ضرورت و روش های توسعه تعامل و همکاری دانشگاه و صنعت
الموضوعات :
محمدسعید سیف
1
(استاد، دانشکده مهندسی مکانیک، دانشگاه صنعتی شریف، تهران، ایران)
سعید جهانگیری
2
(کارشناسی ارشد، دانشکده مهندسی برق و کامپیوتر، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران)
الکلمات المفتاحية: ارتباط با جامعه و صنعت, اشتغالزایی, مهارت افزایی, دانشگاه و صنعت, هم‌افزای,
ملخص المقالة :
این مقاله به بررسی اکوسیستم ارتباط دانشگاه و صنعت در وضعیت کنونی کشور می‌پردازد. در این راستا فرصت‌ها و امکانات کشور شامل فارغ التحصیلان و متخصصین دانشگاهی، رتبه برتر مالکیت نفت و گاز جهان و موقعیت جغرافیایی استراتژیک کشور مورد اشاره قرار گرفته شده است. در بحث نیازهای اجتماعی و اقتصادی کشور، موضوعاتی همچون افزایش اشتغال، کاهش آلودگی محیط زیست، مدیریت مناسب مصرف منابع آب، رفع مشکلات صندوق‌های بازنشستگی، افزایش بهره وری و کارایی در صنعت و کشاورزی و کاهش مصرف انرژی بعنوان سرفصل هایی برای مشارکت جدی تر دانشگاه ها مطرح شده است. در این مقاله، سه شاخص تجربه و دانش انباشته، حمایت مالی، و کیفیت نیروی انسانی به عنوان عوامل موثر در پیشرفت علمی کشورها مطرح می شوند. در ادامه، بودجه تحقیق و توسعه و سرانه مطالعه در کشورهای جهان مورد مقایسه قرار گرفته و جایگاه ایران در این میان توصیف می‌شود. در این تحقیق، نقش دانشگاه‌های نسل سوم به عنوان دانشگاه های آموزش‌محور، پژوهش محور، و کارآفرین به منظور ایجاد ارتباط پایدار صنعت و دانشگاه، ایجاد اشتغال، تولید ثروت و توسعه فناوری کشور مورد تاکید قرار می‌گیرند. در پایان، راهکارهایی از جمله بازنگری و بهبود آیین‌نامه ارتقا و استخدام در دانشگاهها، تدوین شاخص های مناسب برای ارزیابی اثربخشی دانشگاه ها در جامعه، استفاده موثر از فرصت‌های مطالعاتی اعضای هیات علمی در صنعت، توسعه و تقویت مراکز هدایت شغلی و کاریابی در دانشگاهها، شناسایی و تدوین ماموریت های استانی برای دانشگاه ها در جهت بهبود شرایط استان ها، متناسب‌سازی روال پذیرش دانشجویان تحصیلات تکمیلی با فعالیت‌های تقاضامحور و هم افزایی بین ساختارها و برنامه های مختلف وزارت عتف در جهت اثربخشی بهتر در جامعه و پیشرفت اکوسیستم ارتباط دانشگاه و صنعت، توصیه و تشریح می‌شوند.
1. https://www.zabala.eu/
2. گزارش مروری بر عملکرد معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری – ویرایش دوم خرداد 1400 – تدوین شده در معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
3. طرح تحول در همکاری های دانشگاهها و موسسات پژوهشی و فناوری با جامعه و صنعت – مهر 1398 – تدوین شده در دفتر ارتباط با جامعه و صنعت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
4. قراردادها و همکاری‌های دانشگاهها و پژوهشگاه‌های کشـور درحـوزه ارتبـاط بـا جـامـعه و صـنعت – آذر 1399 – تدوین شده در دفتر ارتباط با جامعه و صنعت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
5. پایش وضعیت اشتغال دانشآموختگان دانشگاهها، پژوهشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور – آذر 1399 – تدوین شده در دفتر ارتباط با جامعه و صنعت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
6. مهارت افزایی در دانشگاهها و مراکز آموزش عالی کشور – آذر 1399 – تدوین شده در دفتر ارتباط با جامعه و صنعت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
7. مشارکت دانشگاهها در پاسخگویی به نیازها و بهره‌برداری از مزیت‌های استانی – 1400 – تدوین شده در دفتر ارتباط با جامعه و صنعت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
8. درس‌آموخته‌ها و تجارب دانشمندان برتر در توسعه همکاری با جامعه و صنعت – 1400 – تدوین شده در دفتر ارتباط با جامعه و صنعت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
9. اقدامات و برنامههای حوزه ارتباط با جامعه و صنعت – 1400 – تدوین شده در دفتر ارتباط با جامعه و صنعت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
ضرورت و روشهای توسعه تعامل و همکاری دانشگاه و صنعت
* محمدسعید سیف **سعید جهانگیری
* استاد، دانشکده مهندسی مکانیک، دانشگاه صنعتی شریف، تهران، ایران seif@sharif.edu
**کارشناسیارشد، دانشکده مهندسی برق و کامپیوتر، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران ma.jahangiri@znu.ac.ir
تاریخ دریافت: 23/11/1398 تاریخ پذیرش: 05/06/1399
صص: 57- 74
چکیده
همکاری میان بخش‌های صنعتی و دانشگاهها بدون شک یکی از زمینه‌هایی است که در همه کشورها مطرح بوده و می‌تواند تأثیری تعیین کننده در اقتصاد و صنعت آن کشور داشته باشد. لذا برقراری ارتباط منسجم و سازمان‌یافته بین صنایع و دانشگاهها یکی از نیازهای اساسی کشورها می‌باشد. این ارتباط به دانشگاهها کمک میکند تا فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی خود را همراستا با نیازهای جامعه و صنعت نموده و متخصصان و پژوهشگرانی را پرورش دهند که به معنای واقعی بتوانند نیازهای صنعت را برآورده کنند. در سال‌های اخیر همکاری‌های دانشگاه و صنعت در برخی زمینه‌ها دستاوردهای مهمی برای کشور به ارمغان آورده است، اما هنوز هم اقدامات بسیار مهمی وجود دارد که انجام آن‌ها می‌تواند باعث هم‌افزایی و همکاری بیشتر دانشگاهها و واحدهای صنعتی شود. خوشبختانه در این راستا دانشگاهها و پژوهشگاه‌های کشور نیز اقدامات مناسبی را آغاز و برنامه‌ها و الگوهای مفیدی در جهت توسعه قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت، بهبود دوره‌های کارآموزی، اشتغال فارغ التحصیلان، کمک به رفع چالش‌های ملی و موارد مشابه تعریف و اجرا نموده‌اند. آسیب‌شناسی ارتباط میان دانشگاه و صنعت و به اشتراک‌گذاری تجارب موفق مراکز آموزش عالی و دستگاه‌های اجرایی در تقویت این ارتباط از اهمیت زیادی برخوردار است. بدین منظور در مقاله حاضر خلاصه‌ای از وضعیت دانشگاهها و پژوهشگاه‌های کشور ارائه و برنامههای جدید که می‌تواند در بهبود شرایط موثر باشند تشریح گردیده‌اند.
واژههای کلیدی: ارتباط با جامعه و صنعت، اشتغالزایی، مهارت افزایی، دانشگاه و صنعت، هم‌افزای
نوع مقاله: ترویجی
1- مقدمه و ضرورت
چالش‌ها و بحران‌های مختلفی در کشور وجود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به رشد بیکاری، آلودگی محیط زیست، مصرف نامناسب منابع آب، مسائل اقتصادی و صندوق‌های بازنشستگی، بهره‌وری و کارایی نامناسب صنعت و کشاورزی، سرانه مصرف بالای انرژی و ... اشاره کرد. از طرفی فرصت‌ها و امکانات مناسبی در کشور وجود دارد که با استفاده از آن‌ها می‌توان به حل مشکلات و چالش‌های موجود پرداخت. برخی از این امکانات و فرصت‌ها عبارتند
از: فارغالتحصیلان و متخصصین دانشگاهی، رتبه اول مالکیت نفت و گاز دنیا، وجود ذخایر معدنی متنوع و گسترده، بیش از 5800 کیلومتر ساحل و موقعیت جغرافیایی استراتژیک کشور برای حمل و نقل.
نویسنده عهدهدار مکاتبات: محمدسعید سیف Seif@sharif.edu |
شکل 1 تامین مالی تحقیق و توسعه جهانی در سال 2019 و تجزیه و تحلیل جامعی از وضعیت تحقیق و توسعه در سراسر جهان را ارائه می‌دهد. این شکل اطلاعاتی در مورد وضعیت تحقیق و توسعه در 100 کشور جهان را نمایش می‌دهد. سرمایه‌گذاری جهانی در تحقیق و توسعه در سال 2019 بالغ بر 2 تریلیون دلار بوده است که این رقم نسبت به سال 2018، 6/3 درصد رشد داشته است. نکته قابل توجه این است که کشور چین روند صعودی و توقف‌ناپذیر خود را ادامه می‌دهد. در حال حاضر 22 درصد از تحقیق و توسعه جهان را چین اجرا میکند که میزان این سرمایه‌گذاری 500000 میلیون دلار می‌باشد. میزان 2/44 درصد از تحقیق و توسعه جهانی در آسیا اجرا می‌شود. این عدد در مورد آمریکای شمالی 27 درصد و در اروپا فقط 20 درصد می‌باشد [1].
