رویکرد متکلمان اسلامی به عقل در نظریه های کلامی
الموضوعات :
هرمز اسدی کوه باد
1
(دانشگاه آزاد اسلامی،رامهرمز)
الکلمات المفتاحية: شیعه, اشاعره, معتزله, ماتریدیه, عقل, فقه, کلام,
ملخص المقالة :
متفکران اسلامی از بدو شکل گیری فرهنگ وتمدن اسلام در تفسیر متون اسلامی ونحوه ی استنباط و بهره گیری از آن متون مقدس درهستی شناسی و اصول عقیدتی وبکارگیری آنها در دستورالعمل وراه و روش مسلمانی (فقه) ،دیدگاههای گوناگونی ارایه داده ند، از این رو جهت گیری های مختلف، پدید آمده ومنشاء مکاتب گوناگون کلامی وفقهی شده است؛برخی به ظواهر متون بدون هر گونه تاویل وتفسیر عمل کرده و با هرگونه خرد ورزی ودخالت عقل در این عرصه مخالفت نمودند وگروهی دیگر، برای عقل اهمیت فراوانی قایل شده وآیات و روایات را ازاین رهگذر تاویل وتفسیر نمودند؛ که درنتیجه موجب پیدایش نحله های کلامی متعدد،چون؛عدلیه ، اشاعره و ماتریدیه وظاهریه و....شده است واز سوی دیگر همین طرز تفکر در عرصه فقه ومبانی استنباط موثر افتاده و مکاتب فقهی گوناگونی چون ، اصحاب رای ، حدیث،وظاهریه و.... را در اهل سنت و روشهای اصولی واخباری را در شیعه امامیه پدید آورده است،این پژوهش به روش تحلیلی وتوصیفی و با تطبیق آراء گوناگون متفکران این مکاتب به این نتیجه دست یافته است که گرچه همه‌ی اندیشمندان اسلامی درتحقیقات و مطالعات کلامی وفقهی اهداف واصول مشترک داشته اند ، ولی رویکرد آنان به عقل درمواجهه با نصوص ،موجب تعدد روشها ونگرش‌ها، در عرصه های نظری و عملی شده است.
اشعري،ابوالحسن،(1362 ش )،مقالات الاسلاميين و اختلاف المصلين مترجم : محسن مويدي ، تهران ، اميركبير ، چاپ اول.
برنجكار،رضا،(1378ش)،آشنايي بافرق ومذاهب اسلامي،قم،طه،چاپ اول.
بغدادی،عبدالقاهرابومنصور،(1372ه.ش)،الفرق بین الفرق،مترجم: محمدجواد مشکور،تهران، اشراقی ،چاپ چهارم.
پطروشفسكي،ایلیاپاولویچ،(بی تا)،اسلام در ايران از هجرت تا پايان قرن نهم هجري، مترجم : كريم كشاورز،بی نا،بی جا.
جعفري لنگرودي،محمدجعفر،(1382ش)،مکتب های حقوقی درمکتب اسلام ، تهران ، كتابخانه گنج دانش ،چاپ سوم.
جناتی، محمد ابراهیم،(1374ش )،ادوار فقه وکیفیت بیان آن، تهران،چاپ اول.
-------------------، (1380ش )،روشهاي كلّي استنباط در فقه، تهران ، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامي،چاپ اول.
دواني ،علي ،(1362ش)،وحيد بهبهاني،تهران،اميركبير،چاپ دوم.
سبحاني،جعفر، (1383ش )،فرهنگ عقايد و مذاهب اسلامي،جلد اول ، قم ، موسسه امام صادق ،چاپ دوم.
شريف،ميان محمد،(1365ش)،تاريخ فلسفه دراسلام،جلددوم،ترجمه زير نظر:نصرالله پورجوادي،مركزنشردانشگاهي،تهران،چاپ اول.
شهابي،محمود،(1366ش )،ادوار فقه جلد 1 ، تهران ، سازمان چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، چاپ دوم.
غزالی ، محمد،(1390ش )،المنقذ من الضلال،ترجمه سیدناصرطباطبایی،مولی، تهران،چاپ اول.
فیض، علیرضا،(1382ش) ,ویژگیهای ی فقه پویا، تهران،پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول.
قبادیانی، ناصر خسرو، (1392ه.ش)،سفرنامه،ویراستار:محمود غنی زاده،اساطیر، تهران، چاپ دوم.
