مشخصی هستند. داستان رستم و سهراب ازجمله نبردهای تراژیک خانوادگی است که بر سلسله‌مراتب عملیات روانی استوار است و ازنظر روانشناسی و منطق قابل تحلیل می‌باشد.
این نوشتار، کوششی تحقیقی جهت بررسی دنیای پیچیده‌ی عملیات روانی در ساختار سیستم حکومتی کهن در قالب شخصیت‌های «داستان رستم و سهراب» را پی می‌گیرد. داستانی که عملیات روانی و پیچیده آن «طرح‌ریزی به‌منظور استفاده از ابزار ارتباطی بر پایه نفوذ بر اعمال و رفتار انسانی» است. (جنیدی، 1389: 27).
1-1-پیشینۀ عملیات روانی
هر عملیات از سه جزء کلی تشکیل شده است که مخاطبان هدف را تشکیل می‌دهند: 1. نیروهای خودی،2. نیروهای دشمن، 3. نیروهای بی‌طرف. در دو قلمرو ایران و توران، شاخصه‌های نژادی، مرز نیروهای خودی و غیرخودی را تعیین می‌کند. اجزاء عملیات روانی داستان رستم و سهراب به شرح جدول زیر قابل‌تقسیم است:
نقطه‌ی شروع عملیات روانی | نقطه‌ی اوج عملیات روانی
| نقطه‌ی پایانی عملیات روانی |
قصد حملۀ سهراب به ایران | اقناع رستم برای نبرد با سهراب | مرگ سهراب به دست رستم |
عملیات روانی (سایوپ)، «استفاده برنامه‌ریزی‌شده از اطلاعات برای تأثیرگذاری بر طرز تلقی و رفتار انسان‌ها، به‌منظور خلق رفتارها، احساسات و تفکرات خاص در اهداف موردنظر، به‌نحوی‌که منطبق بر اهداف ملی ما باشد. عملیات روانی، یک نوع جنگ افکار است. در این نوع عملیات، چشم و گوش مهم‌ترین سلاح‌های شما هستند. اینکه چگونه این نوع اطلاعات منتقل می‌شوند مهم نیست، بلکه مهم پیغامی است که منتقل می‌شود و اینکه چگونه این پیغام بر دریافت‌کننده‌ی آن تأثیر می‌گذارد.» (مجموعه مقالات ترجمه‌شده، چشم‌انداز عملیات روانی، 1383: 15-16)
عملیات روانی قدمتی دیرینه دارد. قدیم‌ترین نمونه استفاده از عملیات روانی به جنگ کیدئون با مادها نسبت داده شده است. اگر بخواهیم اولین نمونه‌ی کاربرد عملیات روانی را در آموزه‌های دینی نام ببریم، می‌توان به داستان فریب حضرت آدم به‌وسیله‌ی شیطان در بهشت اشاره کرد که در آن شیطان با استفاده از چند عملیات روانی موجب رانده شدن حضرت آدم از بهشت می‌گردد. در تاریخ اسلام که عرصه‌ی کاربردهای موفقیت‌آمیز عملیات روانی در برهه‌های مختلف زمانی است، می‌توان به جریان فتح مکه، جنگ احد و ... اشاره کرد.
«در تاریخ غرب، واژه‌ی «عملیات روانی» در اوایل 1945 توسط کاپیتان ام. زاچاریاس در طرح عملیاتی منتسب به تشدید محاصره‌ی ژاپن توسط نیروهای دریایی آمریکا به کار گرفته شد.» (جنیدی،1389: 19) «اصطلاح عملیات روانی در جنگ دوم جهانی در آمریکا و اروپا رواج یافت. در سال 1950 یعنی تنها یک سال پس از پایان جنگ، دولت رئیس‌جمهور وقت آمریکا «ترومن» به‌منظور کسب آمادگی برای اجرای جنگ روانی در کره، پروژه‌ای را با عنوان «نبرد حقیقت» با بودجه‌ای معادل 121 میلیون دلار تصویب کرد.، (اسماعیلی، 1389: 21) بنابراین می‌توان گفت که عملیات روانی همیشه در طول تاریخ بشر و در موقعیت‌های مختلف به کار گرفته شده است.
2-پیشینۀ تحقیق
1-عملیات روانی (= جنگ نرم) در شاهنامه فردوسی با تأکید بر داستان رستم و اسفندیار، نویسندگان: علی محمد پشتدار و فاطمه شکردست، منبع: مطالعات داستانی سال اول تابستان 1392 شماره 4
در این مقاله به بررسی شیوه‌های عملیات روانی در شاهنامه با تکیه بر داستان رستم و اسفندیار پرداخته شده است. پژوهشگران معتقدند: به علت زیرساخت‌های فکری و عقیدتی در جنگ رستم و اسفندیار این داستان برای تطبیق با عملیات روانی انتخاب شده است. به این منظور پس از مقدمه ابتدا خلاصه‌ای از داستان رستم و اسفندیار آمده، سپس تعریف مختصری از عملیات روانی و شیوه‌ها و ابزارها آن آمده است. ازجملۀ این روش‌ها دشمن سازی، استعاره پردازی، مناظره و گفتگوی هدفمند، القا، تشجیع، تطمیع، تحقیر، استهزاء، قدرت‌نمایی، برچسب زدن، بزرگنمایی، چینش خبری، تضعیف روحیه، بحران سازی تصنعی، نمک‌گیر کردن، بی‌غرض نمایی، و... بررسی شده و برای هر مورد نمونه‌هایی آمده است.
2- آن روی سکه جنگ در شاهنامه (بررسی مؤلفه‌های جنگ نرم در شاه جنگ روانی رستم)، نویسندگان: محمد مهدی پور، احمد فرشبافیان، محمدرضا عابدی و حسین حسن زاده، منبع: زبان و ادب فارسی (دانشگاه تبریز) سال 69 بهار و تابستان 1395 شماره 233
این پژوهش یکی از نامدارترین جنگ‌های روانی شاهنامه، یعنی جنگ روانی رستم با اشکبوس کشانی را بر پایه شگردهای جنگ نرم منطبق با تعاریف اندیشمندان معاصر ایرانی و خارجی مورد نقد و تحلیل قرار داده و بسامد بهره‌گیری صاحبان تمدن کهن ایران قبل از اسلام را از شیوه‌های نرم دفاعی و تهاجمی باز نموده است. نویسندگان در این پژوهش نتیجه‌گیری کرده‌اند که الف- در گذشته هر دو نوع جنگ نرم و سخت به وقوع می‌پیوسته و خود شاهان و پهلوانان راسا به طراحی عملیات روانی می‌پرداخته‌اند و همچنین رعایت حقوق بشر خیلی شرافتمندانه‌تر از امروز بوده است ب-در شاه جنگ موردبحث، اشکبوس ضعف مخاطب شناسی دارد و همچنین بر تاکتیک بیش از راهبرد توجه شده است.
