رقم المقالة : 44742 زيارة : 11491 الصفحة: 75 - 86

نوع المخطوط: المحکّمة

بررسی و اولویت‌بندی عوامل موثربر مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی در بافت فرسوده شهرها؛ مطالعه موردی: بافت فرسوده شهر تهران

الموضوعات :

1 - دانشجوی دکترای شهرسازی، گروه شهرسازی، واحدتهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار گروه برنامه‌ریزی شهری، واحداسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

تاريخ الإرسال : 18 الأحد , شوال, 1442 تاريخ التأكيد : 18 الأحد , شوال, 1442 تاريخ الإصدار : 18 الأحد , شوال, 1442

الکلمات المفتاحية: مکان‌یابی, ایستگاه آتش‌نشانی, فرآیندالگوی پراکنش, بافت فرسوده, شهر تهران,

ملخص المقالة :

ایجاد امکانات جدید شهری نیازمند مطالعه دقیق در زمینه نحوه استقرار صحیح این امکانات درمناطق مختلف یک شهراست. ازمیان کاربری‌ها وخدمات موجود در شهر، توزیع ومکان‌یابی بهینه‌ی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی به دلیل اهمیت و توجه روز افزون به امر ایمنی در شهر و ارایه‌ی تمهیداتی در زمینه پیشگیری و مقابله با آتش سوزی وحادثه از اهمیت قابل توجهی برخورداراست. در بافت فرسوده و قدیمی به دلیل تامین دسترسی مناسب و حداقل زمان استاندارد رسیدن به محل حریق و به طورکلی تامین ایمنی شهری احداث ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی از اهمیت دوچندان برخورداراست. هدف اصلی تحقیق بررسی و اولویت‌بندی عوامل موثربر مکان‌یابی بهینه به منظور تاسیس ایستگاه‌‌های آتش در بافت فرسوده شهر تهران می‌باشد. در این پژوهش ابتدا با بررسی و شناسایی عوامل مؤثر در مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی در بافت فرسوده با استفاده از روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی که یک روش تصمیم‌گیری چندمعیاره است پرداخته سپس معیارها و زیر معیارها عوامل مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی را وزن دهی و اولویت‌بندی آنها نموده است. نتایج حاصله نشان می‌دهدکه ازبین عوامل مهم دسترسی، تراکم جمعیت، مجاورت و مخاطرات محیطی عامل دسترسی با476/0بیشترین وزن را در مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی در بافت فرسوده شهر تهران به خود اختصاص داده است.

المصادر:

