معناشناسی واژه «خلیفه» در قرآن و ارتباط آن با موضوع «امامت» با تأکید بر همنشین‌ها
الموضوعات :علیرضا طبیبی 1 , فاطمه دست رنج 2
1 - دانشگاه اراک
2 - دانشگاه اراک
الکلمات المفتاحية: معناشناسی, خلیفه, نظام معرفتی, امامت.,
ملخص المقالة :
رویکرد معناشناسي و توجه به روابط مفهومی در پژوهش هاي قرآني با ارائه راهکارهایي نظام مند، لایه هاي جدیدي از معنا را کشف و زمینۀ شناخت معنای واژگان را فارغ از هر پیش فرضی فراهم می آورد. واژۀ «خلیفه» از مفاهیم مهم قرآنیِ مرتبط با موضوع «امامت» است که مسائلي در خوانشِ قرآنی اين واژه در كلام اسلامي مطرح است. بنابراین، تبیین دقیق این اصطلاح و کشف چگونگی ارتباط آن با مقام امامت، امری ضروری است. از این رو، مقالۀ حاضر با روش تحلیلی ـ توصیفی در صدد شناخت مؤلفه های معنائی «خلیفه» و سنجش میزان انطباق آن با مقام «امامت» است. تحلیل آیات مشتمل بر واژۀ «خلیفه» و مشتقات آن براساس قرائن همنشینی و هم آیی های این واژه در بافت آیات و کشف مؤلفه-های معناساز آن، منجر به کشف مراتب معنائی واژۀ «خلیفه» و انطباق مقام «نبوت» و «امامت» بر مقام «خلیفه اللهی» شده است. امر خلافت که بین مردم، همراه با تعقّب، بعدیت و تأخّر زمانی است در جانشینی انسان از سوی خداوند، تأخر کیفی داشته و مشتمل بر بالاترین مقامات ربّانی و روحانی است. با عنایت به مؤلفه های معنایی «خلیفه» در قرآن و در نظر داشتن همنشین های این واژه، تمامی جعلیات الهی در امور تشریعی و تکوینی به ارادۀ الهی است و وجود صفاتی چون ایمان، عمل صالح و علم برای احراز مقام استخلاف لازم است. لذا مفهوم واژۀ خلیفه با موضوع امامت در نظام معرفتی شیعه، تطابق دارد.
قرآن
ابن بابویه قمی، ابوجعفر محمد بن علی، (1395ق)، کمال¬الدین و تمام¬النعمه، تهران: اسلامیه.
ابن منظور، محمد بن مکرم، (1995م)، لسان العرب، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.
ایزوتسو، توشیهیکو،« مفاهيم اخلاقى- دينى در قرآن»، ترجمه فريدون بدره‌اى، تهران: قلم، 1360.
البهبهانیّ، الوحید، (1417)، حاشیه مجمع الفائده و البرهان، تحقیق و نشر: مؤسسه العلّامه المجدّد الوحید البهبهانیّ.
ثقفی تهرانی، محمد، (1398ق)، تفسیر روان جاوید، چاپ سوم، تهران: انتشارات برهان.
جوادی آملی، عبدالله، (1385ش)، تفسیر موضوعی قرآن کریم، صورت و سیرت انسان در قرآن، تنظیم و ویرایش: غلامعلی امین دین، قم: مرکز نشر اسراء.
----------------، (1376ش)، تفسیر موضوعی قرآن کریم، سیره پیامبران (ع)، تنظیم و نگارش: علی اسلامی، قم: مرکز نشر إسراء.
حائری، مرتضی، (1375ش)، خلافت در قرآن، مجله بینات، شماره 11.
حسینی تهرانی، سید هاشم، (1365ش)، توضیح المراد، تهران: انتشارات مفید.
حلی، جمال الدین، (1407ق)، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق حسن حسن¬زاده آملی، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر، (1409ق)، الألفین فی إمامه امیرالمؤمنین علیه السلام، قم: انتشارات دارالهجره.
------------------------، (1374ش)، باب حادی عشر، با شرح النافع یوم الحشر، مترجم: محمد علی حسینی شهرستانی، قم: دفتر نشر معارف اسلامی.
