الهیات اعطائی(2)؛ دلالتهای قاعده اعطاء در صفات و افعال واجب
الموضوعات :حسن محمدی احمدآبادی 1 , سعید متقی‌فر 2
1 - هضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نراق
2 - دانشگاه باقرالعلوم (ع)
الکلمات المفتاحية: معطی‌الشیئ, خداشناسی, الهیات, صفات, افعال,
ملخص المقالة :
قاعده «معطی‌الشیئ» یکی از قواعد پرکاربرد در الهیات اسلامی است. این قاعده به دو شیوه در براهین اثبات صفات واجب به کار رفته است. در یک کاربرد در راستای اثبات مطلق صفات کمالیه و در کاربردی دیگر در جهت اثبات تک تک صفات کمالیه از جمله تمام اقسام علم واجب از جمله اثبات علم حضوری ذاتی، علم به غیر پیش از ایجاد، علم به غیر پس از ایجاد، علم فعلی و علم حضوری به غیر بهره برده‌اند. همچنانکه در اثبات صفات و ذاتی بودن صفاتی همچون قدرت، حیات، اراده، وجوب، خیریت، حقیت، بساطت، غناء و مالکیت به کار رفته است. این قاعده در اثبات گزاره‌های اساسی مرتبط با حوزه افعال الهی مانند قاعده الواحد، وجود منبسط، عوالم وجود، ابداع عالم و اتقان صنع نیز نقش آفرین است. نوشتار حاضر با اثبات نفوذ این قاعده در عمق مهمترین مسائل الهیات اسلامی، توصیف الهیات اسلامی به «الهیات اعطائی» را امری توجیه‌پذیر می‌داند.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین،(1380)، قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی، چاپ سوم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران.
ابن تركه، صائن الدين على، (1360)، تمهيد القواعد، مصحح: سيد جلال الدين آشتيانى، چاپ اول، انتشارات وزارت فرهنگ و آموزش عالى، تهران.
ابن تيميه، احمد بن عبدالحیلم، (1425)، شرح العقيدة الإصفهانية، چاپ اول، المكتبة العصرية، بيروت.
ابن سينا، (1404)، الشفاء (الالهيات)، به تصحيح سعيد زايد، مكتبة آية الله المرعشى، قم.
ابن سينا، (1371)، المباحثات، تحقيق محسن بيدارفر، چاپ اول، بیدار، قم.
ابن سينا، (1363)، المبدأ و المعاد، به اهتمام عبد الله نورانى، موسسه مطالعات اسلامى، تهران.
ابن سينا، (1379)، النجاة من الغرق فى بحر الضلالات، تصحيح محمد تقى دانش پژوه، چاپ دوم، دانشگاه تهران، تهران.
ابن عربى، محيى الدين، (بی‌تا)، الفتوحات المكية، چاپ اول، دار الصادر، بيروت.
ابن عربی، محیی‌الدین، (1946)، فصوص‌الحكم، چاپ اول، دار إحياء الكتب العربية، قاهره.
ابن قيم جوزيه(1415)، محمد خليل هراس، شرح القصيدة النونية، چاپ دوم، دار الكتب العلمية، بيروت .
ابن ياقوت الاهرى، عبد القادر بن حمزة، (1358)، الاقطاب القطبية او البلغة فى الحكم، تحقيق محمد تقى دانش پژوه، انجمن فلسفه ايران، تهران.
ابوالبركات، (1373)، المعتبر فى الحكمة، چاپ دوم، دانشگاه اصفهان، اصفهان .
احسائی، احمد بن زین الدین، (1427)، شرح العرشیة، چاپ دوم، مؤسسه شمس هجر و موسسه البلاغ، تهران.
استرآبادى، محمد جعفر، (1382)، البراهين القاطعة في شرح تجريد العقائد الساطعة، چاپ اول، مكتب الأعلام الإسلامي، قم.
اسدآبادی، سيد جمال الدين، (1423)، التعليقات على شرح العقائد العضدية، تحقيق محمد عماره، بی‌نا، بی‌جا.
آشتیانی، سیدجلال الدین، (1376)، هستی از نظر فلسفه و عرفان، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، قم.