ایمانی جاجرمی، حسین (1375)، مطالعه‌ای درباب ایجاد سازمان آتش‌نشانی کشور، انتشارات مرکز مطالعات برنامه‌ریزی شهری.
پرهیزگار، اکبر(1383)، ارائه‌ی مدل و ضوابط مکان گزینی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی، مرکزپژوهش های شهری و روستایی.
پرهیزگار، اکبر(1376)، الگوی مناسب مکان گزینی خدمات شهری با تحقیق در مدل ها، رساله دکتری، دانشگاه تربیت مدرس.
پوراسکندری، علی(1380)، پخش و توزیع فضایی سوانح آتش سوزی در شهر با استفاده از GIS مطالعه موردی شهرکرج، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم و تحقیقات تهران.
تومه، آربل (1391)، طراحی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی همسان. تهران: نشر راه دان: سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور.
حبیبی، کیومرث، سعید نظری عدلی (1386)، پیاده سازی ماتریس‌های همجواری درسیستم اطلاعات مکانی به منظور تعیین یا تغییر کاربری‌های شهری، همایش ژیوماتیک، سازمان نقشه برداری کشور.
دستجردی، غلامرضا (1379)، مکان‌یابی مرکز خدمات‌رسانی در سطح شهر با استفاده از GIS، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.
رامشت. محمدحسین؛ علیرضا عرب عامری (1390)، «اولویت بندی نواحی شهری به منظور تأسیس ایستگاه‌‌های آتش نشانی با استفاده از دو روش تخصیص خطی و Topsisi و باکمک تکنیک GIS (مطالعه موردی شهر ماکو)، مجله علمی تخصصی برنامه‌ریزی فضایی، شماره 1.
شاهینی فر، مصطفی، پاهکیده، اقبال، چاره جو، فرزین، خالدیان، ژیلا (1399)، «سنجش میزان مشارکت مردمی در نوسازی بافت‌های فرسوده شهری نمونه موردی: بافت قدیم کرمانشاه»، فصلنامه آمایش محیط، شماره 48.
شهابیان، شهرام (1376)، «مکان‌یابی فضایی ایستگاه های آتش‌نشانی با استفاده از GIS (نمونه موردی ناحیه شهران)»، مجله شهر نکار، شماره 3.
شیری، فاطمه، شمس، مجید (1395)، «عوامل موثر در مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی با بهره گیری از تکنیک تحلیل خوشه‌ای مطالعه موردی شهر همدان»، فصلنامه آمایش محیط، شماره 33.
وزارت مسکن و شهرسازی (1395)، سرشماری عمومی نفوس و مسکن.
طحانی، اسدالله، دهمرده پهلوان، مهدی، رضایی، محمد، طحانی، حجت الله (1398)، «برنامه‌ریزی بافت‌های فرسوده شهری با تأکید بر مشارکت مردمی نمونه موردی: بافت فرسوده شهرضا»، فصلنامه علمی مرمت و معماری ایران، سال نهم، شماره هفدهم.
مهندسین مشاورعرصه (1378)، پژوهشی درباره جایگاه و ابعاد حفاظت شهرها در برابرآتش سوزی، چاپ اول، انتشارات وزارت کشور.
Ahadnejad Reveshty, Mohsen (2007). “Site selection study for fire extinguisher stations using network analysis and A. H. P. Model, Case study: city of Zanjan”, Asia map journal.
Badri M. A, Mortagy A. K & Alsayed C. A (1998).
“A multi-objective model for locating fire stations”, European Journal of Operational Research, volume 110, part18.
Chevalier, P. , Thomas, I. ,Geraets, D. , Goetghebeur, E. , Janssens, O. , Peeters, D. , & Plastria, F. (2012), “Locationg fire stations: An integrated approach for Belgium”. Socio Economic Planning Sciences, 46 (2), pp 173-182.
Davoodi, M. and Mesgari, M. S. (2018), “A GIS based Fire Station Site Selection using Network Analysis and Set Covering Location Problem (Case study: Tehran, Iran)”, The 2NDInternational Conference on Sustainability, Human Geography and Environment, December2018.
F. S. Salman and E. Yücel,(2015) “Emergency facility location under random network damage: Insights from the Istanbul case,” Comput. Oper. Res., vol. 62, pp. 266–281.
Lai, W. E. I. , Han-lun, L. I. , Qi, L. I. U. , Jing-yi, C. , & Yi-jiao, C. U. I. (2011), “Study and implementation of fire sites planning based on GIS and AHP”. Procedia Engineering, 11(0), pp 486-495.
Murray, Alan T. , (2013), Optimizing the Spatial Location of Urban Fire Stations, Fire Safety Journal, In Press, Corrected Proof, Available online 29 April.
P. L. Van Den Berg, G. A. G. Legemaate, and R. D. van der Mei, (2017), “Increasing the Responsiveness of Firefighter Services by Relocating Base Stations in Amsterdam,”, Interfaces, vol. 47, no. 4, pp. 352–361, May 2017.

نص كامل:

بررسی و اولویت‌بندی عوامل موثربر مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی در بافت فرسوده شهرها

مطالعه موردی: بافت فرسوده شهر تهران

احمدحیدری1، حمیدرضاجودکی2)نویسنده مسئول(

1-دانشجوی دکترای شهرسازی، گروه شهرسازی، واحدتهران مرکز، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران

2-استادیارگروه برنامه‌ریزی شهری، واحداسلامشهر، دانشگاه آزاداسلامی، اسلامشهر، ایران(joodaki@iiau. ac. ir)

چکیده

واژگان کلیدی: مکان‌یابی، ایستگاه آتش‌نشانی، فرآیندالگوی پراکنش، بافت فرسوده، شهر تهران