گرجی،ابوالقاسم،(1375ش) ،تاریخ فقه و فقها،تهران،سمت،چاپ دوم.
-------------،(1369ه.ش )،مقالات حقوقی،دانشگاه تهران،چاپ اول.
مدرسی طباطبایی ، سيّد حسن، (1410ق )،مقدمه اي بر فقه شيعه ،مترجم: محمد آصف فکرت، مشهد،آستان قدس رضوي،چاپ اول.
مظفر،محمد رضا،(1376ش )،اصول الفقه،مترجم:علیرضا هدایی،تهران ،حکمت،چاپ دوم.
مکدرموت، مارتین،( 1372ش )،اندیشه های کلامی شیخ مفید، ترجمه :احمد آرام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،چاپ اول.
ابن حزم ،(بی تا)،الاحكام فی اصول الاحکام جلد اول،تحقیق :احمد شاکر،بی جا، چاپ اول.
ابن خلّكان،احمد بن محمد،(1368 ه. ق) ،وفيات الاعيان وانباء ابناء الزمان جلد 3، تحقیق:محمد محی الدین عبدالحمید،السعاده ، مصر، چاپ اول.
ابن ابي الحديد،ابوحامدبن محمد،(بی تا)،شرح نهج البلاغه،جلد 16،تحقيق:ابوالفضل ابراهيم،مصر،عيسي البابي الجلي،چاپ اول.
ابن قتيبه،ابومحمد،(1353 ه.ق)،المعارف،مصر،المكتبه المحسينه ،چاپ اول.
ابو زهره ، محمد،( 1978م )،تاريخ المذاهب الاسلامية جلد 1 ، بیروت، دارالفکر، چاپ اول. ابن نديم ، ابوفرج محمد بن اسحاق ، (بی تا)،الفهرست للندیم، تحقيق رضا تجدد ، طهران، بي نا .
ابن متويه ،( 1965م )،محيط ج 1 ،قاهره، مصر، چاپ اول.
ابن مرتضي،احمد بن يميني،(1961م)،طبقات المتعزله،تحقيق سوسنه ديفلند فرز ، لبنان ، كاتوليكيه.
استرآبادی،محمدامین،(1429ه.ق)،فوائدالمدینه، قم ، دارالنشر لا هل البیت (ع)،چاپ اول.
اصفهاني،ابوالفرج ا حمد بن محمد،1285ه.ق،الاغاني جلد 10 ،قاهره، مصر.
انصاري ، مرتضي، (1419ه.ق)،فرائد الاصول جلد 4 ، قم ، مجمع الكفر الاسلامي ،چاپ اول .
بحراني،يوسف ،(1363ش)،الحدائق الناضره في احكام العترة الطاهرهجلداول،قم، موسسه ا لنشر الاسلامي ، چاپ اول.
----------،(بی تا)،الدررالنجفيه،قم،موسسه آل لبيت،چاپ اول.
تفتازانی،سعد الدین مسعود،(بی تا)، شرح المقاصد،تحقیق:عبدالرحمن عمیره،عالم الکتب ، بیروت،چاپ اول.
جزايري،سيدنعمه الله،(بی تا)،انوار نعمانيه، تبريز ،شركت چاپ، چاپ اول.
حافظ،ابوعثمان،(1933م )،رسائل،قاهره ، سندو بی،چاپ اول.
خضري بك،محمد،(1390 ق)،اصول الفقه،دارالکتب العلمیه،بیروت،چاپ اول.
خلاف،عبدالوهاب،(1992 م)علماصول الفقه،دمشق،الدارالمتخذه،1992 م ، چاپ اول.
خويي،سيدابوالقاسم،(1369ش)،،معجم رجال الحديث وتفصيل طبقات الرّواة جلد اول ، قم ، مركز نشر آثار الشيعه،چاپ اول
خياط،ابوالحسين،(1957م)،الانتصار،لبنان،بيروت،نادر، چاپ اول.
سبكي،عبدالوهاب ابن علی،(1385ه.ق.)، طبقات الشافعيه الکبری ،جلد 3، تحقیق: عبدالفتاح محمد، محمود محمد طناحی، عیسی الباب الحلبی، مصر، چاپ اول.
سيدمرتضي علم الهدي،(1325ش.)،امالي مرتضي ج1،تحقیق:سید محمد بدرالدین النعسانی الحلبی،قم،کتابخانه ایه الله نجفی مرعشی،چاپ اول.