همانطور که در این شکل ملاحظه می شود مقدار سرمایه گذاری کشور ما در تحقیق و توسعه و همچنین تعداد محققین در هر یک میلیون جمعیت با کشورهای پیشرفته فاصله قابل توجهی دارد. بر این اساس می‌توان تنها راه‌حل برای رقابت با آن‌ها را توجه بیشتر به هم‌افزایی ساختارهای موجود (دانشگاه و صنعت) و استفاده بسیار بهتر از سرمایه‌ها و محققین دانست.
شکل 1. بودجه تحقیق وتوسعه در کشورهای جهان [1]
2. وضعیت موجود
خوشبختانه در سال‌های اخیر امکانات سخت‌افزاری و سرمایه انسانی بسیار خوبی در کشور وجود داشته است که با استفاده از این امکانات می‌توان به بهبود شرایط علمی و پیشرفت در عرصه‌های مختلف امیدوار بود. در شکل 2 تعداد اعضای هیات علمی تمام وقت کشور در طول چند سال اخیر نشان داده شده است که با یک شیب ملایم، یک روند رو به رشد پیوسته داشته است. در سال 92 تعداد 68552 عضو هیات علمی تمام وقت در کشور وجود داشته است که این عدد در سال 1399 به عدد 87275 رسیده است. این شیب ملایم در تعداد اعضای هیات علمی با درجه استادی و دانشیار نیز دیده می‌شود [2].
شکل 2. تعداد اعضای هیات علمی تمام وقت کشور
قطب‌های علمی برای توسعه علمی کشور و رسیدن به مرجعیت علمی منطقه می‌توانند نقشی در خور و شایسته ایفا کنند. در شکل 3 تعداد قطب‌های علمی موجود در کشور از سال 92 تا سال 99 نشان داده شده است[2].
شکل 3. تعداد قطب‌های علمی کشور
یکی دیگر از شاخص‌های مهم نشان دهنده ارتقاء سطح علمی هر جامعه نسبت تعداد پژوهشگران به جمعیت آن کشور است که بررسی این شاخص برای کشور ما نشان از یک رشد چشمگیر در طول این چند سال داشته است. شکل 4 نسبت تعداد پژوهشگر به جمعیت کشور (نفر در هر میلیون نفر) را نشان می‌دهد.
شکل 4. نسبت تعداد پژوهشگر به جمعیت کشور (نفردر هر میلیون نفر)
روند ایجاد انجمن‌های علمی نیز در طول سال‌های 1392 تا 1399 همواره به صورت صعودی بوده است، به نحوی که تعداد انجمن‌های علمی از 322 مورد در سال 1392 به 412 مورد در سال 1399 مورد افرایش یافته است. شکل 5 تعداد انجمن‌های علمی کشور از سال 92 تا 99 را نشان می‌دهد [2].
شکل 5. تعداد انجمن‌های علمی کشور
همچنین شکل 6 تعداد کل آزمایشگاههای کشور وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری را نشان می‌دهد. آمار کل آزمایشگاههای کشور وابسته به وزارت علوم در سال 1392 تنها برابر 3500 مورد بوده است ولی این تعداد در سال 1396 و 1399 به ترتیب به رقم 13460 و 14750 مورد ارتقا پیدا نموده که حکایت از یک رشد تقریباً 321 درصدی در طول این مدت دارد.
شکل 6. تعداد کل آزمایشگاههای کشور وابسته به وزارت علوم
شکل 7 تعداد پارکهای علم و فناوری و مراکز رشد واحدهای فناور مستقر در آن‌ها را نشان می‌دهد. نمودار نارنجی رنگ مربوط به تعداد پارکهای علم و فناوری (تجمیعی) و نمودار آبی رنگ مربوط به تعداد مراکز رشد واحدهای فناور (تجمیعی) می‌باشد. همانگونه که در شکل 7 ملاحظه می‌گردد تعداد پارکهای علم و فناوری از 33 مورد در سال 1392 به 46 مورد در سال 1399 افرایش یافته و همچنین تعداد مراکز رشد واحدهای فناور نیز از 146 مرکز در سال 1392 به 199 مرکز در سال 1399 ارتقاء یافته است[2].
شکل 7. تعداد پارکهای علم و فناوری و مراکز رشد واحدهای فناور مستقر در آن‌ها (تجمیعی)
2-1- الگوهای مناسب و ترکیب‌های ناقص
نیاز بشر به علم و دانش سابقه دیرینه داشته و قدمت مراکز علمی به ده‌ها قرن برمی‌گردد. ایران باستان و یونان نمونه‌هایی از این گونه مراکز علمی را داشته‌اند. مسلماً این سوابق افتخارآمیز است و باید قدر آن‌ها را دانست اما آنچه باید به آن توجه کرد. این است که طی قرن‌های اخیر یک انفصال و جدایی از سابقه فوق در کشور ما به وجود آمده و عملاً دانشگاهها و مراکز علمی به جای اینکه در تکامل رشد دانش و بومی و سوابق قبلی باشند، الگوبردار نمونه‌های غربی بوده و عملاً طی یک قرن اخیر سعی شده ساختارهای و روشهای مراکز علمی غربی در کشور توسعه یابد. طبیعتاً این الگو ها می‌توانند نکات مفیدی هم داشته باشند، اما آنچه باعث مشکل شده این است که در یک جامعه ساختارها و ارتباط آن‌ها با هم بسیار حائز اهمیت بوده و نمی‌توان از اجزای منفصل انتظار یک خروجی جامع و کامل داشت. به عبارت دیگر دانشگاه‌هایی که در غرب و کشورهای پیشرفته شکل گرفته و درحال فعالیت هستند، در یک تعامل سازنده و پویا با مخاطبین، صنایع و جامعه رشد یافته و طبیعتاً به تدریج یکدیگر را تکمیل نموده‌اند. اما در نمونه ایرانی آن، ابتدا دانشگاهها، صنایع و ساختارها، از کشورها و فرهنگ‌های متفاوت وارد شده اند و سپس تلاش شده آن‌ها با هم مرتبط شوند. البته چاره‌ای هم نبوده و این مسیر باید شروع می‌شد. ولی لازم است اهمیت اینگونه ارتباطات در نظر گرفته شده و با تمرکز بر چگونگی هم‌افزایی ساختارهای شکل گرفته در حوزه علم و فناوری و همچنین ساختارهای اجرایی و صنعتی، زمینه لازم برای استفاده بهینه از امکانات کشور را فراهم نمود. این مهم محقق نمی‌شود جز با تعامل و درک متقابل بین ساختارهای مختلف مرتبط در این حوزه. متأسفانه طی سال‌های اخیر کمتر شاهد این موضوع بوده‌ایم و عملا هر وزارتخانه و دستگاه اجرایی سعی دارد خود تمام امور را مدیریت نموده و بقولی گلیم خود را از آب بیرون بکشد. در کوتاه مدت ممکن است این روش مفید پاسخ دهد، اما در بلند مدت مسلماً مشکل باقی خواهد ماند و سرمایه‌گزاری‌های موازی روز به روز افزایش خواهد یافت.
2-2- اهداف کاذب
تاریخچه شکل‌گیری و توسعه دانشگاه‌های کشور حاکی از تمرکز آن‌ها بر آموزش سپس تلاش برای تقویت پژوهش و طی سال‌های اخیر توجه گسترده بر فناوری بوده است. در این روند تلاش‌ها و زحمات فراوانی را دانشگاهها متقبل شده و خوشبختانه چه درحوزه آموزش و چه در پژوهش، توسعه و فناوری دستاوردهای گسترده‌ای حاصل شده است. در حال حاضر نیز حمایت و پشتیبانی فنی گسترده از فعالیت‌های فوق صورت می‌گیرد و بسیاری از نخبگان کشور در این عرصه‌ها فعالیت می‌نمایند. در کنار این روند اما متاسفانه شاهد بحرانی شدن بسیاری از مشکلات و مسائل در کشور هستیم. مسائل فرهنگی، صنعتی، محیط زیستی، کمبود در بهره‌وری و بسیاری نمونه‌های دیگر در کشور وجود دارند و بعضاً شرایط آن‌ها رو به وخامت نیز گذاشته است. البته همکاری‌ها و تلاش‌ها نیز در دانشگاهها برای رفع مشکلات فوق و کاهش صدمات آن‌ها مشاهده می‌شود. ولی باید اذعان نمود که این مسائل دغدغه اصلی نبوده و دانشگاه بیشتر به سمت عرضه داشته‌ها و توانمندی‌ها و انتشار آن‌ها در قالب مقالات یا ثبت ابداعات و اختراعات تمایل دارند. در این مسیر مسلماً جذابیت فعالیت‌های علمی و اجبارهای قانونی موجود در آیین‌نامه‌ها باعث می‌شود اعضای هیئت علمی رغبت و انگیزه کافی برای پذیرش مسئولیت‌های ملی و مشارکت در رفع مسائل اجتماعی را نداشته باشند. در شرایط حاضر متأسفانه تکیه بر مقاله و یا ثبت اختراع یا توسعه فناوری همه می‌شوند اهدافی که امیدواریم باعث بهبود شرایط کشور شوند. ولی در عمل چون دغدغه اصلی و هدف اصلی هیچ جا مورد تاکید و ارزیابی و پیگیری قرار نمی‌گیرد این اهداف میانی به نوعی اهداف کاذب شده‌اند. به عبارت دیگر هیچ همبستگی بین آمار مقالات نیست. اختراعات و موارد مشابه با حل مسائل کشور، پیرو وضع مردم و موارد مشابه وجود ندارد. به نظر می‌رسد به جای تأکید بر اهداف کوتاه‌مدت یا شاخص‌های نه چندان با معنی، تأکید بر اهداف اصلی مثل مشارکت در بهبود شرایط کشور و یا اثربخشی و در رفع مسائل و مشکلات کشور بسیار سودمندتر باشد.