3-روانشناسی جنگ در شاهنامه، نویسندگان خیراله محمودی و آزاده کرم مقاله، منبع: شعرپژوهی بوستان ادب، دوره 6، شماره 4، زمستان 1393، صفحه 171-192
در این مقاله ضمن تبیین شناسایی و تحلیل تکنیک‌های روان‌شناختی جنگ و نحوه به‌کارگیری آن به‌وسیله نیروهای جنگی و اشاره به دو شیوه تسلط و نظارت پادشاهان بر جنگ (حضور فیزیکی یا مدیریت غیرمستقیم از طریق فرماندهان) به استعمال ظرافت‌های روان‌شناختی از طریق فردوسی در شاهنامه تأکید می‌شود؛. نشان این ادعا شخصیت‌های واقعی یا پرورده ذهن و اندیشه حکیم توس است که می‌تواند با به‌کارگیری اصول و تکنیک‌های روان‌شناختی به شیوه‌ای هوشمندانه و مدبرانه هم رفتار نیروهای خودی را تحت کنترل در آورند و هم با تخریب روحیه افراد دشمن، مقدمات شکست آن‌ها را فراهم سازند.
3-روش تحقیق
جستار حاضر به روش تحلیل محتوا؛ یکی از شیوه‌های متداول روش کیفی انجام گرفته است. همان «پژوهشی کیفی که دانش را در درجه اول از طریق گردآوری داده‌های کلامی یا مطالعه جدی و عمقی موارد و سپس عرضه این داده‌ها به استقراء تحلیلی فراهم می‌آورد.» (گال و بورک، 1382: 60)
3-1-پرسش‌های پژوهش
این تحقیق سعی می‌کند تا به پرسش‌های ذیل پاسخ دهد:
1-نمودار فراوانی شاخص‌های عملیات روانی داستان رستم و سهراب چگونه قابل ترسیم می‌شود؟
2- عملیات روانی آر نوع راهبردی آن در داستان رستم و سهراب چه پیچیدگی‌هایی دارد؟
3- از انواع نوزده‌گانۀ عملیات راهبردی کدام نوع بالاترین فراوانی را دارد؟
4-چارچوب نظری
عملیات روانی از مفاهیمی است که تابه‌حال تعاریف متعدد و گوناگونی بر اساس شرایط استفاده از این ارائه شده است. صلاح نصر از نویسندگان مصری در تعریف عملیات روانی میگویند: عملیات روانی همان جنگ کلمه و عقیده است، خواه به‌صورت مخفی، آشکار، شفاهی و یا کتبی باشد. اساساً سلاحی است که به انسان و عقل او توجه دارد و هرگاه امکان برقراری ارتباط عاطفی با مخاطب را داشته باشد می‌تواند به اعماق او نفوذ کند (شیرازی، 1376: 74). در تعریفی دیگر آمده است، عملیات روانی عبارت است از مجموعه اقدامات تبلیغی- روانی یک کشور یا گروه به‌منظور اثرگذاری و نفوذ بر عقاید و رفتار دولت‌ها و مردم در جهت مطلوب با اتکا به زمینه‌ها و ابزارهای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی (همان، 25). در تعاریفی دیگر آمده است:«عملیات روانی استفاده دقیق و طراحی شده از تبلیغات و دیگر اعمالی است که منظور اصلی آن تأثیرگذاری بر عقاید، احساسات، تمایلات و رفتار دشمن، گروه بی‌طرف و یا گروه دوست است به‌نحوی‌که پشتیبانی برای برآوردن مقاصد و اهداف ملی باشد»(مرادی،1386: 5). ویلیام داواتی عملیات روانی را مجموعه اقداماتی می‌داند که کشوری به‌منظور اثرگذاری و نفوذ بر عقاید و رفتار دولت‌ها و مردم خارجی با ابزارهایی غیر از ابزار نظامی، سیاسی و اقتصادی انجام می‌دهد. طرفداران این نگرش، اغلب بر این باورند که تبلیغات جز اصلی و اساسی عملیات روانی است نه همه آن. نگرش دیگری وجود دارد که معتقد است عملیات روانی، شامل طیف وسیعی از فعالیت‌ها نظیر ترور و خشونت سمبلیک به‌منظور ارعاب یا ترغیب مخالفان برای تطبیق رفتار خود است.
منظور اصلی آن تأثیرگذاری بر عقاید، احساسات، تمایلات و رفتار دشمن، گروه بی‌طرف و یا گروه دوست است به‌نحوی‌که پشتیبانی برای برآوردن مقاصد و اهداف ملی باشد (همان، 60). ویلیام داواتی عملیات روانی را مجموعه اقداماتی می‌داند که کشوری به‌منظور اثرگذاری و نفوذ بر عقاید و رفتار دولت‌ها و مردم خارجی با ابزارهایی غیر از ابزار نظامی، سیاسی و اقتصادی انجام می‌دهد. طرفداران این نگرش، اغلب بر این باورند که تبلیغات جز اصلی و اساسی عملیات روانی است نه همه آن. نگرش دیگری وجود دارد که معتقد است عملیات روانی، شامل طیف وسیعی از فعالیت‌ها نظیر ترور و خشونت سمبلیک به‌منظور ارعاب یا ترغیب مخالفان برای تطبیق رفتار خود است. معتقدان به این نگارش، فعالیت‌های پنهان نظیر جاسوسی، براندازی، آدم کشی و دیگر روش‌های تروریسم و سانسور (زمانی که برای قالب‌بندی افکار و رفتار گروه‌های خاص طراحی شده باشد) را در قلمروی عملیات روانی قرار می‌دهند (حسینی، 1373: 2). در تعریفی دیگر آمده است: «عملیات روانی مجموعه اقدامات تبلیغی – روانی است که کشور یا گروهی برای اثرگذاری و نفوذ بر عقاید و رفتار دولت‌ها و مردم جهت مطلوب به پشتیبانی زمینه‌ها و ابزارهای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی سیاسی – دیپلماتیک و ارتباطی است (سبیلان اردستانی، 1383: 6). نزدیک‌ترین تعریف به محتوای مقاله حاضر تعریف پل لاینبرگ است. وی در سال 1954 در خصوص جنگ روانی می‌نویسد: جنگ روانی، استفاده از تبلیغات ضد دشمن، همراه با اقدامات عملی است که ماهیت نظامی، اقتصادی یا سیاسی دارد (سلطانی فر، 1382: 120).
4-1- نوع شناسی و هدف شناسی عملیات روانی
عملیات روانی را می‌توان در 4 نوع تقسیم‌بندی کرد: عملیات روانی استراتژیک، تاکتیکی، (آشکار و پنهان) و جنگ روانی، در ادامه به تعریف ماهیت و اهداف هر یک می‌پردازیم:
4-1-1- عملیات روانی استراتژیک
این عملیات، عموماً برای پیشبرد اهداف گسترده یا درازمدت و در هماهنگی یا طرح‌ریزی استراتژیک کلی طراحی شده و معمولاً دارای تأثیراتی در آینده دور است. مخاطبان این عملیات را شهروندان و نظامیان دشمن که خارج از منطقه جنگی به سر می‌برند و همچنین کل جمعیت کشورهای دوست، بی‌طرف، یا دوست دشمن ما (متعهدان دشمن) تشکیل می‌دهد، نمونه‌ای که این عملیات، فعالیت‌های تبلیغاتی یک کشور برای پایین آوردن تولید صنعتی کشور حریف است، از مهم‌ترین اهداف این نوع می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
4-1-1-1- ایجاد تأثیر کلی بر عقاید، احساسات، آداب و رفتارهای مخاطبان
4-1—2-1 افزایش ضریب باورپذیری شکست و درماندگی
4-1-1-3- گسترش جدایی ملت، مردم یا وفادارانشان از همراهی و استمرار مسیر
4-1-1-4-کاهش کفایت در استمرار اهداف با سیاه نمایی از آسیب‌پذیری‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی
4-1-1-5- رسیدن به اهداف سیاسی در پیاده‌سازی آماج روانی، البته هرچند اهداف دیگری نیز در بطن عملیات روانی وجود دارد.