شيخ مفيد،محمد بن محمد بن النعمان، (1372ش)،اوائل المقالات، تحقيق:دكتر مهدي محقق، تهران،دانشگاه تهران،چاپ اول .
صدر،سيدمحمدباقر،(1379ش)،المعالم الجديده، قم ، كنگره شهيدصدر، چاپ اول.
طبري ، محمد بن جرير ،(بی تا)،تاريخ طبري جلد 5 ،تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم ،مصر ،دارالمعارف ، چاپ اول.
عاملی، حر، ( 1403ه.ق)،فوایدالطوسیه،المطبعه العلمیه،قم،چاپ اول.
كركي،حسين، (1396ق)،هداية الابرار الي طريق الائمه الاطهار ( ع ) ،تصحيح :رؤوف جمال الدين ،چاپ اول .
مصری،احمدايمن، (1952م)،ضحي الاسلام جلد3،مصر،قاهره 1952م، چاپ اول.
معتزلي،عبدالجباربن احمد،( 1416ه.ق)،شرح الاصول الخمسه، تحقيق: دكتر عبدالكريم عثمان ،بیروت، مكتبه وهبه، چاپ اول.
مقدسي ،ابن مطهر،(بی تا)،البدء والتاريخ،جلد 5، تلمان اوآر ، تجديد چاپ المثني،بغداد.
وحيد بهبهاني،محمد باقر،( 1416 )ه. ق،الرسائل الاصوليه ، : قم ، موسسه وحيد بهبهاني،چاپ اول .
سبحاني،محمدتقي،(1374)ش،عقلگرايي و نصگرايي در كلام اسلامي ، نقد و نظر ، دوره اول ، شماره سوم و چهارم ،ص 205 -232.
قیوم زاده،محمود،(1391)ش،بررسی وتبیین مکتب کلامی ماتریدی، فصلنامه علمی پژوهشی فلسفه وکلام اسلامی ، سال دهم،شماره سی ویکم،ص 119-138.
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 38 ـ ۷
رویکرد متکلمان اسلامی به عقل در نظریه های کلامی
هرمز اسدی کوه باد1
چکیده
متفکران اسلامی از بدو شکل گیری فرهنگ وتمدن اسلام در تفسیر متون اسلامی ونحوه ی استنباط و بهره گیری از آن متون مقدس درهستی شناسی و اصول عقیدتی وبکارگیری آنها در دستورالعمل وراه و روش مسلمانی (فقه) ،دیدگاههای گوناگونی ارایه داده ند، از این رو جهت گیری های مختلف، پدید آمده ومنشاء مکاتب گوناگون کلامی وفقهی شده است؛برخی به ظواهر متون بدون هر گونه تاویل وتفسیر عمل کرده و با هرگونه خرد ورزی ودخالت عقل در این عرصه مخالفت نمودند وگروهی دیگر، برای عقل اهمیت فراوانی قایل شده وآیات و روایات را ازاین رهگذر تاویل وتفسیر نمودند؛ که درنتیجه موجب پیدایش نحله های کلامی متعدد،چون؛عدلیه ، اشاعره و ماتریدیه وظاهریه و....شده است واز سوی دیگر همین طرز تفکر در عرصه فقه ومبانی استنباط موثر افتاده و مکاتب فقهی گوناگونی چون ، اصحاب رای ، حدیث،وظاهریه و.... را در اهل سنت و روشهای اصولی واخباری را در شیعه امامیه پدید آورده است،این پژوهش به روش تحلیلی وتوصیفی و با تطبیق آراء گوناگون متفکران این مکاتب به این نتیجه دست یافته است که گرچه همه‌ی اندیشمندان اسلامی درتحقیقات و مطالعات کلامی وفقهی اهداف واصول مشترک داشته اند ، ولی رویکرد آنان به عقل درمواجهه با نصوص ،موجب تعدد روشها ونگرش‌ها، در عرصه های نظری و عملی شده است.
واژگان کلیدی
شیعه، اشاعره، معتزله، ماتریدیه، عقل، فقه، کلام.
[1] . گروه فقه ومبانی حقوق اسلامی،واحد رامهرمز،دانشگاه آزاد اسلامی،رامهرمز، ایران.
Email: Asadi.koohbad@gmail.com
تاریخ دریافت: 5/6/1399 پذیرش نهایی: 2/11/1399