2-3- ارزیابی بر اساس مقاله
از اواخر دهه 70 توجه ویژه به انتشار مقالات علمی و پژوهشی در دانشگاهها صورت گرفته است و تاکنون به عنوان اصلی‌ترین شاخص ارزیابی عملکرد اعضای هیئت علمی و دانشگاه مورد تاکید بوده است. البته طی سال‌های اخیر نقدهای اساسی بر این موضوع وارد شده و اختلاف نظرات درباره آن در حال بررسی است. در کنار رشد شاخص فوق، از اواخر دهه ۸۰ موضوع فناوری و ضرورت فعالیت در این حوزه نیز مطرح شده و در حال پیگیری است. ثبت اختراعات، نوآوری و ایجاد شرکت‌های فناور، نمونه‌ای از این گونه فعالیت‌ها هستند و عملاً در سال‌های اخیر توان بسیار قابل توجهی از دولت، دانشگاهها و مراکز علمی به این موارد اختصاص یافته است. ابهام و ایراد اصلی در این روندها، فراموشی یا کم توجهی ماموریت و هدف اصلی است. مسلماً انتشار مقالات، پذیرش دانشجویان ارشد و دکترا، ثبت اختراعات و موارد مشابه از وظایف و فعالیت‌های معمول در دانشگاه امروز دنیا محسوب می‌شوند، ولی اصطلاحا آن‌ها هدف نیستند و ابزاری هستند برای ایفای نقش و اثربخشی دانشگاهها در توسعه اجتماعی و اقتصادی جامعه خود. به عبارتی این گونه برنامه‌ها و فعالیت‌ها دارای یک جهت‌گیری اساسی هستند و آن جهت‌گیری مشارکت در بهبود شرایط جامعه و رفاه عمومی است. اگر این هدف کمرنگ شده و عملاً در آیین‌نامه‌ها و ارزیابی‌ها به صورت واقعی ارتباط دانشگاه با جامعه و صنعت بررسی نشود، مسلماً ابزار فوق کافی نبوده و بعضاً ممکن است، باعث فراموشی رسالت اصلی شده و ابزارها و روشهای گفته شــده جای اهــداف را بگیرنــد. متأسفانه در چشم‌اندازهای ترسیم شده چه در سطح ملی و چه در سطح دانشگاهها عمدتاً سعی در افزایش کمی اینگونه شاخص‌ها باعث شده اهداف اصلی و رسالت‌های واقعی رنگ باخته و بعضاً فراموش شوند. مسلماً آنکه گندم می‌کارد کاه نیز درو خواهد کرد ولی به دنبال کاه بودن، ضامن دستیابی به گندم نیست.
2-4- فناوری برای فناوری
بی شک در سال‌های اخیر فناوری یکی از کلمات کلیدی در کشور بوده و تقویت این حوزه مورد حمایت‌های گسترده و جدی قرار گرفته است. فناوری یا (Technology) را در فرهنگ انگلیسی آن می‌توان دانش چگونگی انجام امور به روش مناسب و بهینه تعریف کرد. به عبارتی، امور و دغدغه‌هایی در جامعه وجود داشته و دارند که تحت تأثیر پیشرفت‌های علمی می‌توانند به صورت بهتر و با بهره‌وری مناسب‌تر از علم و تجربه به اجرا درآیند و این فرهنگ یا این روش‌ها را در کلمه فناوری می‌توان خلاصه نمود. به طور خلاصه اگر معضلات و مشکلات مختلف کشور به عنوان مسائل کشور در نظر گرفته شوند، کلید حل آن‌ها باید فناوری باشد. این نگرش در کشور ایران نیز مطرح بوده و بر این اساس از دهه 70 با همین نگرش تلاش‌های مختلف آغاز گردید. اما همواره آفت هر حرکتی افراط است و در فناوری نیز متاسفانه این موضوع به وقوع پیوست. اگرچه انگیزه در توسعه فناوری و بهبود وضعیت اقتصادی، اجتماعی، صنعتی مدنظر بوده، ولی به تدریج این موضوع محدود به ایجاد کسب و کارهای جدید و البته با درآمدی شد که می‌توانند صرفا برای عده‌ای سودمند بوده باشند. اما چقدر درد کشور را پاسخ می‌دهند، مشخص نیست. در این که کسب و کارهای جدید و متفاوت هم ارزشمند هستند شکی وجود ندارد ولی آیا تناسبی میان بخشی از بودجه و امکانات کشور که صرف اینگونه فناوری‌ها می‌شود و بخشی که صرف رفع مشکلات و مسائل روزمره صنعتی و اقتصادی کشور می‌گردد، وجود دارد؟
فناوری برای فناوری می‌شود همان توسعه علم برای علم یا مقاله برای مقاله. هنر نخبگان و سیاستگذاران این حوزه نباید در ساختن آکواریوم و ساختاری بی‌نقص و مفید برای کارها و کسب و کارهای شیک و مورد علاقه خود باشد. هنر آن‌ها باید در مشارکت با مردم و درک دغدغه آن‌ها و حل مشکلات ساختاری و قانونی و علمی باشد نه دور زدن آن‌ها و یا جذب منابع ویژه برای کسب و کارهای خود! مسلماً توان نخبگان و فناوران یکی از سرمایه‌های کشور است و باید خیلی بهتر از گذشته از آن درجهت رفع دغدغه‌های ملی و نه صرفاً راه‌اندازی کسب و کارهای شخصی و خصوصاً متکی بر حمایت‌های ویژه و انحصاری مورد استفاده قرارگیرد. بقولی ارزش و اهمیت فناوری و فناوران به اثربخشی آن‌ها در زندگی مردم و نه در کسب درآمد بیشتر برای خود خواهد بود.
2-5- دغدغه‌های کشور و دغدغه‌های نخبگان
نسل‌های گذشته هنوز هم خاطرشان هست که سال‌های پس از جنگ تحمیلی یک بحث عمیق مطرح بود و آن اینکه آیا رزمنده‌ها و روحیه آن‌ها حفظ گردد و با این روش کشور ساخته شود و یا نه جنگ تمام شده و باید همه دنبال درآمدزایی بروند و به این روش کشوری ساخته شود. البته روش دوم حاکم شد. اکنون پس از سه دهه هنوز نمی‌توان قضاوت کرد حتماٌ روش اول نتایج بهتری داشته است ولی آنچه قطعی است اینکه نباید به صورت حذفی و صفر یا یک به این موضوع پرداخته می‌شد. مسلماٌ با کمی مطالعه و برنامه‌ریزی بهتر امکان استفاده از انگیزه‌ها و دغدغه‌های زمان جنگ در کنار تقویت و توسعه انگیزه‌های شخصی امکانپذیر بود. در فعالیت‌ها و حوزه‌های مختلف اجرایی این موضوع می‌تواند به نفع کشور باشد. تجربه فوق در عرصه فعالیت‌های علمی و فناوری کشور نیز در سال‌های اخیر در حال تکرار است. روشی که متاسفانه تقریباً به صورت کامل در حال غلبه می‌باشد، انگیزه‌های مالی بوده و همه مشوق‌ها به سمت کسب و کارها و درآمدزایی است و جهت‌گیری‌های خاصی نیز حاکم نیست. هرآنچه بتواند درآمد و اشتغال داشته باشد مفید است و سرمایه‌ها به سمت آن می‌روند. در این مسیر فارغالتحصیلان متخصص هم بعضاٌ سر از همه کسب و کاری در می‌آورند جز آنچه تخصصش را دارند و چه بهتر از این؟! به جای درگیری با مسائل بزرگ و ریشه‌ای مثل کم‌آبی، مسائل محیط زیستی، مصرف بالای انرژی، مشکلات تولید، مسائل حقوقی، کیفیت و رقابت پذیری و ... کسب و کاری خصوصی راه می‌اندازند و سر و ته آن را چنان طراحی می‌کنند که تقریبا کاری با مسائل کشور نداشته باشد!! مسلماٌ نخبگان با این طرز تفکر پاسخگوی دغدغه‌های شخصی خود خواهند بود ولی آیا پاسخگوی دغدغه‌های مردم نیز خواهند بود؟؟ در شرایط حاضر حتما می‌توان کارهای خدماتی و لوکسی در پایتخت پایه‌گذاری کرد و درآمدهای فراوانی از آن‌ها کسب نمود اما مشکل کشاورزی، دامپروری، بیکاری، بهره‌وری پایین نیز از این مسیر قابل حل خواهد بود؟!