4-1-2-عملیات روانی تاکتیکی
این عملیات در منطقه مقدم نبرد و در پشتیبانی از عملیات نظامی تاکتیکی، طراحی و اجرا می‌گردد. مقاصد آن عبارت‌اند از:
4-1-2-1- کاهش روحیه و کار آیی رزمی دشمن
4-1-2-2- افزایش تأثیر سلاح‌های سنگین ازجمله بمب‌ها
4-1-2-3- آشفته کردن و سردرگم کردن دشمن
4-1-2-4- تسهیل اشغال شهرهای دشمن، با ارسال اتمامِ‌حجت و اعلامیه‌های دعوت به تسلیم
4-1-2-5- پشتیبانی از عملیات روانی استراتژیک، با فراهم کردن شناخت به‌موقع و تفصیلی در مورد آسیب‌پذیری‌های محلی که احتمالاً قابلیت به‌کارگیری در الگوی استراتژیک را دارد.
4-1-2-6- دادن اطلاعات و راهنمایی‌های لازم به عناصر دوست که در منطقه رزمی دشمن عمل می‌کنند.
4-1-2-7- پشتیبانی خاص و مستقیم از فرماندهان تاکتیکی با دادن یادداشت‌های کوتاه
4-1-2-8- ایجاد تصویری مطلوب از سربازان و فرماندهان خودی در ذهن مخاطبان (حسینی، 1389: 305)
4-1-3- نوع سوم عملیات روانی عبارت‌اند از:
4-1-3- 1- عملیات روانی آشکار
عملیاتی روانی آشکار معمولاً با استفاده از تبلیغات سفید (تبلیغاتی که هویت منبع آن معلوم است) انجام می‌شود.
4-1-3-2- عملیات روانی پنهان
عملیات روانی پنهان عملیاتی است که منبع انتشار آن فاش نمی‌شود. این عملیات به‌گونه‌ای طراحی و اجرا می‌شود که دولت مسئول آن معلوم نباشد و یا اگر هم کشف شد، آن دولت بتواند هرگونه دخالتی را انکار کند (همان).
5- عملیات روانی راهبردی
از اصول اساسی شیوه‌های عملیات روانی، دیدگاه استراتژیکی است که شناخت موقعیت‌های حریف، پیش‌بینی‌های هوشمندانه و ارزیابی احتمالات رویارویی با خطر را در بر می‌گیرد. این شیوه انواع مختلفی را در برمی‌گیرد. در زیر به برجسته‌ترین تکنیک‌های راهبردی در داستان رستم و سهراب اشاره شده است.
5-1- دروغ بزرگ
این تاکتیک قدیمی که هنوز هم مورد استفاده‌ی فراوان است، عمدتاً برای مرعوب کردن و فریب ذهن حریف مورد استفاده قرار می‌گیرد یعنی پیامی را که به‌هیچ‌وجه واقعیت ندارد، بیان می‌کنند و مدام بر «طبل تکرار» می‌کوبند تا ذهن مخاطب آن را جذب کند.»(سلطانی فر، هاشمی، 1382: 24) در داستان رستم و سهراب، موقعیت‌های پیش‌بینی‌نشده افراد را وادار به دروغ گفتن در جهت حفظ جان یا منافع می‌کند که در اغلب موارد، این تکنیک با موفقیت انجام می‌شود.
دروغ بزرگ | مثال |
گرد آفرید به سهراب | کنون لشکر و دز به فرمان تست نباید گه آشتی جنگ جست دز و گنج و دزبان سراسر تراست چو آیی بر آن ساز دل کهت هواست (حماسه‌ی رستم و سهراب،120) |
رستم به سهراب | چنین داد پاسخ که رستم نیم هم از تخمه‌ی سام نیرم نیم که او پهلوانست و من کهترم نه با تخت و کام و نه با افسرم (همان،175) |
هجیر به سهراب | چنین گفت کز چین یکی نیکخواه به نوی رسیده ست نزدیک شاه بپرسید نامش ز فرخ هجیر بدو گفت نامش ندانم ز ویر (همان، 161) |
هومان به سهراب | بدو گفت هومان که در کارزار رسیده ست رستم به من چند بار بدین رخش ماند همی رخش اوی ولیکن ندارد پی و پخش اوی (همان، 193) |
5-2- درز اطلاعات
در این شیوه از عملیات روانی، اطّلاعانی به طرف مقابل در جهت تهدید وی و تغییر دادن مسیر نقشه‌ها و استراتژی‌های وی عرضه می‌شود که شاید هرگز به وقوع نپیوندند. این روش بر اغراق استوار است که در آن مجری عملیات روانی می‌تواند از قریب‌الوقوع بودن اتفاقاتی خبر دهد که یقیناً به عرصه‌ی ظهور می‌رسد امّا درواقع هدف وی تغییر سیاست‌های جنگی حریف است.
درز اطلاعات | مثال |
گرد آفرید در توصیف رستم و کاووس | ولیکن چو آگاهی آید به شاه که آورد گردی ز توران سپاه شهنشاه و رستم بجنبد ز جای شما با تهمتن ندارید پای (حماسه‌ی رستم و سهراب،121) |
گرد آفرید در جنگ با سهراب | کنون من گشاده چنین روی و موی سپاه تو گردد پر از گفت‌وگوی (همان،120)
|
کژدهم در هشدار به کاووس در توصیف سهراب | اگر دم زند شهریار اندرین نراند سپاه و نسازد کمین... از ایران همه فرهی رفته گیر جهان از سر تیغش آشفته گیر (همان، 131)
|
هجیر در هشدار به سهراب در توصیف رستم
| نبرد کسی جوید اندر جهان که از ابر باد آرد ایدر دمان... نخواهم که با او به صحرا بود هماورد اگر کوه خارا بود (همان، 163)
|
5-3- غیریت سازی (دشمن سازی)
به گفته‌ی چامسکی، «تعیین شخص خاصی به‌عنوان دشمن و معرفی او به‌عنوان سمبل بدی، بسیار راحت‌تر از تلاش برای درک مقاصد شرارت‌هاست.» (خدامرادی، 1386: 45) در این داستان افرادی نظیر افراسیاب و سهراب برای ارضای حس جاه‌طلبی و گسترش قلمرو حکومتی خود و رفع تهدیدات، دشمنانی همچون رستم و کاووس را خلق می‌کنند. تا بتوانند مشروعیت خود را هر چه بیشتر به اثبات رسانند. سهراب برای افراسیاب دشمنی کوچک محسوب می‌شود که از او برای از بین بردن دشمن‌های بزرگ‌تری همچون رستم و کاووس بهره می‌برد.