افلوطین، اثولوجيا، (1413)، تحقيق از عبد الرحمن بدوى، چاپ اول، انتشارات بیدار، قم.
الهی قمشه‌ای، مهدی، (1363)، حکمت الهی عام و خاص، ، اسلامی، تهران.
آملی، محمد تقی،(1377)، درر الفوائد (تعلیقه علی شرح المنظومه للسبزواری)، اسماعیلیان، قم.
انصاری شیرازی، یحیی،(1387)، دروس شرح منظومه حکیم متأله حاج ملاهادی سبزواری، بوستان کتاب، قم.
پلاسى الشيرازى، حسن بن حمزة، (1986)، رسالة «تحفة الروح و الأنس فى معرفة الروح و النفس (رسالتان فى الحكمة المتعالية و الفكر الروحى)، محقق: صالح عضيمة، چاپ اول ، بی‌نا، پاريس.
تبریزیان، علاء، (1390)، التوحيد عند مذهب أهل البيت، مشعر، تهران.
جامى، نورالدين عبد الرحمن، (1358)، الدرة الفاخرة في تحقيق مذهب الصوفية و المتكلمين و الحكماء المتقدمين، به اهتمام نيكو لاهير و على موسوى بهبهانى، مؤسسه مطالعات اسلامى، تهران.
جوادی‌آملی، عبدالله، (1386)، رحیق مختوم، شرح حکمت متعالیه، حمید پارسانیا، چاپ سوم، اسراء، قم.
حسن زاده آملى، حسن، (1381)، هزار و يك كلمه، چاپ دوم، دفتر تبليغات اسلامى، قم.
حسينى اردكانى، احمد بن محمد، (1375)، مرآت الاكوان تحرير شرح هدايه ملا صدرا، چاپ اول، علمي فرهنگي، تهران.
حسينى لواسانى، سيد حسن، (1425)، نور الأفهام في علم الكلام، تحقيق: لواسانى، چاپ اول، مؤسسة النشر الإسلامي، قم.
حسينى همدانى، سيد محمد، (1363)، درخشان پرتوى از اصول كافى، چاپ اول، چاپخانه علميه قم، قم.
حمصی رازی، سدیدالدین، (1412)، المنقذ من التقلید، مؤسسه النشرالاسلامی، قم.
حمود، محمد جميل، (1421)، الفوائد البهية في شرح عقائد الإمامية، چاپ دوم، مؤسسة الأعلمي، بيروت.
حيدرى، كمال، بی‌تا(الف)، شرح بداية الحكمة، چاپ دوم، دار فراقد للطباعه و النشر، قم.
حيدرى، كمال، بی‌تا(ب)، شرح نهاية الحكمة الإلهيات بالمعني الأخص، چاپ اول، دار فراقد للطباعه و النشر، قم.
خلجى، محمدتقى، (1383)، اسرار خاموشان (شرح صحيفه سجاديه)، چاپ اول، پرتو خورشيد، قم.
خمینی (امام)، سید روح الله، (1385)، تقريرات فلسفه، مقرر سيد عبد الغنى اردبيلى، چاپ دوم، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (ره)، تهران.
دشتكى شيرازى، غياث الدين، (1382)، اشراق هياكل النور، تحقيق از على اوجبى، چاپ اول، نشر ميراث مكتوب، تهران.
رازى، فخر الدين، (1384)، شرح الاشارات و التنبيهات، تصحيح نجفزاده، چاپ اول، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، تهران.
ژیلسون، اتین، (1375)، مبانی فلسفه مسیحیت، مترجمان: محمدرضایی/ موسوی، چاپ اول، دفتر تبلیغات اسلامی، قم.
سبحانى، جعفر، (1412)، الإلهيات على هدى الكتاب و السنة و العقل، چاپ سوم، المركز العالمي للدراسات الإسلامية، قم.
سبحانی، جعفر، (1421)، مفاهيم القرآن، چاپ چهارم، موسسه الامام الصادق(ع)، قم.
سبزواری، سیدعلیرضا، (1394)، بررسی قاعده‌ی «معطی الشیء...» و کارکرد آن در خداشناسی، تحقیقات کلامی، شماره 11، صص 37 تا 56، قم.