2-6- نیاز کشور یا علاقه دانشگاه؟!
در کشورهای پیشرفته لزومی ندارد که حتماً دو قطبی ساخته شود و نیاز کشور در مقابل علاقه دانشگاهیان و مراکز علمی قرار گیرد. ولی حساسیت‌ها و مشکلات گسترده کشور پرداختن به این موضوع را ضروری نموده. مسلماً دانشگاهیان علاقه‌مند به توسعه علم، ارائه یافته‌های جدید و کمک به شناخت بهتر از طبیعت و قوانین حاکم بر آن هستند. حتماً اینگونه جهت‌گیری‌ها می‌تواند نتایج و دستاوردهایی برای بهبود وضع کشورها و بهبود زندگی مردم نیز به دنبال داشته باشد. اما در شرایط بحرانی ساختارها و انسان‌ها، علایق و امور اجرایی را فراموش کرده و برحسب اضطرار وارد فعالیت‌هایی می شوند که بتوانند بحران‌ها را سریعتر رفع کنند. اکنون کشور در یک شرایط عادی به سر نمی‌برد و تقریباٌ همه افراد جامعه به نوعی این شرایط و بحران‌ها را تایید می‌نمایند. در چنین شرایطی نه این که باید کارها و فعالیت‌های زیربنایی و بلندمدت را فراموش کرد، بلکه باید در یک باز طراحی و برنامه‌ریزی مجدد سهم منطقی در پرداخت به اینگونه مباحث و پرداختن به دغدغه‌های روزمره و کسب و کارهای مردم را در نظر گرفت. سال‌هاست در گیلان و مازندران دانشگاه وجود دارد، اما آیا آنچنان که باید در کسب و کار مردم منطقه که برنج است، اولویتی در دانشگاه داشته و آنچنان که باید به آن‌ها پرداخته شود؟ آیا به اشتغال مردم در حوزه فرش، زعفران، پسته، خرما، برنج، گندم، شهرک‌های صنعتی و صنایع کوچک، کمبود آب، فرآوری محصولات کشاورزی و بسیاری موارد دیگر و اهمیت آن‌ها واقفیم؟! به نوعی عشق و علاقه و جذابیت‌های High-Tech هوش و حواس دانشگاهیان را به خود مشغول داشته و Low-Tech ها و Medium-Tech ها در کشور فراموش شده‌اند. عمده اشتغال و کسب و کار مردم در این حوزه‌ها است و متاسفانه مراکز علمی هر روز فاصله‌ای بیشتر با آن‌ها می‌گیرند و قوانین و آیین‌نامه‌ها نیز به نوعی این جهت‌گیری را تقویت می‌کنند.
3- بـرنامه‌هـای جـدیـد و کاربردی
3-1- طرح تحول در همکاری های دانشگاهها
یکی از مشکلات و عدم توفیق‌های گذشته، تلاش برای یافتن یک راه حل و احد و یکسان جهت توسعه ارتباط با جامعه و صنعت بوده است. لذا باید روی یک مجموعه از اقدامات فکر نموده و آن‌ها را تدوین و متناسب با نیازها اجرا نمود.
فعالیت‌های ارتباط با جامعه و صنعت در حوزه دانشگاه و موسسات آموزش عالی تاکنون برنامه‌ای منسجم نداشته و در قالب یک برنامه یکپارچه، با رویکردی هم افزا، موجود نبوده است. شکل 8 روش‌ها و برنامههای بهبود اثربخشی دانشگاهها، پژوهشگاه‌ها و مراکز علمی را در حوزه ارتباط با جامعه و صنعت نشان می‌دهد.
شکل 8. روش‌ها و برنامههای بهبود اثربخشی دانشگاهها و مراکز علمی
در این پازل به عوامل مهمی همچون آیین‌نامه ارتقا، آموزشهای متناسب با نیازها، مهارتی‌افزایی و هدایت شغلی، مراکز تحقیق و توسعه مشترک، کارآموزی‌ها، پایان‌نامه‌ها، ترویج و فرهنگ عمومی، سیاستها و برنامههای کلان صنعت، شبکه‌سازی، تسهیلات و قوانین حمایتی، ماموریت‌گرایی و ساماندهی و کنترل قراردادها اشاره شده است.
طرح تحول همکاری‌های دانشگاه و موسسات پژوهشی و فناوری با جامعه و صنعت شامل 6 هدف کلان، ۸ راهبرد اصلی و 44 اقدام اجرایی است که ضمن انسجام بخشیدن به اقدامات، برنامه‌ای جامع برای ارتقاء و توسعه ارتباط دانشگاهها با صنعت و جامعه است. شکل 9 جزئیات طرح تحول در همکاری‌های دانشگاهها و موسسات پژوهشی و فناوری با جامعه و صنعت را نشان می‌دهد. شیوه تهیه این طرح بدین صورت بوده است که ابتدا به صورت خلاصه شرایط موجود در کشور در پاره‌ای از حوزه‌ها بیان شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و سپس ضرورت‌های تدوین اجرای طرح تحول بیان گردیده است [3].
شکل 9. جزئیات طرح تحول در همکاری‌های دانشگاهها و موسسات پژوهشی و فناوری با جامعه و صنعت [3]
با توجه به اهمیت این موضوع سعی گردیده ضمن بهره‌برداری از اسناد بالادستی و سیاست‌های برشمرده در آن‌ها، خطوط راهنما و خط مشی‌های تعیین شده در این مقاله مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد. گستردگی و شرایط متفاوت طیف دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی و فناوری ایجاب میکند که برنامههای فوق بصورت یک راهنمای کلی مدنظر قرار گیرد و با تکیه بر شرایط منطقه‌ای و تخصصی هر مؤسسه برنامههای مفید و اختصاصی تدوین و به مورد اجرا گذاشته شوند. مشارکت و برنامه‌ریزی‌های وزارتخانه نیز بایستی بر این اساس صورت گیرد. در نهایت با تجمیع نتایج حاصل از مطالعات پشتیبان و نظرات خبرگان، چشمانداز، اهداف کلان، راهبردهای اصلی و اقدامات اجرایی هر راهبرد احصاء شده است. در شکل 10 چشمانداز طرح تحول در همکاری‌های دانشگاهها و موسسات پژوهشی و فناوری با جامعه و صنعت نشان داده شده است [3].
شکل 10. چشمانداز طرح تحول در همکاری‌های دانشگاهها و موسسات پژوهشی و فناوری با جامعه و صنعت
اهداف کلان این طرح عبارتند از:
· هم‌راستایی برنامه‌ها و تصمیم‌گیری‌ها در وزارت عتف و مراکز تابعه با نیازها و اولویت‌های کشور
· هم‌افزایی کامل مراکز علمی با دستگاه‌های اجرایی جهت شناسایی و رفع نیازها و چالش‌ها
· ساماندهی و ایجاد ساختارهای توانمند برای ارتباط عرضه و تقاضاهای پژوهشی و فناوری
· افزایش متوسط سالانه 10 درصدی حجم قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت
· مشارکت حداکثری اعضاء هیات علمی در رفع نیازهای صنعت و جامعه
· اجرای 25 درصد پروژه‌های تحصیلات تکمیلی به صورت مستقیم به سفارش صنعت و جامعه
همچنین راهبردهای اصلی طرح تحول در همکاری‌های دانشگاهها و موسسات پژوهشی و فناوری با جامعه و صنعت شامل موارد ذیل است:
v بهبود و اصلاح ساختار، فرآیندها و آئین‌نامه‌های اجرایی
v تدوین مشوق‌های مناسب برای دانشگاهها و موسسات پژوهشی، وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های اجرایی
v هدفمند نمودن پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی در جهت حل مسائل جامعه و صنعت
v ارتقا مهارت‌افزایی و توانمندی دانشجویان و دانشآموختگان متناسب با نیازهای جامعه و صنعت در راستای توسعه اشتغال‌پذیری دانشآموختگان دانشگاهها
v سازماندهی جهت حضور موثر دانشآموختگان در پاسخگویی به نیازهای بازار کار و بهبود بهره‌وری
v فرهنگ‌سازی، شناسایی، مستندسازی و ترویج دستاوردها
v شناسایی و بهره‌گیری از ظرفیت‌ها، اختیارات، امکانات وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های اجرایی در جهت تسهیل و توسعه همکاری‌های مشترک
v سازماندهی، پایش و ارزیابی همکاری‌ها با جامعه و صنعت
3-2- پایش قراردادها و همکاری‌های دانشگاهها و پژوهشگاه‌های کشور درحوزه ارتباط با جامعه و صنعت
در موضوع ارتباط میان صنعت و دانشگاه که در سال‌های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است، آمارهای موجود در خصوص قراردادهای ارتباط صنایع و دستگاه‌های اجرایی با دانشگاهها و مراکز پژوهشی کشور خوشبختانه رشد این آمارها را نشان می‌دهد. اعضای هیئت علمی به عنوان مجری اصلی این قراردادها و پروژه‌ها نقش تاثیرگذاری در به حرکت درآوردن چرخه‌ی ارتباط با جامعه و صنعت و اقتصاد کشور ایفا کرده‌اند.