عامل دشمن سازی | دشمنان ساختگی | مثال |
افراسیاب | کاووس – رستم - سهراب | پسر را نباید که داند پدر که بندد بدان مهر جان و گهر... وزان پس بسازیم سهراب را ببندیم یک شب برو خواب را (حماسه‌ی رستم و سهراب،107) |
سهراب | کاووس - طوس | بر انگیزم از گاه کاووس را ز ایران ببرم پی طوس را... بگیرم سر تخت افراسیاب سر نیزه بگذارم از آفتاب (همان،107) |
5-4- کنترل بازتاب
«کنترل بازتاب ایجاد الگو یا ارائه‌ی اطلاعات ناقص و محدودی است که سبب می‌شود دشمن به مسیر از پیش تعیین‌شده‌ی ما ورود پیدا کند بدون اینکه دریابد ما او را بدین مسیر کشانده‌ایم.» (جنیدی، 1389: 153) این تکنیک از شیوه‌های پیچیده‌ی عملیات روانی است که رویکردهای متعددی را شامل می‌شود و داستان رستم و سهراب، تعدادی از آن‌ها را در بر می‌گیرد.
رویکردهای برجسته‌ی کنترل بازتاب در این داستان عبارت‌اند از: بازدارندگی (تحت تأثیر قرار دادن طرف مقابل با اقدامی در جهت اثبات برتری خود)، فلج کردن (قبولاندن تهدیدات موردنظر علیه منافع دشمن)، تلقین (دادن اطلاعاتی به حریف که او را تحت تأثیر قرار دهد)، سردرگم کردن (تهدید مراکز استراتژیکی دشمن برای تغییر جهت دادن اجرای عملیات‌های موردنظر وی)، آرام‌سازی (تمایل نشان دادن به صلح و سازش با طرف مقابل تا آنجا که هوشیاری دشمن از بین برود.)
کنترل بازتابی | نوع | موضوع | مثال |
سهراب نسبت به کژدهم و اهالی دژ | بازدارندگی – فلج کردن | غارت قلعه | به زیر دژ اندر یکی جای بود کجا دز بدان جای برپای بود به تاراج داد آن همه بوم و رست به یک‌بارگی دست بد را بشست (حماسه‌ی رستم و سهراب،161)
|
هجیر نسبت به سهراب | تلقین | دادن اطلاعات نادرست | به پیش اندرون بسته صد ژنده‌پیل یکی مهد پیروزه بر سان نیل همی پیلتن را بخواهی شکست تو او را تن‌آسان نیاری به دست (همان،121) |
سهراب نسبت به کاووس | بازدارندگی – فلج کردن | خراب کردن خیمه‌ها | خم آورد پشت و ز دست آن ستیخ بزد تند و برکند هشتاد میخ سراپرده یک بهره آمد ز پای ز هر سو بر آمد دم کره نای (حماسه‌ی رستم و سهراب،173) |
رستم نسبت به سهراب | سردرگم کردن | کشتن زند رزم | تهمتن یکی مشت بر گردنش بزد تا برون شد روان از تنش ... ز فتراک زین برگشایم کمند بخواهم از ایرانیان کین زند (همان،142) |
افراسیاب نسبت به سهراب | آرام‌سازی | کمک‌رسانی در جنگ علیه ایران | ز لشکر گزید او دلاور سران ده و دو هزار از دلیران گرد ... اگر جنگ‌جویی تو جنگ آورند جهان بر براندیش تنگ آورند (همان،107-108) |
سهراب نسبت رستم | بازدارندگی | غلبه بر رستم در نبرد اول | بزد دست سهراب چون پیل مست برآوردش از پای و بنهاد پست یکی خنجری آبگون برکشید همی خواست از تن سرش را برید (همان،197) |
5-5- استفاده از قالب‌های استعاره‌ای
استفاده از این تکنیک عملیات روانی و بیان اهداف در قالب استعاره‌ای می‌تواند اهداف دروغین عملی را به‌عنوان اهداف اصلی مطرح سازد. به‌عنوان‌مثال کژدهم با استفاده از قالب استعاره‌ای «نجات ایران» به‌عنوان دلیلی برای لزوم جنگ رستم با سهراب و تأثیر بر تصمیم‌گیری‌های کاووس شاه، می‌تواند به‌خوبی به این روش جامه‌ی عمل بپوشاند.
استفاده از قالب‌های استعاره‌ای | مثال | هدف پنهانی |
افراسیاب | که گر تخت ایران به چنگ آوری زمانه برآساید از داوری از ین مرز تا آن بسی راه نیست سمنگان و ایران و توران یکی است فرستمت چندانک خواهی سپاه تو بر تخت بنشین و بر نه کلاه (حماسه‌ی رستم و سهراب،108) | مرگ رستم و سهراب |
گودرز | که شهر و دلیران لشکر گمان به دیگر سخن‌ها برند این زمان کزین ترک ترسنده شد سرفراز همی‌گوید این نکته هر کس به راز چنین بر شده نامت اندر جهان بدین بازگشتن مگردان نهان (همان،140) | نجات حکومت کاووس از خطر تسلط سهراب و کمک رستم به کاووس و نجات ایران |
5-6- برجسته‌سازی
«تاکتیک برجسته‌سازی از کارکردهای اصلی رسانه‌ها در انحراف افکار عمومی به سمت دلخواه می‌باشد. به عبارت ساده‌تر رسانه‌ها از این طریق به مردم دیکته می‌کنند که به چه موضوعاتی و چگونه بیندیشند.» (اسماعیلی، 1389: 120)، در داستان رستم و سهراب، این روش بیشتر برای ایجاد رعب و وحشت در طرف مقابل صورت می‌گیرد.
بزرگنمایی | مخاطب | مثال |
گرد آفرید در توصیف رستم و کاووس | سهراب
| ولیکن چو آگاهی آید به شاه که آورد گردی ز توران سپاه شهنشاه و رستم بجنبد ز جای شما با تهمتن ندارید پای (حماسه‌ی رستم و سهراب،121) |
کژدهم در توصیف سهراب | کاووس | سپهبد یکی مرد پیش اندرون که سالش دو هفته نباشد فزون بر آن کوه بخشایش آرد زمین که او اسب تازد بر او روز کین
|
هجیر در توصیف رستم | سهراب | چنین داد پاسخ هجیرش که شاه چو سیر آمد از تخت و مهر و کلاه نبرد کسی جوید اندر جهان که از ابر باد آرد ایدر دمان... نخواهم که با او به صحرا بود هماورد اگر کوه خارا بود (همان،163) |
5-7- پلیس خوب، پلیس بد
در این روش از عملیات روانی، گروهی تحت عنوان «پلیس خوب»، به‌عنوان اینکه مصلحت طرف مقابل را خواستارند، به ارائه‌ی پیشنهاد‌هایی می‌پردازند تا او را در مسیر خواسته‌های خود قرار دهند. از سوی دیگر، گروهی تحت عنوان «پلیس بد» در تقابل گروه اول قرار می‌گیرند، به‌نحوی‌که طرف مقابل توجیه شود که اگر در مسیر از پیش تعیین‌شده‌ی «پلیس خوب» به‌عنوان ناجی دروغین قرار نگیرند، نتایج شومی از سوی «پلیس بد» گریبان گیر آن‌ها خواهد شد. در داستان رستم و سهراب افرادی نظیر گرد آفرید، گژدهم، گیو، گودرز و هجیر «پلیس خوب» و کسانی مانند کاووس، رستم و سهراب «پلیس بد» به شمار می‌روند.
