سنجش نظر قاضی عبدالجبار معتزلی پیرامون رؤیت خداوند بر اساس قاعده نفی تشبیه
الموضوعات :سیدرضا فاطمی 1 , عین الله خادمی 2
1 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران
2 - دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی
الکلمات المفتاحية: خداوند, نفی رؤیت, دلیل عقلی, دلیل نقلی, قاضی عبدالجبار معتزلی. ,
ملخص المقالة :
امکان دیدن خداوند با جسم توسط انسان و یا عدم آن، همواره از مسائل پُر دغدغه ای میان متکلمان و همچنین فرقه های مختلف مسلمان بوده است که با توجه به آراء متضادشان می توان به این امر مهم پی برد. بعضی از فرق از جمله مشبّهه- با قبول رؤیت خداوند توسط انسانها، در نهایت به کج اندیشی - تصور جسمانی از خداوند - گرفتار شدند و بعضی از فرق دیگر از جمله مفوضّه گرفتار جبری گری شدند. قاضی عبدالجبار معتزلی در این زمینه، به ردّ قرائت های تشبیه گرایان - مشبّه مطلق و ظاهرگرایان – پرداخته و از میان قرائت های تنزیه گرایان – اهل تفویض و اهل تأویل- به شیوه اهل تأویل، همراه با اتخاذ شیوه عقل گرایانه معتزلیون؛ تقدّم عقل در کتاب، سنت، اجماع و عقل، معتقد بوده است. همچنین قاضی برخلاف عقیده اشاعره، معتقد است که رؤیت خداوند هم در دنیا و هم در آخرت ممکن نیست. قاضی همچنین با توجه به ارائه یک دلیل عقلی- مقابله- و شش دلیل نقلی- آیه 143 سوره اعراف، آیه 103 سوره انعام، آیات 22- 25 سوره قیامت، آیه 77 سوره توبه، آیه 26 سوره یونس – مفهوم نفی رؤیت خداوند را به اثبات رساند. به عقیده نگارندگان از جمله نقدهای وارد بر دیدگاه قاضی عبدالجبار آن است که ایشان به اقسام مختلف رؤیت، از جمله رؤیت شهودی یا قلبی توجه ننموده است، به همین جهت تحلیل ایشان پیرامون رؤیت، تحلیلی جامع نگر نیست.
قرآن کریم
نهج البلاغه
ابن منظور، محمد بن مکرم، (1405 )، لسان العرب، قم، نشر ادب حوزه
ابن فارس، احمد، (۱۳۸۲ )، الصاحبی فی اللغة و سنن العرب فی کلامها، ج۱، بیروت
اردبیلی، احمد، (1377 )، الحاشیه علی الهیات الشرح الجدید للتجرید، تحقیق احمد عابدی، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ دوم
اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، ( بی‌تا )، اللمع فی الرد علی أهل الزیغ و البدع، تصحیح و تعلیق حموده غرابه، قاهره، المکتبة الأزهریه للتراث
بغدادی، عبد القاهر، (1408 )، الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم، بیروت: دار الجیل- دار الآفاق
باقلانی، ابی‌بکر محمد بن طیب، ( 1414 ق )، تمهید الاوائل و تلخیص الدلائل، تحقیق شیخ عماد الدین احمد حیدر، بی‌جا، موسسة الکتب الثقافیه
توکلی مقدم، ابراهیم، ( پاییز 1392 )، مسئله رؤیت خداوند در قرآن کریم با تاکید بر اندیشه های علامه طباطبای و ابن عاشور، فصلنامه علمی ـ پژوهشی اندیشه نوین دینی؛ دوره 9، پاییز
تفتازانی، سعدالدین، ( 1409 ق )، شرح المقاصد، تحقیق و تعلیق عبدالرحمن عمیره، افست قم، الشریف الرضی
ربانی گلپایگانی، علی، ( 1421)، الکلام المقارن، موسسه آموزشی و پژوهشی مذاهب اسلامی
رضوانی، علی‌اصغر، (1384 )، شیعه‌شناسی و پاسخ به شبهات، تهران: نشر مشعر، چاپ دوم
رازی، فخرالدین، ( 1986 م )، الاربعین فی اصول الدین، قاهره، مکتبة الکلیات الازهریه
زرکان، محمد صالح، (1383 )، فخرالدین رازی و آراؤه الکلامیه و الفلسفیه، قاهره، دارالفکر
سبحانی، جعفر و محمدرضایی، محمد، (۱۳۸۶ )، اندیشه اسلامی، قم، معارف، چاپ هیجدهم
سبحانی، جعفر، (1381 )، الالهیات علی هدی الکتاب و السنه و العقل، قم، مرکز العالمی للدراسات الاسلامی، چاپ سوم
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، (1364 )، الملل و النحل، الشریف الرضی، قم، به تحقیق محمد بدران
.......................................................... ، (1402 )، الملل و النحل، تحقیق محمد سید الکیلانی، بیروت، دارالمعرفه