برخی شاخص‌های مهم این بخش عبارتند از [4]:
v مبلغ قرادادهای ارتباط با صنعت و جامعه در حال اجرا
v تعداد قراردادهاى ارتباط با صنعت خاتمه‌یافته در سال اخیر
v تعداد قراردادهاى ارتباط با صنعت در حال اجرا که بیش از 5 سال از شروع آن مى گذرد.
v تعداد قراردادها و گرنت هاى بین المللى جذب‌شده در سال اخیر
v تعداد مجریان قراردادهای ارتباط با صنعت و جامعه در حال اجرا
v مبلغ قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت در حال اجرا
v مبلغ جذب شده قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت در سال اخیر
در شکل 11 مجموع تعداد قراردادهای در حال اجرا دانشگاهها و مراکز آموزش عالی کشور به تفکیک سال ارائه شده است. همانطور که مشاهده می‌شود میانگین تعداد قراردادهای در حال اجرای دانشگاهها و مراکز آموزشی در سال اخیر نسبت به سال‌های گذشته رشد قابل توجهی داشته است.
شکل 11. تعداد قراردادهای ارتباط با صنعت و جامعه در حال اجرا
شکل 12 نشان‌دهنده مجموع مبلغ قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت در حال اجرای (بر حسب میلیارد تومان) دانشگاهها و مراکز اموزش عالی به تفکیک هر سال می‌باشد. همانطور که مشاهده میکنید میانگین مبلغ قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت در حال اجرا در سال اخیر نسبت به سال‌های گذشته حدود دو و نیم برابر رشد داشته است.
شکل 12. مبلغ قرادادهای ارتباط با صنعت و جامعه در حال اجرا (میلیارد تومان) [4]
شکل 13 مجموع تعداد مجریان قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت در حال اجرا دانشگاهها و مراکز آموزش عالی کشور به تفکیک هر سال از سال 1392 تا سال 1398 را نشان می‌دهد. تعداد مجریان قراردادهای در حال اجرا ارتباط با جامعه و صنعت در سال اخیر نسبت به سال‌های گذشته رشد خوبی را داشته است. البته با توجه به تعداد اعضای هیئت علمی موجود لازم است تلاش‌های بیشتری برای فعالیت‌های اعضای هیئت علمی در این حوزه صورت گیرد [4].
شکل 13. تعداد مجریان قراردادهای ارتباط با صنعت و جامعه در حال اجرا
در شکل 14 مجموع مبلغ جذب شده قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت (میلیارد تومان) دانشگاهها و مراکز اموزش عالی به تفکیک هر سال می‌باشد. همانطور که مشاهده میکنید مبلغ جذب شده قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت در سال‌های اخیر شیب فزاینده داشته است [4].
شکل 14. مبلغ جذب شده (درآمد) قراردادهای ارتباط با صنعت (میلیارد تومان) [4]
3-3- پایش وضعیت اشتغال دانشآموختگان دانشگاه‌هـا و مراکز آموزش عالی کشور
بـدون شک منابـع انسانی یکی از مهمترین عوامـل در تحول و توسعه جوامع بشـری محسوب می‌شود. هرقدر، توانمندسازی نیروی انسانی در طول دوران تحصیل افزایش یابد، اشتغال و اثربخشی مؤثر نیروی کار نیز افزایش چشمگیری خواهد داشت. بر همین اساس مباحـث مربــوط بــه کیفیــت و توانمندی نیروی انسانی همـواره از مهمترین دغدغه‌های فکری افراد جامعه و دولت‌های آن‌ها بــوده است. در حال حاضر و با توجه بــه فضای کسب و کار، تحولات آموزش عالـی و رشد و توسعه کمــی مؤسسات دانشگاهی در چند دهه اخیر شاهد وجود چالش‌های متعددی در زمینه اشتغال نیـروی کار دانش‌آموخته هستیم. از یکسو نرخ بـالای بیکاری در سال‌های اخیر، افزایش نیروهای دانشگاهی بیکار را در برداشته و از سوی دیگـر معضلات اجتماعی و اقتصادی دیگری را نیـز برای جامعه به دنبال داشته اسـت. خط مشی‌ها و رویکردهای حاکم بر نظام آموزش عالـی کشــور و ضرورت توجه بیشتر مسلما به نیازهــای بـازار کار و توانمندی‌های شـغلی دانشآموختگان نقش مهمی در ایــن موضوع خواهد داشت. بــر همین اساس پایش وضعیت اشــتغال دانش‌آموختـگان یکی از مهمترین نیازهایی است که در برنامه‌ریزی‌هـای علمی، اقتصادی، اجتماعـی و توسـعه پایـدار کشـور حائـز اهمیت است و بـه جرات می‌توان گفت برنامههای آتـی بدون توجه به نیازهای اقتصادی و تقاضاهـای اجتماعــی نمی‌تواند بهره‌وری مناسبی در کشور ایجاد کند.
همچنین با بررسی میزان اشتغال رشته‌های مختلف دانشگاهی، می‌توان اهمیت و توجه هر چه بیشتر دانشــگاه‌ها را بــه مسئله اشتغال، سیاست‌های مناسـب مرتبط با پذیـرش دانشـجو، توسعه رشـته‌های جدید و همچنین بهبـود فعالیت‌های ارتباط با صنعت و مهارت افزایی را رقم زد [5].
بـا استمرار در روند مطالعه آمار اشتغال، می‌توان شاهد دستاوردهای مفیدی در عرصـه جامعـه دانشـگاهی باشـیم و بهتدریـج تعـادل مناسـبی بیـن عرضـه و تقاضا و بهبـود توانمندی‌های شغلی در تمامی رشته‌ها در سطح کشور برقرار نمـود. عـلاوه بر ایـن دستاوردها، ارتبـاط منسـجم دانشگاهها با دانشآموختگان خود می‌توانـد به انتقال تجارب آن‌ها منجر شده و نتایج مفیدی در بر خواهد داشت. همچنین این ارتباطات زمینه‌ساز هم‌افزایـی هـر چه بیشتر خواهد شد. به عبارت دیگـر، جامعه دانشآموختگان هر دانشگاه می‌توانند عـلاوه بـر کمک در اجـرای مسـئولیت‌های اجتماعی دانشـگاه‌ها، مرجع مناسبی بـرای ارزیابـی و آسیب‌شناسی روندها و برنامههای موجود باشند.
برخی از اهداف پایش وضعیت اشتغال دانشآموختگان دانشگاهی عبارتند از [5]:
· تهیه آمار و اطلاعات در خصوص رشته‌های آموزشی مورد نیـاز و مازاد بازار کار و ارائه نتــایج به مـراجع ذیـربط
· شناسایی شکاف دانشی و مهارتی دانشآموختگان آموزش عالی در بازار کار و تطبیق برنامه و سیاست‌های نهاد آموزش عالی متناسب با آن
· ترسیـم وضعیـت کلی اشتـــغال و بیکاری فارغ التحصیلان آموزش عالی در رشته ها و مقاطع زمانی مختـــلف به منــظور آگاهی‌بخشـــی به متقاضیان آموزش عالی
· تدوین برنامه‌ها و سیاست های نظام آموزش عالی و سایر نهادهای ذیربط در جهت افزایش اشتغال بر اساس واقعیــت‌های موجــود و چشــم انداز پیش روی جـــامعه
· جهت گیری نظام ارزشیابی آموزش عالی بر اساس شاخص هایی نظیر میزان اشتغال دانشجویان
· ایجاد ارتباط منسجم بین دانشگاهها و جامعه فارغالتحصیلان در جهت انتقال تجارب و هم‌افزایی فعالیت‌های دانشگاهها با نیاز های جامعه
شکل 15. درصد اشتغال رشته‌های مختلف در مقطع کارشناسی [5] |
شکل 16. درصد اشتغال رشته‌های مختلف در مقطع کارشناسی ارشد [5] |
شکل 17. درصد اشتغال رشته‌های مختلف در مقطع دکتری [5] |
شکل 18. میانگین وزنی درصد اشتغال در کل کشور بر حسب مقطع تحصیلی |
· شناسایی شکاف دانشی و مهارتی دانشآموختگان آموزش عالی در بازار کار و تطبیق برنامه و سیاست‌های نهاد آموزش عالی متناسب با آن
· ترغیب دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی در جهت شناسایی، تدوین و توسعه دوره های مهارت افزایی مرتبط با رشته های آموزشی و متناسب با نیاز بازار کار جهت افزایش اشتغال
بـرای بررسی درصد اشـتغال دانشآموختگان در رشـته‌های مختلـف، 14 رشته بـه عنوان نمونه انتخـاب و درصد اشـتغال ایـن رشته‌ها در مقاطع مختلف در کل کشور با استفاده از داده‌های ثبت‌شده دانشگاهها، پژوهشگاه‌ها و مراکز آمـوزش عالی ترسیم شده است که به ترتیب برای مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در شکل‌های 15، 16 و 17 ارائـه می‌گردد.
