واکاوی تقابل عقل و عشق در غزلیّات اسیری لاهیجی
الموضوعات :مریم پیراسته 1 , سمیرا رستمی 2 , محمد علی آتش سودا 3
1 - دانشگاه آزاد اسلامی، فسا
2 - دانشگاه ازاد اسلامی واحد فسا
3 - دانشگاه آزاداسلامی،فسا
الکلمات المفتاحية: تقابل‌های عرفانی, عقل, عشق, اسیری لاهیجی, غزلیات,
ملخص المقالة :
یکی از ویژگی‌های برجسته‌ی اشعار عرفانی، بیان اندیشه‌های بلند عرفانی با بهره‌گیری از عناصر متقابل عرفانی است. این متقابل‌گویی‌ها عمدتاً برآمده از تجربیات و مکاشفات درونی شاعران عارف است که با درگذشتن از دنیای مادی و دریافت حقیقت به بیان آن‌ها پرداخته‌اند. اسیری لاهیجی از جمله شاعران عارف مسلک قرن نهم هجری است که عناصر متقابلی از این دست در اشعار او به خوب بازتاب یافته است؛ این سخن بدان معناست که وی تجربه‌های عرفانی خود در قالب مضامینی پارادوکسیکال برای مخاطب تعریف نموده و این مهم ریشه در مشرب فکری او دارد. در میان اشعار وی، غزلیات او دربرگیرنده‌ی مضامین بلند عرفانی است که شاعر در آن با بیانی پارادوکسیکال، به شرح آن‌ها پرداخته است. یکی از مهم‌ترین و برجسته‌ترین تقابل‌های عرفانی در اشعار این شاعر، تقابل میان دو مفهوم عشق و عقل می‌باشد. تقابل میان عشق و عقل از دیرباز در آثار عرفانی بازتاب داشته و شاعران بسیاری از جمله اسیری لاهیجی عقل را در مقابل عشق، بی‌مقدار پنداشته‌اند. مبتنی بر آن‌چه گفته شد، در پژوهش حاضر، جهت بررسی تقابل میان عشق و عقل، غزلیات اسیری لاهیجی مورد بررسی قرار گرفته و شکل‌های گوناگون تقابل میان این دو مفهوم، از آن استخراج گردید. روش پژوهش حاضر مبتنی بر تحلیل محتواست و جمع‌آوری اطلاعات به روش کتاب‌خانه‌ای صورت گرفته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که اسیری لاهیجی دیدگاه مثبتی به عقل ندارد و در تقابل میان عقل و عشق، اصالت را را به عشق داده است. در واقع عقل مذموم در غزلیات این شاعر، عقل جزوی است و لاهیجی آن را در مقابل عشق، خوار و زبون می‌شمارد. به باور او سالک هنگامی می‌تواند به عشق حقیقی دست یابد که ترک عقل گفته باشد.
اسیری لاهیجی، محمد (1388)، مفاتیح الاعجازفی شرح گلشن راز، با مقدمه کیوان سمیعی، تهران: سعدی.
ــــــــــــــــــــــ (1368)، مثنوی اسرارالشهود، تهران: مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ـــــــــــــــــــــ (1357)، دیوان اشعار و رسائل اسیری لاهیجی، تهران: موسسه ی مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل (شعبه ی تهران).
اوجاق علی زاده، شهین (1385)، «تقابل عقل و عشق از دیدگاه عطار»، نشریه‌ی پژوهش‌نامه‌ی فرهنگ و ادب، دوره‌ی 2، شماره‌ی 3، صص 135- 175.
برتنس، هانس (1384)، مباني نظریه‌ی ادبي، ترجمه‌ی محمدرضا ابوالقاسمي، تهران: ماهي.
بیات، محمّدحسین (1387)، ارتباط افکار مولوی و عطّار، تهرا: دانشگاه علّامه طباطبایی.
پورنامداریان، تقی (1367)، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تهران: علمیو فرهنگی.
پورنامداریان، تقی (1380)، در سایه‌ی آفتاب، تهران: سخن.
چهري طاهره، سالميان غلامرضا، ياري گل دره، سهيل (1392)،«تحلیل تقابل‌ها و تضادهای واژگانی در شعر سنایی»، نشریه‌ی پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، دوره‌ی 7، شماره‌ی 2، صص 141- 158.