سبزوارى، محمد ابراهيم، (1386)، شرح گلشن راز (سبزوارى)، محقق پرويز عباسى داكانى، نشر علم، تهران.
سبزوارى، ملاهادی، (1383)، اسرار الحكم، مقدمه از استاد صدوقى و تصحيح از كريم فيضى، مطبوعات دينى، چاپ اول، قم.
سبزواری، ملاهادی، (1360)، التعليقات على الشواهد الربوبية، تصحيح آشتيانى، چاپ دوم، المركز الجامعى للنشر، مشهد.
سبزواری، ملاهادی، (1376)، رسائل حکیم سبزواری، تعلیق، تصحیح آشتیانی، چاپ دوم، انتشارات اسوه، تهران/قم.
سبزواری، ملاهادی، (1372)، شرح الأسماء الحسنى، مصحح نجفقلى حبيبى، چاپ اول، دانشگاه تهران، تهران.
سبزواری، ملاهادی، (1369-1379) شرح المنظومة، تعليق حسن زاده آملى و تحقيق مسعود طالبى، چاپ اول، نشر ناب، تهران.
سهروردى، شهاب الدين، 1375(الف)، رسائل شيخ اشراق، محقق هانرى كربن، سيد حسين نصر، نجفقلى حبيبى، چاپ دوم، موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، تهران.
سهروردی، شهاب الدين، (1375(ب)، مجموعه مصنفات شيخ اشراق، تصحيح هانرى كربن و سيد حسين نصر و نجفقلى حبيبى، چاپ دوم، موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، تهران.
سیدمرتضی، (1416)، الذخیره فی علم الکلام، مؤسسه النشرالاسلامی، قم.
سیفی، علی اکبر، (1431)، البراهین الواضحة في عقاید الإمامیة علی ضوء العقل و الکتاب و السنة، مؤسسة النشر الإسلامي، قم.
شریعتی سبزواری، محمدباقر، (1387)، تحریری بر اصول فلسفه و روش رئالیسم علامه سید محمد حسین طباطبایی با پاورقی شهید مطهری، چاپ دوم، ، بوستان کتاب، قم.
شفابخش، علی، (1398،) تحلیل نظریۀ «صدور فلسفی» و «ابداع کلامی» پیرامون تفسیر «خلقت» در پرتو قاعدۀ «معطی الشّیء لا یکون فاقداً له» پژوهشنامه کلام » شماره 11 (صص 29 - 56)، مشهد.
الشهرزوری، شمس الدین، (1383)، رسائل الشجرة الالهية فى علوم الحقايق الربانية، مقدمه و تصحيح و تحقيق از دكتر نجفقلى حبيبى، موسسه حكمت و فلسفه ايران، چاپ اول، تهران.
صدر، رضا، (1387)، صحائف من الفلسفه تعلیقه علی شرح المنظومه للسبزواری، محقق خسروشاهی، باقر، بوستان کتاب، قم.
صدرالمتألهین، محمد بن ابراهيم، (1981)، الحكمة المتعالية فى الاسفار العقلية الاربعة، چاپ سوم، دار احياء التراث، بیروت.
صدرالمتألهین، محمد بن ابراهيم، (1366)، تفسير القرآن الكريم، تحقيق: محمد خواجوى، چاپ دوم، انتشارات بيدار، قم.
صدرالمتألهین، محمد بن ابراهيم، (بی‌تا)، الحاشية على الهيات الشفاء، انتشارات بیدار، قم.
صدرالمتألهین، محمد بن ابراهيم، (1417)، الشواهد الربوبية في المناهج السلوكية، حاشيه سبزوارى، مؤسسة التاريخ العربي، بیروت.
صدرالمتألهین، محمد بن ابراهيم، (1354)، المبدأ و المعاد، تصحيح آشتيانى، انجمن حكمت و فلسفه ايران، تهران.
صدرالمتألهین، محمد بن ابراهيم، 1363(الف)، المشاعر، به اهتمام هانرى كربن، چاپ دوم، طهورى، تهران.