بـر اساس نتایـج طـرح پایش بیشترین میزان اشـتغال مربوط بـه رشـته‌های فنـی و مهندسـی، علـوم انسانی و علوم پایه و بیشترین میزان بیکاری مربوط به رشته‌های هنر اسـت. همچنیـن رشته‌هایی ماننـد مهندسی کامپیوتر، بـرق و حسابداری در مقطع کارشناسی، مهندسی مکانیک، حسابداری و مهندسی بـرق در مقطـع کارشناسی ارشد و مهندسی عمران، کامپیوتر و مواد در مقطع دکتری بالاترین میزان اشتغال را بـه خود اختصاص دادهانـد [5].
با استفاده از آمار اخذ شده از کلیه دانشگاهها، پژوهشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی که در سال‌های 97 ،98 و 99 در این مطالعه شرکت نموده‌اند، میانگین وزنی درصد اشتغال کل کشور برحسب مقطع تحصیلی در شکل 18 ترسیم شـده است.
بر اساس شکل 18، بالاترین نرخ بیکاری در مقطع کاردانی و پایین‌ترین نرخ بیکاری در مقطع دکتری است. این مسئله نشان‌دهنده این امر است که با افزایش مدرک تحصیلی در سطح تحصیلات تکمیلی درصد اشتغال نیز افزایش یافته است.
اطلاعات و آمار در این مقاله، از تعداد 85 دانشگاه، پژوهشگاه و مرکـز آمـوزش عالی دریافت گردیده است. شکل 19 نسبت دانشآموختگان شاغل به دانشآموختگان غیرشاغل در طرح پایش سال 99 را نشان می‌دهد.
شکل 19. نسبت دانشآموختگان شاغل به دانشآموختگان غیرشاغل در طرح پایش سال 99
3-4- مهارت‌افزایی در دانشگاهها و مراکز آموزش عالی کشور
يكی از مهمتریـن نهادهــای عصــر حاضــر در جهــت شــناخت و درک توســعه علمــی و همچنیــن توانمندسـازی و تربیـت نیـروی کار تخصصـی ماهـر و متناسـب بـا نیازهـای جامعـه، نهـاد دانشـگاه اسـت که می‌بایسـت بـا توجـه بـه تغییرات جهانی در عرصه گفتمان علم و فنـاوری و گـذر بـه اقتصاد دانش‌محور بیش از پیش از حمایـت، برنامه‌ریزی و سیاستگذاری هر چه بیشتر دولت و صنعـت برخوردار گردد و هماهنگ بـا تغییـر در حوزه بومی و بین‌المللی، رســالت و اهداف خـود را نیز باز تعریف نمایــد. در سال‌های اخیر نیـز بــا افزایش ظرفیت‌های آموزش عالی کشور و برنامه‌ریزی‌هـای مناسب از طریق دانشگاهها و مراکز آمـوزش عالی، افزایش کیفیت آموزش‌ها و مهارت‌هـای دانشآموختگان دانشگاهها و همچنین بهبـود توانمندی‌هـای شغلی دانشآموختگان را شاهد بوده‌ایـم. البته علی‌رغم چالش‌های بسیار، روندهای موجود حاکی از آن اسـت کـه شرایط نامناسب بـازار کسب و کار موجب بر هم زدن توازن بین عرضه نیروهای دانش‌آموخته و نیاز بازار کار شده اسـت. لذا بـازار کار توانایی جذب مناسـب دانشآموختگان دانشگاهی را ندارد. البته بهبـود فضای کسـب و کار، اسـتفاده بهینه از بازار کار و نیازهای کشور، مدیریـت همکاری‌های بین‌الملل و ... بـرای بهبود وضعیت اشتغال ضروری بوده ولی در عین حال آمـوزش عالی کشور در کنار سایر متولیان این عرصه می‌تواند فعالیت‌های مفیدی را بـرای توانمندسازی مهارتی دانشجویان و بهبود وضعیت اشتغال انجام دهـد [6].
بـر همیـن اساس ساماندهی و توسعه دوره‌های مهارت‌افزایی، کارآموزی دانشجویان، پیمایش مستمر اشتغال فار غ‌التحصیلان دانشگاهی و ایجاد مراکـز هدایـت شغلی و کاریابی‌های تخصصی در دانشـگاه‌ها می‌توانـد گام مؤثری در جهت کاهش شکاف بین حوزه صنعت و دانشگاه و ایجـاد زمینه جهت حضور هرچه بیشتر دانشآموختگان آموزش عالی در محیط‌های صنعتی، تجـاری و بـازار کار باشد.
بـا توجه بـه اطلاعات دریافت شـده از 66 دانشگاه و مرکز آموزش عالی شاخص‌های مربوط بـه دوره‌های مهارت‌افزایـی در این مقاله مورد بررسی و تحلیـل قـرار گرفته است کـه در جـدول 1 در زیر مشاهده می‌گردد.
جدول 1. شاخص‌های مربوط به دوره‌های مهارت‌افزایی [6]
ردیف | شاخص | تعداد |
1 | تعداد دوره‌های برگزار شده | 6086 |
2 | تعداد دوره‌های تخصصی | 3798 |
3 | تعداد دوره‌های عمومی | 2288 |
4 | تعداد دوره‌های حضوری | 4493 |
5 | تعداد دوره‌های غیر حضوری | 1593 |
6 | تعداد شرکت کنندگان | 198141 |
7 | تعداد شرکت کنندگان زن | 101005 |
8 | تعداد شرکت کنندگان مرد | 97136 |
9 | دوره‌های برگزار شده با مشارکت واحدهای صنعتی | 582 |
10 | تعداد شرکت کنندگان کاردانی | 7416 |
11 | تعداد شرکت کنندگان کارشناسی | 9787 |
12 | تعداد شرکت کنندگان کارشناسی ارشد | 29821 |
13 | تعداد شرکت کنندگان دکتری | 11962 |
14 | تعداد نفر ساعت دوره‌های برگزار شده | 150000 |
شکل 20 میانگین دوره‌های مهارت‌افزایی برگزار شده در هر دانشگاه برای سال‌های مختلف را نشان می‌دهد که شاهد رشد مناسبی در این شاخص هستیم. همچنین شکل 21 میانگین تعداد شرکت‌کنندگان در هر دانشگاه را نشان می‌دهد.
شکل 20. میانگین دوره های مهارت افزایی برگزار شده در هر دانشگاه
شکل 21. میانگین تعداد شرکت‌کنندگان در هر دانشگاه [6]
در شکل 22 جزئیاتی از شاخص‌های مهم و اصلی دوره‌های مهارت‌افزایی برگزار شده در هر دانشگاهها و مراکز آموزش عالی کشور را مشاهده می‌کنیم.
شکل 22. جزئیاتی از شاخص‌های اصلی دوره‌های مهارت‌افزایی
لازم به ذکر است دانشگاهها بـا توجـه به شرایط موجود نقـش مهمی در توسعه اقتصادی کشور، افزایش بهـره‌وری واحدهای صنعتی و تجاری، ایجاد و توسعه فناوری‌های مورد نیاز، ارتقـاء مهارت‌ها و آمادگی افراد جامعه ایفـا می‌کنند. بـر همین اساس کمک به افزایش و بهبـود مهارت‌های متناسـب با نیاز بازار و جامعه یکی از مهمترین ارکان پرورش دانشجویان اسـت [6].