پلیس خوب | پیشنهاد خوب | مثال |
گرد آفرید برای سهراب | رهایی گردآفرید و ازدواج با وی و ترساندن از بدنامی نبرد با یک زن و وعده‌ی دادن دز، دزبان و گنج | دو لشکر نظاره برین جنگ ماست برین گرز و شمشیر و آهنگ ماست... دز و گنج و دزبان سراسر تراست چو آیی بر آن ساز دل کهت هواست (حماسه‌ی رستم و سهراب،120) ترا بهتر آید که فرمان کنی رخ لشکرت سوی توران کنی نباشی بس ایمن به بازوی خویش خورد گاو نادان ز پهلوی خویش (همان،121) |
کژدهم برای کاووس | مقابله با سهراب و نجات ایران | که آمد بر ما سپاهی گران همه رزم جویان و گندآوران... که این باره را نیست پایاب اوی درنگی شیر است از اشتاب اوی (همان،132) |
گیو برای رستم | رفتن بدون درنگ به زابلستان و نبرد با سهراب | به زاولستان گر درنگ آوریم زمین باز پیکار و جنگ آوریم (همان،137) |
گودرز برای رستم | رهایی از ننگ ترسیدن رستم از سهراب | که شهر و دلیران لشکر گمان به دیگر سخن‌ها برند این زمان کزین ترک ترسنده شد سرفراز همی‌گوید این گفته هر کس براز (همان،140) |
هجیر برای سهراب | مقابله نکردن وی با رستم و به خطر نیانداختن جان خود | چنین داد پاسخ هجیرش که شاه چو سیر آمد از تخت و مهر و کلاه نبرد کسی جوید اندر جهان که از ابر باد آرد ایدر دمان... همی پیلت را بخواهی شکست تو او را تن‌آسان نیاری به دست (همان،163-164) |
پلیس بد | نتایج بد | مثال |
کاووس و رستم | خشمگین شدن کاووس و رستم از آمدن سهراب ه به دژ سپید و کشتن سهراب |
ولیکن چو آگاهی آید به شاه که آورد گردی ز توران سپاه... نماند یکی زنده از لشکرت ندانم چه آید ز بد بر سرت (حماسه‌ی رستم و سهراب،121) |
سهراب | دستیابی به ایران |
از ایران همه فرهی رفته گیر جهان از سر تیغش آشفته گیر (همان،131) |
کاووس | پرخاش کاووس و سردارانش به گیو و رستم |
که کاووس تندست و هشیار نیست هم این داستان بر دلش خوار نیست غمی بود از این کار و دل پرشتاب شده دور از او خورد و آرام و خواب (همان،137) |
مردم ایران | ایجاد شایعه‌ی ترس رستم از سهراب |
که شهر و دلیران لشکر گمان به دیگر سخن‌ها برند این زمان... کزین ترک ترسنده شد سرفراز همی‌گوید این گفته هر کس براز (همان،140)
|
سپاه توران | ایجاد شایعه‌ی نبرد سهراب با یک زن |
کنون من گشاده چنین روی و موی سپاه تو گردد پر از گفت‌وگوی ز بهر من از هر سو آهو مخواه میان دو صف برکشیده سپاه (همان،120)
|
5-8-انگاره سازی
در داستان رستم و سهراب، در موارد متعددی انگاره سازی‌ها با اغراق بیان می‌شوند تا با ایجاد ترس و بیم و یا تحریض افراد برای انجام خواسته‌ها، زمینه را برای اهداف خود فراهم سازند.
انواع تصویرسازی | مخاطب | مثال |
تهمینه از رستم | سهراب | جهان‌آفرین تا جهان آفرید سواری چو رستم نیامد پدید (حماسه‌ی رستم و سهراب، 106) |
خبرچینان از سهراب | افراسیاب | هنوز از دهن بوی شیر آیدش همی رأی شمشیر و تیر آیدش... سخن بین درازی نباید کشید: همی برتر، از گوهر آمد پدید (همان، 107) |
کژدهم از سهراب | کاووس | سپهبد یکی مرد پیش اندرون که سالش دو هفته نباشد فزون... که این باره را نیست پایاب اوی درنگی شود شیر از اشتاب اوی (همان، 132)
|
هجیر از رستم | سهراب | نبرد کسی جوید اندر جهان که از ابر باد آرد ایدر دمان... نخواهم که با او به صحرا بود هماورد اگر کوه خارا بود (همان، 163)
|
گرد آفرید از رستم و کاووس | سهراب | ولیکن چو آگاهی آید به شاه که آورد گردی ز توران سپاه شهنشاه و رستم بجنبد ز جای شما با تهمتن ندارید پای (همان، 121) |
گیو از سهراب | رستم | چنین پاسخ آمد که آن ارجمند بسی برنیاید که گردد بلند همی می‌خورد با لب شیر بوی شود بی‌گمان زود پرخاشجوی (حماسه‌ی رستم و سهراب، 137) |
ایرانیان از کاووس | رستم | تو دانی که کاوس را مغز نیست به‌تندی سخن گفتنش نغز نیست همو زان سخن‌ها پشیمان شده ست ز تندی بخاید همی پشت دست (همان، 139) |
گیو از کاووس | رستم | که کاووس تندست و هشیار نیست هم این داستان بر دلش خوار نیست غمی بود ازین کار و دل پرشتاب شده دور ازو خورد و آرام و خواب (همان، 137) |
سهراب از لشکر رستم | هومان | نبینی ازین لشکر بی‌کران یکی مرد جنگی و گرزی گران... سلیحست بسیار و مردم بسی سرافراز و نامی نبینی کسی (همان، 141) |
رستم از سهراب | گیو
کاووس | چو دریا به موج اندر آید ز جای ندارد دم آتش تیز، پای... بدین تیزی ایدر نیاید به جنگ نباید گرفتن چنین کار تنگ (همان، 137)
ز سهراب و ز برز بالای او ز بازوی و کتف و بر و پای او... وزان مشت بر گردن زندرزم کزین پس نیاید به رزم و به بزم (همان، 143) |
5-9- برچسب زدن (لقب سازی)
«اسم‌گذاری یا برچسب زدن از تکنیک‌های قدیمی پروپاگاندا است که از کلمه‌ی لاتین adhominem گرفته شده است. با استفاده از این تکنیک به شخص، ایده یا یک گروه که هدف حمله است، برچسب توهین‌آمیز و ناپسند زده می‌شود. این تکنیک با این هدف مورد استفاده قرار می‌گیرد که ایده و فکری را محکوم یا رد کنیم، بدون اینکه به دنبال دلیلی برای تصمیم خود باشیم.»(هرمز مهرداد، 1380: 190)
| لقب ساختگی | مثال |
نامداران ایرانی به گودرز | دیوانگی، بی‌خردی، بی‌مغزی کاووس | به نزدیک این «شاه دیوانه» شو وزین در سخن یاد کن نو به نو (حماسه‌ی رستم و سهراب،138)
کسی را که جنگی چو رستم بود نراند، «خرد در سرش کم بود» (حماسه‌ی رستم و سهراب،139)
تو دانی که «کاوس را مغز نیست» به‌تندی «سخن گفتنش نغز نیست» همو زان سخن‌ها پشیمان شده ست ز تندی بخاید همی پشت (همان،139)
|
کژدهم به کاووس | شرارت سهراب | از ایران همه فرهی رفته گیر جهان از سر تیغش آشفته گیر (همان،131) |
هجیر به سهراب | ترجیح بزم بر رزم رستم | کنون رفته باشد به زاولستان که هنگام بزم است بر گلستان (همان،164) |
از زبان فردوسی | بی‌تجربگی هجیر | به دل گفت «ناکار دیده» هجیر که گر من نشان گو شیر گیر... (همان،164) |
رستم | شیطان‌صفت بودن سهراب | به دل گفت کین رزم «اهرمن» ست نه این رستخیز از پی یک‌تن ست (همان،174) |
رستم به سهراب | خونخوارگی سهراب | بدو گفت: کای «تیز و خونخواره مرد» از ایران سپه جنگ با تو چه کرد؟ (همان،176) |
5-10- نفی و اثبات
مجری عملیات روانی، در این شیوه، از طریق منفی جلوه دادن پیام‌ها و تبلیغات دشمن، به اثبات برتری‌های خویش می‌پردازد. در داستان رستم و سهراب، روحیه‌ی حریف در کارایی این روش تأثیر بسزایی دارد.
