رویکرد اعتقادی دایره‌المعارف‌‌نویسی در ایران پس از انقلاب در مواجهه با اسلام‌پژوهی غربیان (بررسی تطبیقی مقالات کلام شیعه، اعلام امامیه و مباحث ایرانی در دایره‌المعارف‌‌های ایرانی و غربی)
الموضوعات :سیّد احمد حسین زاده 1 , فرشته سپهر 2 , زهره میرحسینی 3 , بهرام پروین گنابادی 4
1 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال
2 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال
3 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال
4 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال
الکلمات المفتاحية: مطالعات‌اسلامی, کلام‌شیعه, دانشنامه‌جهان‌اسلام, دایره‌المعارف بزرگ اسلامی, دایره‌المعارف اسلام,
ملخص المقالة :
ملاک‌های صرفاً علمي در مطالعات اسلامی غربیان در قالب تألیف دایره‌المعارف وجود نداشته است. اهداف مطالعاتی پسااستعماری غربیان، روش‌شناسی و پرداخت نامتعادل اعتقادات مذهبی اسلام قرینه ای‌است بر این مدعا. پس از انقلاب اسلامی تولید دایره‌المعارف در حوزه اسلام با هدف جبران کاستی‌های پژوهش‌های غربیان با اتخاذ روش مطالعه هنجاری و رهیافت تدافعی و ردیّه‌ای، آرمان‌های هویّت‌جویانه شیعی و ایرانی را دنبال می‌کند؛ به‌طوریکه تعیین نوع، حجم و استنادات مدخل‌ها در دانشنامه‌های ایرانی اغلب براساس معیارهایی جبرانی و فراتر از ملاک‌های صرف دانشنامه‌نگارانه صورت‌گرفته و مولفه‌هایی مثل جامعیّت و انگیزه‌های اعتقادی در این زمینه دخیل بوده‌است. با بررسی بعمل‌آمده توزیع ارجاعات، تنوع منابع و کمیّت مدخل‌های کلامی در دایره‌المعارف اسلام لیدن (به عنوان نمونه غربی) در قیاس با دانشنامه جهان اسلام (به عنوان نمونه ایرانی) از لحاظ میزان توجه به میراث فکری و فرهنگی شیعه (خاص کلام شیعه و اعلام امامیه) به طرز معنا‌داری متفاوت است. به این صورت که در دایره‌المعارف اسلام مدخل‌های کلامی محدود به 404 مورد است در حالیکه در دانشنامه جهان اسلام تعداد آنها 749 مورد و بطور مستقل و مبسوط به مدخل‌های کلامی شیعه و مباحث ایرانی پرداخته‌شده است. در مقالات کلامی دایره‌المعارف اسلام به هیچ یک از منابع شیعی ارجاع داده‌نشده و همه ارجاعات به منابع سنّی است در حالیکه توزیع مذهبی منابع در دانشنامه جهان اسلام دچار این نقیضه نیست.
اباذری، زهرا؛ میرحسینی، زهره؛ حسین‌زاده، سیّداحمد؛ لطفی، عرفان؛ عباسی، رسول (1396). مروری بر شیعه پژوهی در آثار مرجع اسلامی، پژوهش‌های اعتقادی – کلامی، 7 (25): 7-12.
ابن اثیر، علی بن محمد (1405). ال‍کامل فی التاریخ، بیروت: دارالکتاب العربی.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (1408). ال‍بدایه و النهایه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
احمدوند، عباس(1377). گذری بر مطالعات شیعی در غرب، مقالات و بررسیها، 63: 49.
اسعدي، مرتضي (1381). مطالعات اسلامي در غرب انگليسي زبان از آغاز تا شوراي دوم واتيکان. تهران: سازمان مطالعه و تدوين کتب انساني دانشگاه‌ها (سمت).
اسعدی، مرتضی (1373). مطالعات اسلامی در غرب انگلیسی زبان (رساله دكتری)، دانشگاه تهران.
ایزوتسو، توشیهیکو(1378). مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن، مقدمه حسین معصومی همدانی، فرزان، تهران.
آخشیک، سمیه سادات (1387). جستاری در دانشنامه نویسی ایران: فقر مبانی نظری، مجموعه مقاله‌های اولین همایش سراسری دانشنامه نویسی در ایران (گذشته، حال و آینده) تهران: بنیاد دانشنامه‌نگاری ایران.