3-5- مزیت‌های استانی
رشد و توسعه اقتصادی استان‌های کشور از مهمترین مباحث اقتصاد منطقه‌ای در دهه‌های اخیر محسوب مـی‌شـود، بر این اساس بررسی رشد و توسعه مناطق به عنوان یکی از اهداف مهم دولت مـورد توجـه قـرار گرفتـه است. با ارزیابی اقتصاد منطقه‌ای کشور مشخص می‌شود که برخی مناطق نسبت به مناطق دیگر عملکرد اقتصادی بهتری دارند و در مقایسه با میانگین کشور رشد اقتصادی بالاتری را دارا هستند. این رشد فزاینده ناشی از سـاختار اقتصادی مناسب، وجود مزیت‌های نسبی در فعالیت‌های مختلف و سیاسـتگذاری و برنامـه‌ریـزی منطقـه‌ای صـحیح
است. بی‌توجهی به استعدادها، توانایی‌ها و مزیت‌های نسبی هر منطقه در زمینه فعالیت‌های اقتصادی موجب می‌شـود تا سرمایه‌گذاری‌ها متناسب با امکانات و ظرفیت‌های بالقوه مناطق صورت نگیرد و به رغم اجرای برنامه‌هـای متعـدد توسعه ملی و منطقه‌ای، همچنان روند توسعه نیافتگی مناطق ادامه یابد. بنابراین، در صورتیکه عوامل مـؤثر بـر رشـد اقتصادی مناطق شناسایی شود و درک درستی از توانمندی‌ها و تنگناهـای آن منـاطق فـراهم شـود، مـی‌تـوان زمینـه ارتقاء سطح سیاستگذاری‌های مرتبط با مناطق و اتخاذ تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری درسـت و مبتنـی بـر آگـاهی را برای سیاستگذاران ملی و محلی فراهم کرد. شکل 23 جزئیاتی از طرح مزیت استانی را نمایش می‌دهد [7].
شکل 23. جزئیاتی از طرح های مزیت استانی
بـر این اسـاس مـهم‌ترین اهداف در طرح مزیـت‌های استانی عبارتند از [7]:
· استفاده مناسب از توان علمی دانشگاهها و مراکز علمی در بهبود تولید و شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور
· تمرکز دانشگاهها و مراکز علمی بر توسعه مزیت‌های نسبی استان خود و استفاده بهینه از این توانمندی‌ها
· همکاری و هم‌افزایی با نهادها و سازمان‌های ذیربط در جهت حل مشکلات و بهبود فعالیت‌های اقتصادی و صنعت
· شکل‌دهی هسته‌های پژوهشی و فناورانه مرتبط با مزیت استانی
· تجهیز و تکمیل امکانات موجود آزمایشگاهی در راستای مزیت استانی
هدفمند نمودن پایان نامه‌های موجود در حد امکان و تلاش برای استفاده بهینه از توان پژوهشی دانشجویان
· همراستا نمودن فعالیت‌های کارآفرینی و رویدادهای فناورانه استان با مزیت استانی انتخاب شده و تلاش جهت شکل‌دهی استارت‌آپ‌ها و هسته‌های پژوهشی مرتبط
· تعریف پروژه‌های مشخص پژوهشی براساس نیاز صنایع مرتبط و اجرای پروژه‌ها
3-6- فرصت مطالعاتی اعضاء هیات علمی دانشگاهها و موسسات پژوهشی درجامعه و صنعت
فرصت‌های مطالعاتی اعضای هیأت علمی دانشگاهها و مراکز علمی در جامعه و صنعت زمینه مناسبی را برای ارتباط بهتر دانشگاه و صنعت، گسترش همکاری‌های علمی و پژوهشی و رفع مشکلات علمی و تخصصی واحدهای عملیاتی فراهم می‌سازد.
در طی فرصت مطالعاتی، عضو هیئت علمی در واحد عملیاتی دولتی یا غیردولتی (شامل بخش‌های صنعتی، اجتماعی و فرهنگی، اقتصادی، خدماتی و کشاورزی) حضور می‌یابد.
شکل 24 تعداد دوره‌های فرصت مطالعاتی ارتباط با جامعه و صنعت گذرانده‌شده توسط اعضای هیات علمی از سال‌های 92 تا 98 را نشان می‌دهد. همانطور که مشاهده میکنید در سال اخیر شاهد رشد قابل توجهی هستیم. هرچند این میزان در مقایسه با تعداد اعضای هیات علمی عدد کمی می‌باشد، اما با توجه به اقداماتی همچون راه‌اندازی سامانه فرصت مطالعاتی اعضاء هیات علمی دانشگاهها و موسسات پژوهشی درجامعه و صنعت، توجه به این موضوع در آیین‌نامه ارتقا اعضای هیات علمی و تمهیدات مهم دیگر در آینده نه چندان دور شاهد افزایش چشمگیر آمار در این موضوع خواهیم بود.
شکل 24. تعداد دوره‌های فرصت مطالعاتی ارتباط با جامعه و صنعت گذرانده‌شده توسط اعضای هیات علمی [4]
برخی از اهداف طرح فرصت مطالعاتی اعضاء هیات علمی دانشگاهها و موسسات پژوهشی در جامعه و صنعت عبارتند از:
Ø کمک به افزایش شناخت اعضاء هیات علمی از فضای تولید و صنعت
Ø استفاده مفید و موثر از امکانات آزمایشگاهی و تجهیزات واحدهای عملیاتی
Ø شناسایی فناوری‌های مورد نیاز و ارائه پیشنهاد جهت تدوین و یا انتقال فناوری به واحد عملیاتی
Ø تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه و توسعه همکاری‌های علمی و پژوهشی بین مراکز آموزشی و واحدهای صنعتی، اقتصادی یا خدماتی
Ø جهت‌دهی به تحقیقات دانشگاهی و توسعه دانش‌ها و فناوری‌های کاربردی و مورد نیاز صنایع، دستگاه‌های اجرایی و تشکل‌های بخش خصوصی
Ø انتقال و ترویج یافته‌های جدید دانش و فناوری مراکز آموزشی و پژوهشی به واحدهای صنعتی با هدف ارتقاء توان علمی و فنی واحدهای صنعتی
Ø مشارکت در جهت سیاستگذاری و تعریف پروژه‌هایی برای اصلاح فرآیندها و محصولات در جهت توسعه پایدار
3-7- دانشمندان برتر در همکاری با جامعه و صنعت
طی دهه های اخیر روند تحول و پیشرفت در ساختار و فعالیت دانشگاهها و مراکز علمی کشور بسیار قابل توجه بوده است. در راستای تشویق و حمایت از فعالیت اثربخش اعضای هیات علمی، در سال 1399 نسبت به شناسایی و معرفی اعضای هیئت علمی برتر در همکاری با جامعه و صنعت از طریق دانشگاهها، پژوهشگاه‌ها و دستگاه‌های اجرایی کشور اقدام شده است.
از میان برگزیدگان فوق و مقایسه صورت گرفته، تعداد محدودی بعنوان "دانشمندان برتر در همکاری با جامعه و صنعت" معرفی می‌گردند. با اینگونه اقدامات، دانشگاهها و اعضای هیات علمی اثربخشی ملموس‌تر و جدی‌تری در جامعه داشته و شاهد بهبود شرایط اجتماعی و اقتصادی کشور خواهیم بود [8].
شاخص های شناسایی اعضای هیئت علمی برتر در همکاری با جامعه و صنعت عبارتند از:
· مشارکت در فعالیت‌ها و برنامه‌ریزی‌های ملی و منطقه‌ای
· اجرای قراردادهای پژوهشی تقاضا محور
· ارایه دستاوردهای مهم و موثر در رفع مشکلات کشور
· همکاری با نهادها و صنایع کشور برای بهبود بهره‌وری و کارآیی
· نقش‌آفرینی موثر در ایجاد و فعالیت شبکه های علمی و تشکل های تخصصی اثرگذار در امور اجتماعی، اقتصادی و صنعتی
3-8. امریه‌های ارتباط با جامعه و صنعت
در راستای تحقق سیاست‌های کلی اشتغال ابلاغ‌شده از سوی مقام معظم رهبری و تکالیف وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در برنامه اشتغال فراگیر مصوب ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی، تفاهم نامه همکاری مشترک با ستاد کل نیروهای مسلح با اهداف ارتقاء توانمندی‌های مهارت‌های شغلی و حرفه‌ای مشمولین دانش‌آموخته دانشگاهی، بهره‌مندی از دانش آموختگان دارای مهارت به عنوان کارکنان وظیفه مأمور در مراکز آموزشی، پژوهشی و فناوری امضا گردید. جدول 2 آمار جذب نیروهای امریه ارتباط با جامعه و صنعت را ارائه می‌دهد [9].
جدول2. آمار جذب امریه‌های سربازی ارتباط با جامعه و صنعت در سال‌های 1398، 1399 و سه ماه نخست 1400 [9]
فرآیند جذب نیروهای امریه به صورت زیر می‌باشد:
· فراخوان براساس طرح توزیع نیروی امریه دانشگاه یا پژوهشگاه
· ثبت درخواست توسط متقاضی در سامانه جذب مشمولین وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
· بررسی اولیه رزومه‌های ارسالی در دبیرخانه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
· اعلام به دانشگاه یا پژوهشگاه جهت انجام امور مالی مربوط به مشمولین امریه
· ارسال به ستاد کل نیروهای مسلح
· بررسی رزومه‌های تایید شده وزارت عتف و انتخاب براساس ظرفیت دانشگاه و پژوهشگاه
· مراجعه به وزارت پس از اتمام دوره آموزشی جهت دریافت برگه معرفی به محل خدمت
· حضور در محل و بکارگیری و ادامه خدمت
3-9- عملکرد سالانه دانشگاهها در حوزه ارتباط با جامعه و صنعت
گردآوری گزارش عملکرد دانشگاهها و مراکز آموزش عالی در حوزه ارتباط با جامعه و صنعت و خلاصه‌ای از فعالیت‌های آن‌ها در زمینه‌های قراردادها، رصد اشتغال، مزیت‌های استانی، مراکز هدایت شغلی و کاریابی تخصصی، طرح تحول و دوره‌های مهارت‌افزایی یکی دیگر از راه‌های بهبود عملکرد دانشگاهها در حوزه ارتباط با جامعه و صنعت است. جداول 3 و 4 خلاصه یک صفحه‌ای برای حدود 100 دانشگاه و مرکز آموزش عالی کشور به صورت مجزا نشان می‌دهد. قسمت اول فرم که در جدول 3 ارائه شده است، شامل اطلاعات پایه می‌باشد.