خواجه نصیرالدین طوسی، (1359)، تلخیص المحصل، تحقیق: عبدالله نورانی، دانشگاه مک¬گین و دانشگاه تهران، سلسله دانش ایرانی.
راغب اصفهاني، حسين، (1416 ق)، مفردات الفاظ القرآن، تحقيق: عدنان داوودي، بيروت: الدار الشاميّه.
سید مرتضی، ابوالقاسم علی بن الحسین بن موسی بن محمد بن موسی بن ابراهیم، (1405ق)، رسائل المرتضی، تحقیق السید الاحمد الحسینی، اعداد: السید مهدی الرجائی، قم: دار القرآن الکریم.
سید مرتضی، الموسوی البغدادی، (1411ق)، الذخیره فی علم الکلام، تحقیق احمد حسینی، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
شفیع زاده، مرضیه و همکاران، (1393ش)، معناشناسی «کلمه» در قرآن کریم با تکیه بر روابط همنشینی و جانشینی، نشریه پژوهش¬های قرآن و حدیث، شماره یکم، صفحات 99-130.
شیخ صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین، (1414ق)، الاعتقادات فی دین الإمامیه، تحقیق: عصام عبد السید، بیروت: دار المفید للطباعه والنشر والتوزیع، الطبعه: الثانیه، «الف».
شیخ صدوق، ابوجعفر محمد بن علی ، (1414ق)، الاعتقادات فی دین الإمامیه، تحقیق: عصام عبد السید، الطبعه: الثانیه، بیروت: دار المفید للطباعه والنشر والتوزیع، «ب».
---------------------------- ، (1395ق)، کمال الدین و تمام النعمه، تهران: اسلامیه.
شیخ مفید، محمد بن النعمان ، (1414ق)، اوائل المقالات، تحقیق: شیخ ابراهیم انصاری، بیروت، دار المفید للطباعه و النشر و التوزیع، «الف».
--------------، (1414ق)، تصحیح الاعتقاد، بیروت، دارالمفید، «ب».
-------------، (1410ق)، المقنعه، الطبعه الثانیه، قم، مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین.
-------------، (1412ق)، مصنفات الشیخ المفید، تحقیق ابراهیم انصاری، قم، المؤتمر العالمی لألفیه الشیخ المفید.
طریحی، فخرالدین، (1375ش)، مجمع البحرین، تهران: انتشارات مرتضوی.
طیّب، سید عبدالحسین، (1378ش)، أطيب البيان في تفسير القرآن، چاپ دوم، تهران: انتشارات اسلام.
عُضیمه، صالح، (1380ش)، معناشناسی واژگان قرآن، ترجمه سید حسین سیّدی، چاپ اول، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
فاریاب، محمد حسین، (1391ش)، خلافت انسان در قرآن، مجله معرفت، شماره 173، ص 107-124.
فراهیدی، خلیل بن احمد، (1410ق)، کتاب العین، قم: انتشارات هجرت.
فیاض لاهیجی، عبدالرزاق، (1383ش)، گوهر مراد، تهران: سایه.
قرائتی، محسن، (1383)، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس¬هائی از قرآن.
مسلم، مصطفی، (1989م)، مباحث فی التفسیرالموضوعی، چاپ اول، دارالقلم.
مکارم شیرازی، ناصر، (1374ش)، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیّه.
موسوی همدانی، سید محمد باقر، (1374ش)، ترجمه تفسیر المیزان، چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه¬ی مدرسین حوزه علمیّه قم.
نجّارزادگان، فتح الله، (1390ش)، بررسی تطبیقی معناشناسی امام و مقام امامت از دیدگاه مفسران فریقین، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم- تهران، نشر سمت.
نجّارزادگان، فتح الله، بابائی گواری، سلمان، (1392ش)، «پیوند مفهوم خلیفه الله در قرآن با امامت از دیدگاه متکلمان فریقین»، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، سال دوم، شماره سوم، صص 7-26.
نراقی، محمد مهدی، (1363ش)، انیس الموحدین، تهران: انتشارات الزهراء.
-------------- ، (1380ش)، انیس الموحدین، آموزش اصول الدین، پیام مهدی.