مقدمه

برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری فرآیندی است که طی آن نحوه‌ی استفاده از زمین مشخص می‌شود و هدف آن این است که میزان رفاه اجتماعی را با توجه به محدودیت‌ها افزایش دهد و بیشترین فایده و کمترین هزینه را عاید جامعه کند (حبیبی و نظری، 1386). بدین منظور توزیع بهینه‌ی کاربری‌ها و مراکزخدماتی مسأله‌ای است که اغلب اوقات برنامه‌ریزان با آن سروکار دارند. چراکه به دلیل رشد پرشتاب جمعیت و کالبد شهرها، مشکلاتی مانند کمبود و عدم توازن فضایی مناسب کاربری‌ها به وجود آمده است. (Ahadnejad, 2007: 1) در این میان، تجهیزات و تأسیسات پایه و اساس سکونت‌گاه‌های شهری را تشکیل داده و کمبود و نقص آن‌ها مشکلاتی را برای شهروندان به وجود می‌آورد اعتبار و اهمیت هر شهر بسته به این خدمات و تأسیسات دارد هر چه ارائه این خدمات بهتر باشد زندگی درآن راحت‌تر و هزینه زندگی درآن برای شهروندان کمتر خواهد بود (رامشت و عامری، 1390) در این راستا مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی به عنوان مکانی جهت استقرار و انتظار خودروهای آتش نشانی و امداد، از جمله مراکز مهم و حیاتی خدمات‌رسانی درشهرها هستند که نقش مهمی در تأمین ایمنی و آسایش شهروندان و توسعه‌ی اقتصادی شهرها ایفا می‌نمایند. (مهندسین مشاور عرصه، 1378) زمان رسیدن به محل حریق و حادثه یکی از مهمترین پارامترها در مقوله آتش‌نشانی می‌باشد. در این بین در بافت فرسوده و قدیمی شهری که دارای تراکم زیادی نیز می‌باشد عمدتاً محدودیت‌های زیادی برای احداث ایستگاه آتش‌نشانی وجود دارد. عملکرد ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی به علت ماهیت سیستماتیک آن تحت تأثیر کنترل ساختارشهرها از نظر وجود موانع و محدودیت‌های شهری و نیروهای ایجادکننده تأخیرات زمانی قراردارد.

کشور ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه از رشد بالایی در رابطه با نسبت جمعیت شهری و همچنین تعداد شهرها برخوردار است. بگونه‌ای که طبق آمارسال 1395 نسبت جمعیت شهرنشین به 4/71% جمعیت و تعداد نقاط شهری به بیش از1300 نقطه شهری افزایش یافته است. این رشد بیانگر ضرورت توجه به زندگی شهرنشینان و بررسی و شناخت مشکلات آنان است. کلانشهر تهران با جمعیتی در حدود 8 میلیون نفر که در طول روز به 11میلیون نفر میرسد حدود 11 درصد جمعیت کل کشور را در خود جای داده است. افزایش ساخت و ساز، ایجاد اسکان غیررسمی و تمرکز فقر در حاشیه شهر تهران باعث تشکیل محیطی نامتعارف درآن شده است. یکی از جنبه‌های مهم در شهر تهران که هم علت و هم معلول بسیاری از معضلات شهری است بافت فرسوده شهر میباشد. بافت فرسوده شهر تهران با شرایط ریزدانگی، ناپایداری سازه‌ای و نفوذناپذیری جمعیت بالغ بر 5/1 میلیون نفر را در خود جای داده است. ناپایداری سازه‌ای مهمترین شاخص در بافت فرسوده شهر تهران از جهت تأمین ایمنی در زمان بروز بحران می‌باشدکه 15000 هکتار بافت ناپایدار شهری را در بر میگیرد.

شهر تهران به علت وجودگستره قابل توجه بافت فرسوده و قدیمی در زمینه ارائه خدمات مربوط به ایستگاه آتش‌نشانی در برخی مناطق شهر دچار نارسایی می‌باشد. در این تحقیق به بررسی عوامل مؤثر در ایجاد این نارسائیها و تدوین عوامل و معیارها در بهینهسازی مکانی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی در بافت فرسوده و قدیم شهر تهران می‌پردازد.