صافحیان، دکتر محمد، (پاییز 1387 )، دیدار و لقاء خداوند در نگاه قرآن، عترت و عرفان، فصلنامه علمی – ترویجی علوم انسانی، سال سوم، شماره یازدهم
جوادی آملی، عبدالله، (1381 )، تفسیر موضوعی قرآن کریم. قم: مرکز نشر اسراء
جوادی آملی، عبدالله، ( 1393 )، معرفت شناسی در قرآن، انتشارات اسراء
حسنی رازی، سید مرتضی بن داعی، (1364 )، تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، تصحیح: عباس اقبال آشتیانی، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ دوم
جرجانی، میر سید شریف، ( 1325 ق )، شرح المواقف، تصحیح بدرالدین نعسانی، افست قم، الشریف الرضی
حشمت پور، محمد حسین، (زمستان 1385 )، رؤیت خدا، فصلنامه علمی و پژوهشی دانشگاه قم، سال هشتم، شماره دوم
خاتمی، احمد، (1370 )، فرهنگ علم کلام، تهران: انتشارات صبا، چاپ اول
صابری، حسین، (1388)، تاریخ فرق اسلامی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، تهران، چاپ پنجم
طباطبائی، محمّدحسین، (1417)، المیزان فی تفسیر القرآن. قم: جامعه مدرّسین
طباطبایی، سید محمدحسین (1376). تفسیر المیزان، ترجمه: سید محمدباقر موسوی
مدانی، تهران: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، با همکاری مرکز نشر فرهنگی رجاء و مؤسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ ششم
عرفانی، مرتضی، نوری، ابراهیم، یعقوبی، هانیه، (بهار و تابستان 1395)، رؤیت خداوند از نگاه فخرالدین رازی و علّامه طباطبایی، مجله علمی و پژوهشی الهیات تطبیقی، مقاله 10، دوره 7، شماره 15
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، (بی تا )، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، چاپ محمدعلی نجار، بیروت
فخر رازی، محمد، (بی تا )، اساس التقدیس فی علم الکلام، مقدمه محمد العریبی، بیروت، دارالفکر، چاپ اول
...................................، (1415)، تفسیر الکبیر ( مفاتیح الغیب)، بیروت، دارالفکر
قاضی عبدالجبار معتزلی، (1965-1962 )، المغنی فی ابواب التوحید والعدل، تحقیق: جورج قنواتی، قاهره: الدار المصریه
................................. ، (1971)، المختصر فی اصول الدین، دارالهلال، بیروت
................................. ، (1422)، شرح اصول الخمسه، داراحیاء التراث العربی، بیروت
................................. ، (بی تا1)، تنزیه القرآن عن المطاعن، بیروت، دارالنهضه
................................. ، (بی تا2)، متشابه القرآن، تحقیق زرزور عدنان، مصر، دارالتراث، بالقاهره
................................، (بی تا3)، المحیط بالتکلیف، تحقیق عمر السید عزمی، قاهره، دارالمصریه
................................، (1393 )، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، تحقیق فؤاد السید، تونس، الدارالتونسیه للنشر
قرائتی، محسن، (1383 )، تفسير نور(10جلدى)، تهران، مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، چاپ يازدهم
معمر بن مثنی ابوعبیده، (۱۹۸۸)، مجازالقرآن، ج۱، چاپ محمد فؤاد سزگین، قاهره
مشکور، محمدجواد، (1375)، فرهنگ فرق اسلامی، مقدمه: کاظم مدیر شانه‌چی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ سوم
معینی فر، محمد، مشیریان، فاطمه سادات، (پاییز و زمستان 1394)، تحلیل تطبیقی دیدگاه شیعه و اهل سنت در صفات خبری با تکیه بر مسئله رؤیت، پژوهشنامه مذاهب اسلامی، سال دوم، شماره چهارم
موسوی بجنوردی، محمّدکاظم، (1385)، دائره المعارف بزرگ اسلامی. چاپ اوّل. تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی
نصر، سید حسین، (1365)، تاریخ فلسفه در اسلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی
نجار، عامر، (1423)، علم الکلام عرض و نقد، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه، چاپ اول
نبیان، پروین، (بهار و تابستان 1390)، رؤیت حق تعالی از دیدگاه عرفان اسلامی و مقایسه آن با برخی دیدگاه های کلامی و تفسیری مشهور، الهیات تطبیقی، سال دوم، شماره پنجم.
