تحلیلی بر معمّای عدد هفتاد و پنج گزاره اخلاقی در حدیث عقل و جهل
الموضوعات :هادی وحدانی فر 1 , محمد داوودی 2
1 - قم
2 - پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم
الکلمات المفتاحية: حدیث عقل و جهل, ترادف معنایی, مفاهیم و مصادیق اخلاقی, عدد هفتاد و پنج, نقد,
ملخص المقالة :
حدیث عقل و جهل از جمله احادیث مهم اخلاقی و تربیتی است که به بيان لشکریان عقل و جهل تحت عنوان فضایل و رذایل پرداخته است؛ از این رو می‌تواند به عنوان سند و منشور اخلاق و تربیت امام صادق (علیه السلام) نام گذاری گردد؛ اما نكتة مهم حدیث اين است كه تعداد سربازان عقل و جهل كه در متن روايت بیان‌شده بيش از عدد هفتادوپنج است كه در ابتداي روايت به آن تصریح‌شده است، چنانکه برخی نقل‌ها، تعداد سربازان عقل و جهل را بالغ‌بر 78، 80،81، 82 یا 83 ذکرنموده‌اند. لذا در این خصوص دیدگاه شارحان بزرگ با یکدیگر مختلف بوده است. چنانکه میرداماد در میزان عدد 75دچار سهو شده و ملاصدرا شیرازی نیز اظهار ناتوانی بر فهم عدد 75 نموده است اما در مقابل برخی شارحان بزرگ حدیث از جمله؛ شیخ بهایی، فیض کاشانی، شریف شیرازی با استناد به برخی واژگان در متن روايت، قائل به ترادف معنایی بوده و علت آن را سهو راویان یا ناسخان یا معانی قریبه و خفیّه دانسته‌اند و برخی دیگر از جمله؛ ملاصالح مازندرانی، ملاخلیل قزوینی، علامه مجلسی به عدم ترادف معنایی قایل گشتند. مقاله حاضر ضمن بیان دیدگاه‌های مختلف شارحان و تجمیع منابع حدیثی به معرفی و تبیین گزاره‌های اخلاقی و نقد آنها پرداخته‌است و معتقد است با توجه به اختلاف منابع و نُسخِ، گزاره‌های اخلاقی فراتر از توجیه ترادف معنایی است و در مازاد بر عدد 75 سرباز عقل و جهل سهو از ناحیه امام (علیه السلام) [به خاطر مقام عصمت]، ناسخان و راویان [به خاطر وثاقت و ضابط بودن] صورت نگرفته‌است لذا نظریه عدم ترادف معنایی قابل قبول است؛ زیرا روایت عقل و جهل در صدد بیان مفهوم عدد، بیان کثرت و امهّات گزاره‌های اخلاقی و تربیتی تحت دو عنوان کلی عقل و جهل و خیر و شر است.
قرآن کریم
ابن بابويه، محمد بن على، (1385 /1966 م) علل الشرائع، قم، كتاب فروشى داورى چاپ: اول،
ابن بابويه، محمد بن على، (1362) الخصال، تصحیح و تحقیق علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسين، چاپ: اول،
ابن بابويه، محمد بن على،1376، الأمالي (للصدوق)، تهران، كتابچى، چاپ: ششم،
ابن شعبه حرانى، حسن بن على، (1404/ 1363 ق) تحف العقول عن آل الرسول صلى الله عليه و آله، قم، جامعه مدرسين، چاپ: دوم،
ابن طاووس، على بن موسى،1376، الإقبال بالأعمال الحسنة فيما يعمل مرة فى السنة (ط - الحديثة)، قم، دفتر تبليغات اسلامى، چاپ: اول.
ابن طاووس، على بن موسى،1330 ق، جمال الأسبوع بكمال العمل المشروع، قم، دار الرضى، چاپ: اول.