چیتیک، ویلیام (1383)، طریق صوفیانه‌ی عشق، ترجمه‌ی مهدی سررشته‌داری، تهران: مهراندیش.
چیتیک، ویلیام (1388)، درآمدی به تصوّف، ترجمه‌ی محمّدرضا رجبی، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
حافظ شیرازی، خواجه شمس الدین محمّد (1380)، دیوان، تصحیح ناهید فرشادمهر، تهران: گنجینه.
حیاتی، زهرا (1388)، «بررسی نشانه‌شناختی عناصر متقابل در تصویرپردازی اشعار مولانا»، نشریه‌ی نقد ادبي، دوره‌ی 2، شماره‌ی 6، صص 7- 24.
خرّم‌شاهی، بهاءالدّین (1385)، حافظ‌نامه، تهران: علمی و فرهنگی.
روحانی، مسعود روحانی، عنایتی قادیکلایی، محمّد (1395)، « قابل‌های دوگانه در غزلیات عطار نیشابوری»، نشریه‌ی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی، سال 24، شماره‌ی 81، صص 201- 221.
زمانی، کریم (1385)، میناگر عشق، تهران: نی.
سبزاری، ملّاهادی (1369)، شرح‌المنظومه، تهران: ناب.
سجّادی، سیّد جعفر (1375)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: کتاب‌خانه‌ی طهوری.
سنایی، مجدودبن آدم (1377)، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، تصحیح محمّد روشن، تهران: نگاه.
شاهرودی، عبدالوهاب (1383)، ارغنون آسمانی، رشت: کتاب مبین.
عبیدی نیا، محمّدامیر، دلایی میلان، علی (1388)، «بررسی تقابل های دوگانه در ساختار حدیقه سنایی»، نشریه‌ی پژوهش زبان و ادبيات فارسي، شماره‌ی 13، صص 25-42.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1381)، الهی نامه، تصحیح فؤاد روحانی، تهران: زوّار.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1383)، منطق الطیر، تهران: نگارستان کتاب.
عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد (1389) تمهیدات، تصحیح و مقدّمه‌ی عفیف عسیران، تهران: دانشگاه تهران.
فاضلی، فیروز، پژهان، هدی (1392)، «تقابل های معنایی در اشعار اقبال لاهوری»، نشریه‌ی کاوش‌نامه‌ی زبان و ادبیات فارسی، شماره‌ی 27، صص 147- 166.
فاضلی، فیروز، پژهان، هدی (1393)، «فراروی از تقابل‌های دوگانه در دیوان حافظ»، پژوهشنامه ادب غنايي (زبان و ادبيات فارسي)، دوره‌ی 12، شماره‌ی 23، صص 227 - 244
فاضلي، قادر (1374)،انديشه‌ی عطار (تحليل افق انديشه‌ی فريد الدين عطار نيشابوري)، تهران: طلايه.
فولادی، علی‌رضا (1389)، زبان عرفان، تهران: سخن با همکاری فراگفت.
قشیری، ابوالقاسم (1379)، ترجمه‌ی رساله‌ی قشریه، ترجمه‌ی ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزان‌فر، تهران: علمی و فرهنگی.
گوهرین، سید صادق (1380)، شرح اصطلاحات تصوّف، تهران: زوّار.
محسنی گردکوهی، فاطمه (1396)، «تقابل‌های دوگانه در غزلیات عطار»، نشریه‌ی سبك شناسي نظم و نثر فارسي (بهار ادب)، دوره‌ی 10، شماره‌ی 2، صص 249- 268.
مدی، ارژنگ (1371)، عشق در ادب فارسی از آغاز تا قرن هشتم، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
موسوی بجنوردی، کاظم (1389)، دایره المعارف بزرگ اسلامی (20 جلدی)، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
مولوی، جلال الدّین محمّد (1376)، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد نیکلسون، تهران: ققنوس.
نبی‌لو، علی‌رضا (1392)، «بررسی تقابل‌های دوگانه در غزل‌های حافظ»، نشریه‌ی زبان و ادبيات فارسي (مجله دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه خوارزمي)، دوره‌ی 21، شماره‌ی 74 (19)، صص69- 91.