رستم | مثال |
نفی قدرت پهلوانی نژاد تورانی اثبات برتر دانستن نژاد ایرانی نسبت به نژاد تورانی | که ماننده ی سام گرد از مهان سواری پدید آمد اندر جهان از آزادگان این نباشد شگفت ز ترکان چنین یاد نتوان گرفت (حماسه‌ی رستم و سهراب،137) |
نفی قدرت سهراب اثبات کم سن بودن برای پهلوانی | گر ایدونک شمشیر با بوی شیر چنین آشنا شد، تو هرگز ممیر! (همان،177) |
نفی صلاحیت کاووس برای اداره کشور نفی پادشاهی کاووس در برابر نامداران ایرانی اثبات توانایی خود و محتاج بودن کاووس به وی | همه کارت از یکدگر بترست ترا شهریاری نه اندر خورست تو سهراب را زنده بر دار کن برآشوب و بدخواه را خوار کن (همان،138) |
مثال | سهراب |
به آوردگه بر مرا جای نیست ترا خود به یک‌مشت من پای نیست به بالابلندی و با شاخ و یال ستم یافت یالت ز بسیار سال (همان، 174) | نفی قدرت پهلوانی رستم اثبات پیری رستم |
5-11- تعمیم افراطی
«در تعمیم افراطی اصولاً واژه‌ها و اصطلاحاتی به کار گرفته می‌شوند که به لحاظ عاطفی و مجازی تداعی‌گر مفاهیم ارزشی و اعتقادات راسخی‌اند که ثابت کردن آن‌ها نیاز به اطلاعات یا استدلال خاصی ندارد. البته چنین واژه‌ها و اصطلاحاتی تصورات مختلفی را در ذهن افراد مختلف متبادر می‌سازند، امّا دلالت ضمنی آن‌ها همواره مطلوب و مؤثر است.» (محمدی نجم، 1384: 50)
عامل تعمیم دهنده | موقعیت تعمیم افراطی |
رستم | که ماننده ی سام گرد از مهان سواری پدید آمد اندر جهان از آزادگان این نباشد شگفت ز ترکان چنین یاد نتوان گرفت (حماسه‌ی رستم و سهراب،137) |
گیو | به زاولستان گر درنگ آوریم زمی باز پیگار و جنگ آوریم (همان،137) |
گودرز | که شهر و دلیران لشکر گمان به دیگر سخن‌ها برند این زمان کزین ترک ترسنده شد سرفراز همی‌گوید این گفته هر کس براز (همان،140) |
گرد آفرید | کنون من گشاده چنین روی و موی سپاه تو گردد پر از گفت‌وگوی (همان،120)
|
5-12- تفرقه‌افکنی
این شیوه در داستان رستم و سهراب، یکی از تکنیک‌های روانی کلیدی و مهم است که بستر را برای تحقق سایر عملیات‌های روانی فراهم می‌سازد. تفرقه‌افکنی میان رستم و سهراب، به‌صورت آگاهانه و یا ناآگاهانه بارها و بارها در چرخه‌ی داستان اتفاق می‌افتد تا اینکه به‌عنوان عامل اصلی عدم شناخت رستم از سهراب، به مرگ سهراب می‌انجامد.
تفرقه‌افکنی | هدف | مثال |
افراسیاب- هومان- بارمان | رستم و سهراب | پسر را نباید که داند پدر که بندند بدان مهر جان و گهر (حماسه‌ی رستم و سهراب،107)
|
هجیر | رستم و سهراب | به دل گفت ناکار دیده هجیر که گر من نشان گو شیر گیر بگویم بدین ترک بازور دست چنین یال و این خسروانی نشست (همان،164)
|
رستم | کاووس و ایرانیان | به ایرانیان گفت: سهراب گرد بیاید، نماند بزرگ و نه خرد ... به ایران نبیند ازین پس مرا شما را زمین پر کرکس مرا (همان،138) |
کاووس | رستم و سهراب | شود پشت رستم به نیرو ترا هلاک آورد بی‌گمان مر مرا اگر یک‌زمان زو به من بد رسد نسازیم پاداش او جز به بد (همان،205) |
5-13- پرستیژ و قدرت‌نمایی
این روش برای تحت تأثیر قرار دادن دشمن نسبت به قدرت، موقعیت نظامی خود و ... به کار گرفته می‌شود و ابزارهایی ازجمله تشریفات درباری و نشان دادن توانایی از بین بردن دشمن از طریق نمایش قدرت نظامی را مورد استفاده قرار می‌دهد.
تشریفات درباری | موقعیت نمود |
شاه سمنگان برای رستم | پذیره شدندش بزرگان و شاه کسی کو به سر برنهادی کلاه سزاوار او جای آرام و خواب بیاراست و بنهاد مشک و گلاب (حماسه‌ی رستم و سهراب، 75) |
رستم برای گیو | تهمتن پذیره شدش با سپاه نهادند بر سر بزرگان کلاه... ز ره سوی ایوان رستم شدند ببودند و یک‌باره دم برزدند (همان، 136) |
نمایش قدرت نظامی | موقعیت نمود |
سهراب | به زیر دز اندر یکی جای بود کجا دز بدان جای برپای بود به تاراج داد آن‌همه بوم و رست به یک‌بارگی دست بد را بشست (حماسه‌ی رستم و سهراب، 121) |
سهراب | خم آورد پشت و ز دست آن ستیخ بزد تند و برکند هشتاد میخ سراپرده یک بهره آمد ز پای ز هر سو برآمد دم کرّه نای (همان، 173) |
5-14- مکانیسم ماشه
در این شیوه، دشمن برای رسیدن به اهداف خود، به‌طور غیرمستقیم به تهدید طرف مقابل می‌پردازد. تهدید با بیان احتمالاتی که منافع دشمن را در برمی‌گیرد، تحقق می‌یابد.