برقى، احمد بن محمد بن خالد، (1371 ق) المحاسن، مصحح و محقق جلال الدین محدث، قم، دار الكتب الإسلامية، چاپ: دوم،
شريف شيرازى، محمد هادى بن معين الدين محمد (آصف شيرازى)، (1430 ق / 1388) الكشف الوافي في شرح أصول الكافي (للشريف الشيرازي)، قم، دار الحديث، چاپ: اول،
صدر الدين شيرازى، محمد بن ابراهيم، (1383) شرح أصول الكافي (صدرا)، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، چاپ: اول،
طبرسى، على بن حسن، (1385 ق / 1965 م / 1344) مشكاة الأنوار في غرر الأخبار، نجف، المكتبة الحيدرية، چاپ: دوم،
على بن الحسين عليه السلام،(1376)، الصحيفة السجادية، قم، دفتر نشر الهادى، چاپ: اول،
فيض كاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى، (1406 ق) الوافي، اصفهان، كتابخانه امام أمير المؤمنين على عليه السلام، چاپ: اول،
قزوينى، ملا خليل بن غازى، (1429 ق- 1387) صافى در شرح كافى (مولى خليل قزوينى)، محقق و مصحح، محمد حسین درایتی، حمید احمدی جلفایی، قم، دار الحديث؛ چاپ: اول،
قزوينى، ملا خليل بن غازى، (1429 ق / 1387) مصحح محمد حسین درایتی، الشافي في شرح الكافي (للمولى خليل القزويني)، قم، دار الحديث؛ چاپ: اول،
كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، (1407 ق) الكافي (ط - الإسلامية)، تهران، دار الكتب الإسلامية، چاپ: چهارم،
كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، (1429 ق) الكافي (ط - دارالحديث)، قم، دار الحديث، چاپ: اول،
مازندرانى، محمد صالح بن احمد، (1382 ق) شرح الكافي-الأصول و الروضة (للمولى صالح المازندراني)، تهران، المكتبة الإسلامية، چاپ: اول،
مجذوب تبريزى، (1429 ق / 1387) محمد، الهدايا لشيعة أئمة الهدى (شرح أصول الكافي للمجذوب التبريزي)، قم، دار الحديث؛ چاپ: اول،
مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، (1404 ق) مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول، تهران، دار الكتب الإسلامية، چاپ: دوم،
مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، (1110 ق) بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (ط - بيروت)، بيروت، دار إحياء التراث العربي، چاپ: دوم،
مسعودى، على بن حسين، (1426 / 1384) إثبات الوصية للإمام عليّ بن أبي طالب، قم، انصاريان، چاپ: سوم
243 |
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 266 - 243
تحلیلی بر معمّای عدد هفتاد و پنج گزاره اخلاقی
در حدیث عقل و جهل
هادی وحدانی فر 1
محمد داوودی 2
حدیث عقل و جهل از جمله احادیث مهم اخلاقی و تربیتی است که به بيان لشکریان عقل و جهل تحت عنوان فضایل و رذایل پرداخته است؛ از این رو می‌تواند به عنوان سند و منشور اخلاق و تربیت امام صادق (علیه السلام) نام گذاری گردد؛ اما نكتة مهم حدیث اين است كه تعداد سربازان عقل و جهل كه در متن روايت بیان‌شده بيش از عدد هفتادوپنج است كه در ابتداي روايت به آن تصریح‌شده است، چنانکه برخی نقل‌ها، تعداد سربازان عقل و جهل را بالغ‌بر 78، 80،81، 82 یا 83 ذکرنموده‌اند. لذا در این خصوص دیدگاه شارحان بزرگ با یکدیگر مختلف بوده است. چنانکه میرداماد در میزان عدد 75دچار سهو شده و ملاصدرا شیرازی نیز اظهار ناتوانی بر فهم عدد 75 نموده است اما در مقابل برخی شارحان بزرگ حدیث از جمله؛ شیخ بهایی، فیض کاشانی، شریف شیرازی با استناد به برخی واژگان در متن روايت، قائل به ترادف معنایی بوده و علت آن را سهو راویان یا ناسخان یا معانی قریبه و خفیّه دانسته‌اند و برخی دیگر از جمله؛ ملاصالح مازندرانی، ملاخلیل قزوینی، علامه مجلسی به عدم ترادف معنایی قایل گشتند. مقاله حاضر ضمن بیان دیدگاه‌های مختلف شارحان و تجمیع منابع حدیثی به معرفی و تبیین گزاره‌های اخلاقی و نقد آنها پرداخته‌است و معتقد است با توجه به اختلاف منابع و نُسخِ، گزاره‌های اخلاقی فراتر از توجیه ترادف معنایی است و در مازاد بر عدد 75 سرباز عقل و جهل سهو از ناحیه امام (علیه السلام) [به خاطر مقام عصمت]، ناسخان و راویان [به خاطر وثاقت و ضابط بودن] صورت نگرفته‌است لذا نظریه عدم ترادف معنایی قابل قبول است؛ زیرا روایت عقل و جهل در صدد بیان مفهوم عدد، بیان کثرت و امهّات گزاره‌های اخلاقی و تربیتی تحت دو عنوان کلی عقل و جهل و خیر و شر است.
واژگان کلیدی
حدیث عقل و جهل، ترادف معنایی، مفاهیم و مصادیق اخلاقی، عدد هفتاد و پنج، نقد.
[1] . استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه شهید باهنر، کرمان، ایران. (مسئول مکاتبات)
Email: hadivahdani@uk.ac.ir
[2] . دانشیار گروه علوم تربیتی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران.
Email: mdavoudi@rih.ac.ir
تاریخ دریافت: 25/9/1399 پذیرش نهایی: 10/12/1399