صدرالمتألهین، محمد بن ابراهيم، 1363(ب)، مفاتیح الغیب، تصحيح خواجوى، چاپ اول، موسسه تحقيقات فرهنگى، تهران.
صدرالمتألهین، محمد بن ابراهيم، (1422)، شرح الهداية الاثيرية، تصحيح فولادكار، چاپ اول، موسسة التاريخ العربى، بيروت.
طباطبايى، محمد حسين، (1371)، الميزان في تفسير القرآن، چاپ دوم، اسماعیلیان، قم.
طباطبايى، محمد حسين، (بی‌تا، الف)، بداية الحكمة، چاپ اول، موسسه النشر الاسلامي، قم.
طباطبايى، محمد حسين، (بی‌تا، ب)، نهایة الحکمة، چاپ دوازدهم، موسسه النشر الاسلامي، قم.
طباطبايى، محمد حسين،(1387 الف)، شيعه(خسروشاهى)، چاپ دوم، موسسه بوستان كتاب، قم.
طباطبايى، محمد حسين، (1387، ب)، مجموعه رسائل علامه طباطبائى، چاپ اول، موسسه بوستان كتاب، قم.
طباطبايى، محمد حسين، (1388)، علي و فلسفه الهي، چاپ اول، دفتر انتشارات اسلامي، قم.
عبودیت، عبدالرسول، (1390)، درآمدی به نظام حکمت صدرایی، چاپ چهارم، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)، تهران- قم.
علامه حلى، (1382)، كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد قسم الالهيات، تعلیقه: آيت الله سبحانى، چاپ دوم، مؤسسه امام صادق ع، قم.
علامه حلى، (1415) مناهج اليقين في أصول الدين، چاپ اول، دار الأسوة، تهران.
فارابى، ابو نصر، (1996)، كتاب السياسة المدنية، مقدمه و شرح از دكتر على بو ملحم، چاپ اول، مكتبة الهلال، بيروت.
فخررازی، (1420)، تفسیرکبیر، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
فيض كاشانى، محمد بن شاه مرتضى، (1375)، أصول المعارف، محقق: آشتيانى، چاپ سوم، دفتر تبليغات اسلامى، قم.
فيض كاشانى، محمد بن شاه مرتضى، (1418)، علم اليقين، محقق: بيدارفر، محسن، چاپ اول، انتشارات بيدار، قم.
گرجیان، محمدمهدی، موسوی، سیدمحمود، رودگر، نرجس، (1393)، مبانی تطابق عوالم از دیدگاه صدرالمتألهین، آیین حکمت، شماره 22، صص 161-184، قم.
لاهيجى، فياض، (1383)، گوهر مراد، مقدمه از زين العابدين قربانى، چاپ اول، نشر سايه، تهران.
محمدى گيلانى، (1421)، تكملة شوراق الألهام، مکتبه الاعلام الاسلامی، قم.
متقی‌فر، سعید، (1399)، «توجیه معرفت‌شناختی بداهت قاعده اعطاء و نقد اشکالات»، فصلنامه ذهن، شماره 81، قم.
محمدى، على، (1378)، شرح كشف المراد، چاپ چهارم، دار الفكر، قم.
مدرس زنوزی، ملا عبدالله، (1371)، انوار جلیه، تصحیح: سید جلال الدین آشتیانی، چاپ دوم، امیرکبیر، تهران.
مدرس زنوزی، ملا عبدالله، (1381)، لمعات الهیة، به تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، تهران.
مسیلینی، سید زهیر، (1394)، آشنايی مقدماتی با فلسفه اسلامی، مرکز بين المللی ترجمه و نشر المصطفی (ص)، قم.
مصباح یزدی، محمد تقی، (1383)، آموزش فلسفه، چاپ پنجم، انتشارات امیرکبیر، تهران.
مصباح یزدی، محمد تقی، (1387)، شرح نهاية الحكمة، محقق: عبوديت، عبدالرسول، چاپ اول، موسسه آموزشي پژوهشي امام خميني (ره)، قم.
مصطفوی، محمد کاظم، (بی‌تا)، الحکمة المتعالیة: شرح المنظومة(تحفة الحکیم) علامة کمباني، مکتب الاعلام الاسلامی، قم.