عامل | مخاطب | خطوط قرمز | مثال |
گرد آفرید | سهراب | حمله کردن به دژ سپید | ولیکن چو آگاهی آید به شاه که آورد گردی ز توران سپاه... نباشی بس ایمن به بازوی خویش خورد گاو نادان ز پهلوی خویش (حماسه‌ی رستم و سهراب، 121)
|
گژدهم | رستم | درنگ و تأخیر کاووس در نبرد با سهراب | اگر دم زند شهریار اندرین نراند سپاه و نسازد کمین... از ایران همه فرهی رفته گیر جهان از سر تیغش آشفته گیر (همان، 131)
|
گیو | رستم | درنگ و تأخیر رستم در نبرد با سهراب | که کاووس تندست و هشیار نیست هم این داستان بر دلش خوار نیست... به زاولستان گر درنگ آوریم زمی باز پیگار و جنگ آوریم (همان، 137)
|
5-15- شرطی‌سازی
در این داستان، با توجه به سابقه‌ی پهلوانی‌های رستم و ایجاد نوعی اعتماد به قدرت او، ذهن شرطی شده‌ی کسانی مانند کاووس و یا مردم ایران، حتی در شرایطی که رستم در پی شکست نبرد اول با سهراب، به توانایی‌های خود شک می‌کند، همچنان از وی انتظار پیروزی و نجات ایران را دارند. سهراب نیز بااینکه پدر خود را ندیده است؛ اما با توجه به گفته‌های دیگران، پیش‌زمینه‌ای از قدرت رستم دارد و او را پهلوانی بزرگ می‌پندارد. همچنین رستم با توجه به گفته‌های کاووس و گیو، سهراب را قدرتمند می‌داند زیرا سهراب تنها کسی است که به سام تشبیه شده است. در این داستان، گودرز فردی پیر و باتجربه است و تمام ایرانیان با توجه به پیش‌زمینه‌های ذهنی که در مورد درایت او دارند؛ مطمئن هستند که او رستم را برای آشتی با کاووس و نبرد با سهراب، راضی خواهد کرد.
عامل شرطی شده | محور شرطی‌سازی | مثال |
رستم | همه‌ی پهلوانان، ایرانی هستند. | که ماننده ی سام گرد از مهان سواری پدید آمد اندر جهان از آزادگان این نباشد شگفت ز ترکان چنین یاد نتوان گرفت (حماسه‌ی رستم و سهراب،137) |
کاووس | تنها منجی ایران، رستم است. | چنین باد کاندر جهان جز تو کس نباشد به هر کار فریادرس (همان،136) بدین‌سان که گژدهم ازو یاد کرد جز از تو نباشد ورا هم‌نبرد (همان،136) چنو رفت و آمد سپاهی بزرگ ابا پهلوانی بکردار گرگ که داری که با او به روز نبرد شود برنشاند برو تیره گرد؟ (همان،139) |
کاووس | شباهت سهراب به سام | عنان‌دار چون او ندیده ست کس تو گویی که سام سوارست و بس (حماسه‌ی رستم و سهراب،131)
|
رستم | شباهت سهراب به سام |
(همان،137)
که ماننده ی سام گرد از مهان سواری پدید آمد اندر جهان چو ماننده ی سام جنگی بود دلیر و هشیوار و سنگی بود (همان،137)
|
5-16- قرینه‌سازی
در داستان رستم و سهراب، کژدهم در نامه‌ای که به کاووس می‌نویسد و در آن برای مقابله با سهراب درخواست کمک می‌کند، سهراب را به سام همانند می‌کند تا درخواستش مورد قبول کاووس قرار گیرد و از طرف دیگر جدی بودن خطر هجوم سهراب و قوی بودن وی را به او گوشزد کند. کژدهم از این شیوه‌ی عملیات روانی، به‌خوبی بهره می‌برد.
عامل | مخاطب | مثال | نتیجه |
کژدهم | کاووس | عنان‌دار چون او ندیده ست کس تو گویی که سام سوارست و بس (حماسه‌ی رستم و سهراب،131)
| پذیرش |
کاووس | رستم | که ماننده ی سام گرد از مهان سواری پدید آمد اندر جهان (همان،137) | طرد |
رستم | گیو | چو ماننده ی سام جنگی بود دلیر و هشیوار و سنگی بود بدین تیزی ایدر نیاید به جنگ نباید گرفتن چنین کار تنگ (همان،137)
| طرد |
5-17- افکار تحریف‌شده (فریب خبری)
ارائه‌ی اطلاعات غلط در مورد افراد، به‌صورت آگاهانه، در جهت تخریب شخصیت طرف مقابل، فریب خبری نامیده می‌شود. در این داستان، به‌کارگیری این شیوه، در مورد کسانی سودمند است که شناخت کاملی از طرف مقابل ندارند.
تحریف‌کننده | مخاطب | هدف | مثال |
هجیر | سهراب | بد جلوه دادن رستم نزد سهراب | کنون رفته باشد به زاولستان که هنگام بزم است بر گلستان (حماسه‌ی رستم و سهراب،164) |
کژدهم | کاووس | سرعت بخشیدن به کمک‌رسانی کاووس | از ایران همه فرهی رفته گیر جهان از سر تیغش آشفته گیر (همان،131) |
5-18- وارونه کردن
شاهان و پهلوانان در داستان موردبحث، به‌خوبی می‌دانند که به خاطر تأثیرات روانی عمیق بر دشمن، در جهت رفع تهدیدات از حکومت خود، باید نوعی دوگانگی اطلاعاتی را در پیش بگیرند. آنان با برجسته کردن نیات دروغینی که در نظر مخاطب مثبت جلوه می‌کنند، به‌خوبی از این شیوه عملیات روانی بهره می‌برند.
عامل | اطلاعات سیاه | اطلاعات سپید |
افراسیاب | کشته شدن رستم و سهراب و دستیابی به حکومت ایران | کمک به سهراب در حمله به ایران |
رستم | نجات جان خویش از مرگ | یادآوری احترام به رسوم پهلوانی در نبرد اول با سهراب |
مثال اطلاعات سیاه | مثال اطلاعات سپید |
پسر را نباید که داند پدر که بندد بدان مهر جان و گهر... وزان پس بسازیم سهراب را ببندیم یک‌شب برو خواب را (حماسه‌ی رستم و سهراب، 107) | که گر تخت ایران به چنگ آوری زمانه برآساید از داوری اگر جنگ جویی تو، جنگ آورند جهان بر بداندیش تنگ آورند (حماسه‌ی رستم و سهراب، 108) |
بدین چاره از چنگ آن اژدها همی خواست کاید ز کشتن رها (حماسه‌ی رستم و سهراب، 197) | دگرگونه‌تر باشد آیین ما جزین باشد آرایش دین ما... روا باشد ار سر کند زو جدا چنین بود تا بود آیین ما (همان، 197) |
5-19- دسته واگن
«بر اساس این تکنیک، مجریان عملیات روانی، طوری به مخاطبان القا می‌کنند که همه با نظرات و مواضع آنان موافقند و یا آنچه را آنان میگویند نظر همه است»(الیاسی، 1384: 8)
عامل | مخاطبان | موضوع | مثال |
کاووس | مردم ایران | مقابله با سهراب | به ایرانیان گفت: سهراب گرد بیاید، نماند بزرگ و نه خرد شما هرکسی چاره‌ی جان کنید خرد را بدین کار پیچان کنید به ایران نبینید ازین پس مرا شما را زمین پرّ کرکس مرا (حماسه‌ی رستم و سهراب، 197) |
بسامد عملیات روانی در داستان رستم و سهراب به شرح زیر خلاصه می شود.