جدول 3. خلاصه فرم یک صفحه‌ای برای حدود 100 دانشگاه و مرکز آموزش عالی کشور به صورت مجزا شامل اطلاعات پایه
قسمت دوم فرم که در جدول 4 نشان داده شده است، شامل اطلاعات و شاخص‌های نسبی حوزه ارتباط با جامعه و صنعت می‌باشد. جمع‌آوری و تحلیل این اطلاعات در کنار عارضه‌یابی می‌تواند در بهبود عملکرد دانشگاهها در این حوزه موثر باشد [9]. همانطور که در جدول 4 مشاهده میکنید، میزان متوسط کشوری و مقدار حداکثر هر شاخص ارائه شده است. این اطلاعات و آمار به دانشگاهها و مراکز آموزش عالی کمک میکند تا جایگاه واقعی خود در حوزه ارتباط با جامعه و صنعت را بشناسند و با شناسایی نقاط ضعف و قوت خود در جهت بهبود عملکرد خود در این حوزه گام‌هایی بردارند.
جدول 4. خلاصه فرم یک صفحه‌ای برای حدود 100 دانشگاه و مرکز آموزش عالی کشور به صورت مجزا شامل اطلاعات و شاخص‌های نسبی
3-10- سامـانه ارتباط جـامعه و صنعـت با دانشگـاه (ساجـد)
نقش پژوهش و فناوری در توسعه جوامع هر روز بیشتر می‌شود و با توجه به نقش‌آفرینی دانشگاهها و صنایع در این موضوع، لزوم ارتباط آن‌ها با صنایع و دستگاه‌های اجرایی بیش از پیش پر رنگ شده است. لذا در سال‌های اخیر توجهات زیادی به ارتباط مناسب میان صنعت و دانشگاه شده و گام‌های موثری در این زمینه برداشته شده است. یکی از راه‌های بهبود ارتباط صنعت و دانشگاه ساماندهی و سیستماتیک شدن ارتباط بین صنایع و دانشگاهها می‌باشد [9].
در همین راستا سامانه ارتباط جامعه و صنعت با دانشگاه (ساجد) با هدف ساماندهی فعالیت‌های مربوط به ارتباط دانشگاهها با جامعه و صنعت و تجمیع فعالیت‌های ارتباط دانشگاهها با جامعه و صنعت در یک سامانه جامع به وجود آمده است. از قابلیت‌های این سامانه می‌توان به پایش فعالیت‌ها و عملکردهای مختلف توسط دانشگاهها و پژوهشگاه‌های کشور، امکان دریافت گزارش‌های مختلف و متنوع از فعالیت‌های ارتباط با جامعه و صنعت و تسهیل در فرآیند ارسال گزارش‌های عملکرد دانشگاه و پژوهشگاه‌های کشور به وزارت عتف اشاره کرد. شکل 25 بخش‌های مختلف سامانه ارتباط جامعه و صنعت با دانشگاه (ساجد) را نمایش می‌دهد.
شکل 25. بخش‌های مختلف سامانه ارتباط جامعه و صنعت با دانشگاه (ساجـــد) [9]
در ادامه به برخی از امکانات و قابلیت های سامانه ساجد اشاره خواهیم کرد:
ü ساماندهی فعالیت‌های مربوط به ارتباط دانشگاهها با جامعه و صنعت
ü تجمیع فعالیت‌ها ارتباط دانشگاه ها با جامعه و صنعت در یک سامانه جامع
ü پایش فعالیت‌ها و عملکردهای مختلف توسط دانشگاهها و پژوهشگاه‌های کشور
ü امکان دریافت گزارش‌های مختلف و متنوع از فعالیت‌های ارتباط با جامعه و صنعت
ü تسهیل در فرایند ارسال گزارش‌های عملکرد دانشگاه و پژوهشگاه‌های کشور به وزارت علوم
ü طراحی ساختار فرآیندی برای اجرای فعالیت‌ها و تعیین نقش کاربران هر فرآیند
ü امکان برقراری ارتباط با سامانه‌های دیگر در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
ü امکان اضافه نمودن ماژول‌های مورد نیاز هر دانشگاه / پژوهشگاه به سامانه
ü امکان وارد نمودن اطلاعات بخش‌های مختلف به سامانه از طریق فایل اکسل
4. نتیجه‌گیری
همکاری صنعت و دانشگاه بدون شک یکی از زمینه‌هایی است که در همه کشورها مطرح است و می‌تواند تأثیری تعیین کننده در رشد اقتصادی و صنعت کشور داشته باشد. اما این همکاری‌ها و تحقیقات در آموزش عالی کشور فاصله بسیاری با کشورهای پیشرفته دارد. خوشبختانه برای بهبود شرایط، دانشگاهها و پژوهشگاه‌های کشور نیز اقدامات مناسبی را آغاز و برنامه‌ها و الگوهای مفیدی را ارائه نموده‌اند. آنچه می‌توان به صورت جمع‌بندی مشخص عنوان نمود، این است که تنوع بسیار زیادی در حوزه‌های تخصصی و همچنین در نیازها و مسائل کشور وجود دارد. لذا نمی‌توان به دنبال یک شاه کلید یا نسخه واحد بود. در عین حال می‌توان با تکیه بر شرایط و ویژگی‌های هر حوزه تخصصی و همچنین مسائل اجرایی کشور راهکارها و راه‌حل‌های متنوع ارائه و از آن‌ها استفاده نمود.
بر این اساس طرح تحول در همکاری دانشگاه با صنعت که شامل مجموعه‌ای از اقدامات پیشنهادی است، می‌تواند مسیر موثری برای بهبود شرایط ایجاد نموده و در صورت پایش و پیگیری مناسب، نتایج مفید و ارزشمندی به دنبال داشته باشد. تاکید بر این طرح طی چند سال اخیر باعث شده خوشبختانه معیارها و شاخص‌های جدیدی در ارزیابی عملکرد دانشگاهها و پژوهشگاه‌ها مطرح شده و مواردی همچون تعداد و مبالغ قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت، تعداد فرصت مطالعاتی اعضای هیات علمی در جامعه و صنعت، آمار اشتغال دانشآموختگان، تعداد دوره‌های مهارت‌افزایی، مراکز هدایت شغلی و کاریابی تخصصی و موارد مشابه به صورت جدی‌تر مورد توجه قرار گیرند. طبیعتا این روند در برنامه‌ریزی متوازن و همه جانبه دانشگاهها و پژوهشگاه‌ها که بعضا فقط به توسعه علم بدون توجه به کاربردها و مسائل کشور متمرکز شده بود، کمک خواهد کرد.
منابع
1. https://www.zabala.eu/
2. گزارش مروری بر عملکرد معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری – ویرایش دوم خرداد 1400 – تدوین شده در معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
3. طرح تحول در همکاری های دانشگاهها و موسسات پژوهشی و فناوری با جامعه و صنعت – مهر 1398 – تدوین شده در دفتر ارتباط با جامعه و صنعت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
4. قراردادها و همکاری‌های دانشگاهها و پژوهشگاه‌های کشـور درحـوزه ارتبـاط بـا جـامـعه و صـنعت – آذر 1399 – تدوین شده در دفتر ارتباط با جامعه و صنعت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
5. پایش وضعیت اشتغال دانشآموختگان دانشگاهها، پژوهشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور – آذر 1399 – تدوین شده در دفتر ارتباط با جامعه و صنعت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
6. مهارت افزایی در دانشگاهها و مراکز آموزش عالی کشور – آذر 1399 – تدوین شده در دفتر ارتباط با جامعه و صنعت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
7. مشارکت دانشگاهها در پاسخگویی به نیازها و بهره‌برداری از مزیت‌های استانی – 1400 – تدوین شده در دفتر ارتباط با جامعه و صنعت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
8. درس‌آموخته‌ها و تجارب دانشمندان برتر در توسعه همکاری با جامعه و صنعت – 1400 – تدوین شده در دفتر ارتباط با جامعه و صنعت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
9. اقدامات و برنامههای حوزه ارتباط با جامعه و صنعت – 1400 – تدوین شده در دفتر ارتباط با جامعه و صنعت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
|