مطهرى، مرتضى، (1377)، مجموعه آثار شهيد مطهري، چاپ هشتم، صدرا، تهران- قم.
مكارم شيرازى، ناصر، (1426)، نفحات القرآن، چاپ اول، مدرسه الامام علي بن ابي طالب(ع)، قم .
موسوى سبزوارى، سيد عبد الاعلى، (1409)، مواهب الرحمان في تفسير القرآن، چاپ دوم، موسسه اهل بيت(ع)، بيروت.
موسوی، جاسم، (1393)، صفات الله تعالی، ، مشعر، تهران.
ميرداماد، محمدباقر، (1376)، السيد احمد العلوى، تقويم الايمان و شرحه كشف الحقائق، مقدمه و تحقيق از على اوجبى، موسسه مطالعات اسلامى، چاپ اول، تهران.
ميرداماد، محمدباقر، (1367)، القبسات، به اهتمام مهدى محقق، سيد على موسوى بهبهانى، ايزوتسو، ابراهيم ديباجى، چاپ دوم، دانشگاه تهران، تهران.
میرداماد، محمدباقر، (1374)، نبراس الضياء و تسواء السواء فى شرح باب البداء و اثبات جدوى الدعاء، تحقيق از حامد ناجى اصفهانى، چاپ اول، انتشارات هجرت و ميراث مكتوب، قم- تهران.
نراقى، ملا مهدى، (1423)، جامع الأفكار و ناقد الأنظار، تصحيح: مجيد هادى زاده، چاپ اول، انتشارات حكمت، تهران.
نراقى، ملا مهدى، (1381)، اللمعات العرشية، چاپ اول، عهد، كرج.
نقوی قائنی، محمدتقی، (بی‌تا)، مفتاح السعاده فی شرح نهج البلاغه، مکتبه المصطفی، تهران.
هاشمی خویی، حبیب الله بن محمد، (1400)، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، مصحح: میانجی ابراهیم، شارح: حسن زاده آملی، حسن، کمره ای، محمد باقر، مکتبه الاسلامیه، تهران.
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 228 ـ 191
الهیات اعطائی(2)؛
دلالتهای قاعده اعطاء در صفات و افعال واجب
حسن محمدی احمدآبادی 1
سعید متقی‌فر 2
چکيده
قاعده «معطی‌الشیئ» یکی از قواعد پرکاربرد در الهیات اسلامی است. این قاعده به دو شیوه در براهین اثبات صفات واجب به کار رفته است. در یک کاربرد در راستای اثبات مطلق صفات کمالیه و در کاربردی دیگر در جهت اثبات تک تک صفات کمالیه از جمله تمام اقسام علم واجب از جمله اثبات علم حضوری ذاتی، علم به غیر پیش از ایجاد، علم به غیر پس از ایجاد، علم فعلی و علم حضوری به غیر بهره برده‌اند. همچنانکه در اثبات صفات و ذاتی بودن صفاتی همچون قدرت، حیات، اراده، وجوب، خیریت، حقیت، بساطت، غناء و مالکیت به کار رفته است. این قاعده در اثبات گزاره‌های اساسی مرتبط با حوزه افعال الهی مانند قاعده الواحد، وجود منبسط، عوالم وجود، ابداع عالم و اتقان صنع نیز نقش آفرین است. نوشتار حاضر با اثبات نفوذ این قاعده در عمق مهمترین مسائل الهیات اسلامی، توصیف الهیات اسلامی به «الهیات اعطائی» را امری توجیه‌پذیر می‌داند.
واژگان کلیدی
معطی‌الشیئ، خداشناسی، الهیات، صفات، افعال.
[1] . مربی گروه معارف اسلامی، واحد نراق، دانشگاه آ زاد اسلامی، نراق، ایران. (نویسنده مسئول)
Email: mohamadi77@gmail.com
[2] . دانش‌آموخته حوزه علمیه و دکترای فلسفه اسلامی، پژوهشگر.
Email: saeed.2264@yahoo.com
تاریخ دریافت: 28/7/1399 پذیرش نهایی: 11/10/1399