نوع عملیات روانی راهبردی | تعداد | درصد |
انگاره سازی | 10 | 82/12 |
پلیس خوب، پلیس بد | 10 | 82/12 |
کنترل بازتابی | 6 | 70 /7 |
برچسب زدن (لقب سازی) | 6 | 70 /7 |
تفرقه‌افکنی | 4 | 12/5 |
دروغ بزرگ | 4 | 12/5 |
درز اطلاعات | 4 | 12/5 |
پرستیژ و قدرت‌نمایی | 4 | 12/5 |
نفی و اثبات | 4 | 12/5 |
تعمیم افراطی | 4 | 12/5 |
شرطی‌سازی | 4 | 12/5 |
قرینه‌سازی | 3 | 85/3 |
مکانیسم ماشه | 3 | 85/3 |
بزرگنمایی | 3 | 85/3 |
دشمن سازی | 2 | 57/2 |
استفاده از قالب‌های استعاره‌ای | 2 | 57/2 |
فریب خبری | 2 | 57/2 |
وارونه کردن | 2 | 57/2 |
دسته واگن | 1 | 29/1 |
جمع کل | 78 | %100 |
نمودار فراوانی عملیات روانی در داستان رستم و سهراب به شرح زیر خلاصه می شود.
6-نتیجه‌گیری
عملیات روانی به‌عنوان راه میانبری برای صاحبان قدرت و سیاست‌مداران با تأثیر روانی بر افکار عمومی یا سوژه‌های کلیدی سیاسی- نظامی برای تسریع در نیل به اهداف سیاسی، نظامی و ... با کمترین تلفات جانی و مالی به کار می‌رود. در داستان رستم و سهراب، عملیات روانی به‌موازات نبرد تن‌به‌تن به کار گرفته می‌شود. بعضی از تکنیک‌ها، به دلیل تناسب با موقعیت و تطبیق با روحیات ایرانیان و تورانیان بیشتر کاربرد دارند. گاه یک عملیات روانی به‌کرات به‌وسیله‌ی افراد مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. بسامد کاربرد عملیات‌های تاکتیکی بیشتر از تکنیک‌های راهبردی است درمجموع هفتادوهشت مورد از انواع نوزده‌گانۀ عملیات روانی تاکتیکی، انگاره سازی و پلیس خوب و بد هرکدام با ضریب 82/12% بالاترین و دسته واگن با ضریب 29/1% در پایین‌ترین سطح از فروانی نمودار قرار گرفته است.
فهرست منابع
اسماعیلی، علی‌محمد (1389) جنگ نرم در همین نزدیکی، تهران: نشر ساقی.
امامزاده فرد، پرویز (1383) «عملیات روانی امریکا در جنگ سوم خلیج‌فارس در سال 2003»، فصلنامه‌ی عملیات روانی، سال اول، شمارۀ 3، تهران، صص 73-102
جنیدی، رضا (1389) تکنیک‌های عملیات روانی و شیوه‌های مقابله ، مشهد، نشر آستان قدس رضوی.
حسینی، حسین (1382) اصول و مبانی عملیات روانی، تهران: گستر
خدامرادی، فریده (1386) «تحلیل عملیات روانی شبکه‌های ماهواره‌ای در حوادث سال 1385 آذربایجان»، فصلنامۀ عملیات روانی، سال پنجم، شماره‌ی 18، تهران، صص 36-66
دارابی، علی (1388) رفتار انتخاباتی در ایران، تهران: نشر سروش
زورق، محمدحسن (1372) مبانی تبلیغ، تهران: نشر سروش.
سبیلان اردستانی، حسن (1383) «عملیات سازی عملیات روانی»، فصلنامه عملیات روانی، سال 2، شماره 5
سلطانی فر، محمد، هاشمی، شهناز (1382) «پوشش خبری»، تهران:نشر سیمای شرق.
شیرازی، محمد (1376) جنگ روانی و تبلیغات، مفاهیم و کارکردها، تهران: دانشگاه امام حسین
عاصمی، محمد رسول (1388) مجموعه مقالاتی بر جنگ نرم، تهران: نشر قلم علم.
فردوسی، ابوالقاسم (1376) شاهنامه، بر اساس چاپ مسکو، ج 6، تهران: نشر قطره
کاپفرر، ژان نوئل (1380) شایعه، تهران: انتشارات شیراز.
گال، م و والتر، ب و جویس، گ (1382) روش‌های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روانشناسی (جلد اول)؛ ترجمه احمدرضا نصر و همکاران، چاپ اول، تهران: سمت
لطفی، حمید (1381) روانشناسی اجتماعی، روانشناسی همرنگی با جماعت، تهران:نشر مؤلّف.
محمدی نجم، حسین (1384) «متقاعدسازی و افکار عمومی در رسانه‌های غربی»، فصلنامه‌ی عملیات روانی، سال سوم، شمارۀ 9، ص 5
مرادی حجّت اله، عملیات روانی (1386)«چشم‌انداز مفهومی»، ماهنامه‌ی نگاه، سال اول، شمارۀ 1، ص 4.
مهرداد، هرمز (1380) «مقدمه‌ای بر نظریات و مفاهیم ارتباط‌جمعی»، تهران، نشر فاران.
هاروارد دیوید (1388) زندگی ما درگرو رسانه‌ها، ترجمه‌ی هلن صدیق بنای، سایت مرکز تحقیقات و مطالعات رسانه‌ای همشهری، تهران.
الیاسی، محمدحسین(1384) روانشناسی نفوذ اجتماعی، مجموعه‌ی مقالات دومین همایش عملیات روانی، معاونت فرهنگی سپاه، تهران.
Strategic Frequency" in Shahnameh Psychological Operations
(A case study of the story of Rostam and Sohrab based on the frequency chart)
DR.abolfazl ghanizadeh2
Abstract
The psychological warfare is a non-violent tactic, which provides a platform for infiltration and overcoming the enemy. Today, the knowledge of politics and security has given this policy the strategic rationality of sovereignty. In ancient societies, this strategy was taught as a form of educational, sports and recreation. By examining the political and military functions of the past, it is always possible to list many examples of this complex and political plan of mankind, both in the strategic and tactical sectors.
In this article, the sample of the tactical part of the psychological operation of the story "Rostam and Sohrab" is examined. After mentioning the case for seventy eight of the nineteen types of tactical psychological operations, it is concluded that good and bad imagination and police Which with the highest coefficient of 12.82% and the wagon category with the coefficient of 1.29% at the lowest level of the flow of the diagram. It is noteworthy that levels and types of psychological operations have always followed the discourse and the rationality of time.
Key words:
Shahnameh, Rostam and Sohrab, Psychological and Strategic Operations
[1] . استادیار دانشگاه پیام نور، آذربایجان شرقی ، تبریز، ایران . ab.gh9966@gmail.com
[2] . Assistant Professor of Language and Literature, Payame Noor University, West Azerbaijan , Tabriz , Iran .Email: ab.gh9966@gmail.com