پاکتچی، احمد (1397). دايره‌المعارف‌نويسي در ايران در گفت‌وگو با احمد پاكتچي، روزنامه اعتماد، شماره 4284، چهارشنبه 26 دی.
تافلر، الوین (1385). موج سوم، ترجمه شهیندخت خوارزمی، تهران: نشر علم.
چلویی بیدگلی، آمنه (1386). دانشنامه نگاري در تاريخ فرهنگ اسلامي ايران. پايان نامه کارشناسي ارشد زبان و ادبيات فارسي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات.
حائری، عبدالهادی(1360). سخنی درباره دایره المعارف اسلام، نشر دانش، 2 (1).
دانشنامه ايران و اسلام (1354)، زير نظر احسان يارشاطر. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
دانشنامه جهان اسلام (1391). زیر نظر غلامعلی حدّاد عادل، تهران: بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، ذیل مدخل دانشنامه‌نگاری، ج 17.
رنجبران، داود (1395). بررسی مطالعه سیره نبوی در ویراست دوم دایره‌المعرف اسلام «با تاکید بر گفتمان یهودی»، قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، دفتر نشر معارف.
زندیان، ماندانا (1395). احسان یارشاطر در گفتگو با ماندانا زندیان، لوس آنجلس، شرکت کتاب.
سبحانی، محمدتقی؛ رضایی، محمد جعفر(1390). میراث کلامی شیعه در مرحله تأسیس، هفت آسمان ، 13 (52): 11-36.
سپهر، فرشته؛ حسین زاده، سید احمد (1393). مطالعه تطبیقی مراحل دانشنامه‌نگاری در دانشنامه جهان اسلام و دایره المعارف اسلام لیدن، فصلنامه تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه های عمومی، 20 (79): 751-770.
طاهری عراقی، احمد (1369). دانشنامه جهان اسلام، جلد اول، بنیاد دایره المعارف اسلامی، تهران.
طباطبایی، محمد حسین (1354). شیعه در اسلام (مقدمه)، دارالغدیر، تهران.
عدالتنژاد، سعید (1390). «چرا دایره‌المعارف»، مجله کنسرسیوم محتوای ملی، تابستان: 8 - 12.
فخر روحانی، محمد رضا (1388). سیمای حضرت زینب (س) در آینه برخی منابع اسلامی، سفینه، 6 (22).
قرشی، محمد حسین، تاریخچه دایرة المعارف نگاری در جهان، کیهان فرهنگی، شماره 127، خرداد و تیرماه، 1375.
قطبي، سيمين (1396). بررسی تطبیقی و ارزیابی عملکردهای مراکز دانشنامه نگاری چند دانشی در حوزه فرهنگ و تمدن اسلامی در ایران. پايان نامه دکتری علوم کتابداری و اطلاع رسانی، دانشگاه تهران.
Baldick, Julian (1988). Islam and the Religions of Iran in the Encyclopedia of Religion, Religious Studies, 24 (1): 47 – 56.
Encyclopaedia Britannica (The New Encyclopaedia Britannica) (1985). Macropaedia, Chicago: Encyclopaedia Britannica, in "Encyclopaedias and Dictionaries".
Encyclopeadia of Islam (1986-2004). Leiden: E. J. Brill.
Encyclopedia of Religion (1987). MacMillan Publishing Company, New York.
https://rch.ac.ir
Loveland, Jeff (2012). Why Encyclopedias Got Bigger and Smaller, Information & Culture, University of Texas Press, 47, (2): 233-254.
Melville, Charles (1994), Dā'irat al-ma'ārif-i buzurg-i Islāmī (The Great Islamic Encyclopaedia), Journal of the Royal Asiatic Society, 4 (2): 264-266.
The Concise Encyclopedia of Islam (2001). second Ed, London: Stacey International.
Van Ess, Josef (2006). Encyclopædic Activities in the Islamic World: A Few Questions, and No Answers, in Organizing Knowledgee: Encyclopædic Activities in the Pre-Eighteenth Century Islamic World, Edited By Gerhard Endress, Brill Leiden, pp. 3-19.
Zandian, mandana (2016). ehsan yarshater in conversation with mandana zandian, los Angeles: Ketan corp.
