الگوی روابط معنای «مکانهای عمومی باکیفیت» از منظر اندیشه اسلامی-ایرانی
الموضوعات :
محسن رفیعیان
1
(استادیار، گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه یزد)
مجتبی رفیعیان
2
(استاد، عضو هیات علمی گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس تهران)
محمدرضا بمانيان
3
(استاد، عضو هیات علمی گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس تهران)
الکلمات المفتاحية: کیفیت مکان, الگوی روابط معنای مکان, مکان¬های عمومی, اندیشه اسلامی ایرانی, شهرسازی اسلامی-ایرانی.,
ملخص المقالة :
هر مخاطب با قرارگیری در مکانهای عمومی، معانی بسیاری را در ذهن خود تداعی میکند و سپس این معانی را در منظومه‌ای کلی و در ارتباط با یکدیگر قرار می‌دهد. و بر مبنای آن قضاوت کیفی میکند. که آیا مکان باکیفیت است یا نه؟ الگوی روابط معنایی، مبنای فهم کلی معنای مکان و کیفیت معنای مکانهای عمومی شهری است. یکی از عوامل شکل‌دهنده این الگو، زمینه اندیشه ای جامعه است. فهم یک فرد مجهز به اندیشه اسلامی-ایرانی از مکانهای عمومی با فهم یک فرد با زمینه اندیشه‌ای متفاوت، دارای تمایزاتی است. سوال اصلی این است که کدام الگو قضاوت کیفی معنای مکان را متاثر از زمینه اندیشه ای بهتر تبیین میکند. متناظر این سوال، هدف تبیین الگوی روابط معنای مکانهای عمومی از منظر اندیشه اسلامی-ایرانی است. در این پژوهش، روش تحقیق نظریه زمینه بنیاد با رویکرد کیفی، مبتنی بر 15 مصاحبه ی نیمه‌ساختاریافته بکارگیری شده و مصاحبه ها با استفاده از نرم افزار «مکس کیودا» در سه مرحله (باز، محوری و گزینشی) کدگذاری شده اند. نتایج حاکی از آن است که شاخصهای تقریباً یکسانی در خصوص معنای مکان در ادبیات عام و شهرسازی اسلامی-ایرانی وجود دارد، اما مهم چیدمان، نظم و آرایش این شاخصها در قالب الگوی روابط معانی است که در قالب 8 وجه به شکل خیمه معنای مکان، شامل: «طبیعی-زیست‌محیطی، مادی-معیشتی، اجتماعی-مردمی، هنجاری، هویت و اصالت، قدرت، پاکی و روانی» و یک مقوله محوری «تذکر و توجه به عالم بالا» ترسیم گردیده است. این الگو دارای سه ویژگی اصلی: استعلایی بودن، مکمل بودن و سلسله‌مراتبی بودن است. برمبنای این الگو قضاوت کیفی هر مکان عمومی شهری در درجه اول با هشت وجه صورت می گیرد و سپس مقوله محوری «تذکر، توجه(توحید)» بعنوان جوهر کیفیت معنای مکان، دال مرکزی و تکمیل کننده کیفیت معنا در ادراک مخاطبان و مبنای قضاوت آنها است.
پاکزاد، جهانشاه (1391)، الفبای روانشناسی محیط برای طراحان، انتشارات آرمانشهر، تهران.
بهرا، بهاره و حمیدرضا صارمی (1400)، «مؤلفه‌های کیفیت مکان در شهر ایرانی ـ اسلامی»، مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، 43، (11): 5-24.
بنتلی، ای ین (1390)، محیط های پاسخده، ترجمه مصطفی بهزادفر، انتشارات دانشگاه علم و صنعت، تهران.
خاک زند، مهدی و کوروش آقابزرگی (1393)، «سنجش مؤلفه‌های کیفیت فضای شهری با مقایسه تطبیقی رویکرد ایرانی-اسلامی و غربی»، مجله علمی-پژوهشی پژوهش‌های معماری اسلامی، بهار، 146- 131.
خوانساری، محمد (1394)، منطق صوری، جلد 1 و2، نشر دیدار، تهران.
رفیعی، سمیه؛ مجید صالحی نیا و قاسم مطلبی (1398)، «کاربرد روش تحلیل تماتیک در شناسایی قابلیت‌های معنایی تجربه شده حین حرکت روزمره در محیط انسان ساخته»، معماری و شهرسازی ایران، 10 (2)، 98-85.
رفیعیان، محسن (1394)، شهرسازی اسلامی (روش شناسی و طرح مساله)، مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران، دانش شهر شماره 306، خرداد.
رفیعیان، محسن؛ پردیس اکبری؛ سینا پیرعلایی و مجتبی رفیعیان (1397)، «تعیین مشخصه اساسی کیفیت مکان های عمومی شهری نمونه مورد مطالعه: میادین شهر یزد»، پنجمین کنفرانس ملی دستاوردهای اخیر در مهندسی عمران، معماری و شهرسازی، تهران.
رفیعیان، محسن؛ مجتبی رفیعیان و محمدرضا بمانیان (1398)، «تحلیلی بر ادراک «کیفیت معنای مکان» با تأکید بر مکان های عمومی شهر یزد»، پژوهش های جغرافیای انسانی (پژوهش های جغرافیایی)، دوره 51، شماره 2، 428-411.
رئیسی، محمد منان (1397)، معماری و شهرسازی مطابق با سبک زندگی اسلامی: از تشریح وضع مطلوب تا تحلیل وضع موجود، انتشارات دانشگاه قم، قم.
زمانی، بهادر و احسان بابائی سالانقوچ (1400)، «تحلیل ابعاد به مثابه روشی برای پژوهش در "شهر اسلامی"»، مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، 39 (10)، 19-30.
صبا، سامان (1399)، «کاربست واقع گرایی اسلامی در فهم ارزش های انسانی مکان در معماری»، فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، سال پنجم، شماره 2.
علی آبادی، محمد (1382)، «شهر خداوند تصویری از ساختار معنایی آرمانشهر اسلامی»، مجله مدرس هنر، شماره سوم، دوره اول، بهار.
قاسم‌زاده، حبیب‌الله (1359)، «سیری کوتاه در نظریه ابن خلدون»، نشریه روانشناسی و روان‌پزشکی بازتاب، شماره 2، 57.
گروتر، یورک کورت (1390)، زیبایی‌شناسی در معماری، چاپ ششم، ترجمه جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
گلکار، کوروش (1390)، آفرینش مکان پایدار، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
لیتکوهی، ساناز و سپیده سنجری (1393)، «مقایسه معیارهای کیفیت زندگی شهری در نظریات معاصر و مفاهیم استخراج شده در خصوص شهر اسلامی بر مبنای علل چهارگانه معماری»، فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش معماری اسلامی، سال اول، شماره2، بهار، 41-64.
معتقد محمد و حسن سجادزاده (1400)، «نقش کیفیت محیطی بر دلبستگی به مکان در فضاهای شهری (مطالعه ی موردی: میدان مرکزی شهر همدان)»، مجله پژوهش های جغرافیای انسانی (پژوهش های جغرافیایی).
نقره‌کار، عبدالحمید (1387)، درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی، وزارت مسکن و شهرسازی، تهران.
نقی‌زاده، محمد (1385)، معماری و شهرسازی اسلامی (مبانی نظری)، راهیان، اصفهان.
نقی زاده، محمد (1388)، «طرح كلي برنامه جامع احيا شهر اسلامي»، ماهنامه كتاب ماه هنر، شماره 136، دي ماه.
نقی‌زاده، محمد (1390)، «ریشه‌های شهر اسلامی در متون اسلامی»، مجله کتاب ماه هنر، مرداد، 155، 12-26، راهیان.
نقی‌زاده، محمد (1391)، شهر بیداری، دانشگاه آزاد علوم تحقیقات، تهران.
نقی‌زاده، محمد (1393)، شهر زیبا، سازمان فرهنگی-تفریحی شهرداری اصفهان، اصفهان.
نقی‌زاده، محمد (1395-الف)، طراحی شهر و فضای شهری ایرانی (مبانی، اصول، معیارها، نمونه‌ها)، خورشید باران، تهران.
نقی‌زاده، محمد (1395-ب)، نظریه فضای حیات طیبه: شهر آرمانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات، تهران.
وثیق، بهزاد؛ آزاده پشوتنی‌زاده و محمدرضا بمانیان (1388)، «مکان و مسکن از منظر اسلام»، مجله مطالعات میان رشته‌ای قران کریم، سال اول، شماره 3، 93-102.
Bogdan, Wyporek. 2000. Millennium Report. Published by: ISoCaRP: http://isocarp.org/app/uploads/2014/08/millenium_report.pdf. January. 2017.
Bourdieu, P. 1992. Outline of a Theory of Practice. Cambridge University Press. Cambridge and New York.
Carmona, M. 2021. Public Places Urban Spaces, the Dimensions of Urban Design, 3rd Edition, Ebook Published, Taylor & Francis Group.
Corbin, J. & Strauss, A. 2007. Basics of qualitative research: Techniques and procedures for developing grounded theory. Thousand Oaks. CA: Sage Publications.
Coleman, J, 1987. Opportunities for Innovation in Urban Design Education, Australian Planners 25(4): 28-31.
Eco, U. 1968. Function and sign: semiotics in architecture,in the city and the sign : An Introduction to Urban Semiotics. Gottdiener , M. and Lagopoulos, A.Columbia University press. New York.
Goody, B., 1993. Tow Gentlemen in Verona: The Qualities of Urban Design, Streetwise, 4(2): 3-5.
Greene, S. 1992. Cityshape. JAPA. 58 (2): 177- 189.
Haughton, G. & Hunter, C. 1994. Sustainable Cities. London: Jesica Kingsley.
Kuhn. S.T. 1972. Notes on Lakatos. Boston studies in the philosophy of science. Vol. VIII. Pp. 137-146.
Magnes, Phillip W. 2019. The Fairytale of Hegemonic Neoliberalism. American Institute for Economic Research. Retrieved 6 July 201.
Manzo, Lynne C. 2005. For better or worse: Exploring multiple dimensions of place meaning. Journal of Environmental Psychology. Volume 25. Issue 1. March. Pages 67–86.
Morris, C.W. 2006. Writings on the General Theory of Signs . Mouton. Den Haag.
Nassar .J. 2015. Advances in Environmental Psychology. Journal of Behavioral sciences, 384-387.
Punter, J. & Carmona, M. 1997. The design Dimention of Planning: Theory. Content and Best Practice for Design Policies, London: E & FN Spon.
Sama, M.A. Srikanthan, D. Nestor, A. et al. 2021. Global and local interference effects in ensemble encoding are best explained by interactions between summary representations of the mean and the range. Atten Percept Psychophys 83, 1106–1128.
Southworth, M. 1989. Theory and Practice of Contemporary Urban Design. Town Planning Review. 60 (4): 369- 402.
Tibaldes, F., 1988. Planning & Urban Design: A New Aganda, The Planner, 74(4): 4.
Trancik, R. 1986. Finding Lost Spaces: Theories of Urban Design. New York: Van Nostrand Reinhold.
ODPM, 2005. PPS1: delivering sustainable development, Norwich: Stationery Office.
Violich, F. 1983. Urban Reading and the Design of Small Urban Places: The Village of Sutivan. Town planning Reviw. Vol. 54. pp. 41-62.
PPS(Project for Public Spaces). 2021. www.PPS.org/Agu.2021.