پیشینه پژوهش

مکان‌یابی زمین محل آتش‌نشانی در محدوده شهری در قالب طرح‌های مطالعاتی مفصل و با در نظر گرفتن پارامترهای متعدد توسط مدیریت ایمنی شهر در سالهای اخیر انجام می‌شود. تلاش‌های علمی جدی به منظور بررسی وضعیت خدمات آتش‌نشانی در سطح شهرها انجام گرفته است. درتمام پژوهش‌های مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی در بافت فرسوده تأکید اصلی بر معیارهایی چون دسترسی، مرکزیت و کاربری‌های اطراف بوده است. کیفیت شبکه و مدت زمان مورد نیاز به منظور رسیدن آتش‌نشانی به محل حادثه به خصوص در بافت فرسوده و قدیمی و در صورت احتمال اختلال در شبکه ارتباطی کمتر مورد بررسی قرارگرفته است. تحقیقات صورتگرفته بیشتر در زمینه انتخاب مکان و ارزیابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی به همراه خدمات ارائهشده از سوی آن‌ها می‌باشد. اولین مطالعات ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی در مورد محل ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی به مطالعات والینسکایا بر میگردد، که در آن پیشنهاد شده است که راهحل بهینه کاهش تلفات کلی آتشسوزی و هزینه ارائه خدمات در کمترین حد ممکن است، انتخاب مناسب سایت ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی می‌تواند فاصله بین آنها را کاهش دهد و همپوشانی خدمات ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی برای بهبود استفاده مؤثر از منابع به حداقل برساند و میتواند تعداد مناسب ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی را در یک منطقه تعیین کند. (Davoodi and Mesgari, 2018, 433) در این زمینه می‌توان به تحقیقات زیر اشاره نمود:

هان لون و همکاران(2011) در پژوهشی تحت عنوان بررسی مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی با استفاده ازAHP و GIS در استان سورات تانی تایلند به این نتایج رسیدند که معیارهای دسترسی به خیابان، تمرکزجمعیت، بافت فرسوده، نزدیکی به مراکز دارای تقاضای زیاد به آتش‌نشانی برای مکان‌یابی این ایستگاه مناسب هستند. فلیپ چوالیروهمکاران(2012) در تحقیقی تحت عنوان مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی با رویکرد جامع در بلژیک به این نتیجه رسیدند که معیارهای مناسب برای مکان‌یابی واقعیت‌های فضایی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی است و در نهایت مکان‌های مناسب انتخاب گردید. آلن موری (2013) در پژوهشی تحت عنوان بهینهسازی مکان فضایی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی درکالیفرنیا به این نتیجه رسید که برای مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی جدید برنامه‌ریزی راهبردی مناسب است و با ابزار بافر توانست توزیع ایستگاه‌‌های جدید را بررسی کند. نظریان، یاری وکرمی نزاد(1394) در پژوهشی تحت عنوان مکان‌یابی بهینه ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی در شهرکرمانشاه به این نتیجه رسیدندکه ایستگاه‌‌های موجود شهر را بطورکامل پوشش نمیدهد و مکان‌های بهینه استقرار پیشنهاد شد. یوکل و سلمان) 2015) موضوع مکان‌یابی زیرساخت‌های اضطراری شهری را در صورت فروپاشی در شهر بررسی کردند. تصمیمات مؤثر در مورد مکان زیرساخت‌های اضطراری، برای این منظور و با فرض خرابی یک شبکه(خیابان) به لبه‌های مجاور آسیب می‌رساند که در برابر آسیب‌های سازه‌ای نیز آسیبپذیرتر هستند، بنا بر این به منظور سهولت در انتقال پس از حادثه، کوتاهترین مسیر امدادرسانی استفاده شده است که حداکثر پوشش تقاضای مورد انتظار را با فاصله‌ای واضح در کل شبکه داشته باشید. ون دن برگ و همکاران(2017) با همکاری آتش‌نشانی آمستردام در هلند محاسباتی را ارائه دادند. مدل برنامه‌ریزی برای تعیین مکانهای بهینه ایستگاه‌‌های اصلی و توزیع بهینه آتش‌نشانی در این ایستگاه ها، تجزیه و تحلیل گسترده‌ای از مجموعه گسترده‌ای از داده‌ها از سازمان آتش‌نشانی آمستردام نشان می‌دهد که فقط با جابجایی سه پایگاه از مکانهای فعلی، بیش از 50٪ از تأخیرهای سازمان آتش‌نشانی می‌تواند باشد. اجزاء شکوهی، شایان و درودی (1393) در پژوهشی مکان‌یابی بهینه ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی در شهر مشهد به این نتیجه رسیدند که مکان فعلی ایستگاهها از لحاظ خدمات‌رسانی مناسب نبوده و 28 ایستگاه جدید مکان‌یابی شد. قدس و کامیابی (1393) در پژوهشی تحت عنوان استفاده از تکنیکAHP در محیط GIS برای مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی در شهر سمنان به این نتیجه رسیدندکه AHP برای مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی مفید است و حداقل 4 ایستگاه آتش‌نشانی جدید مورد نیاز است. حیدری و رستمی (1393) در پژوهشی با عنوان ارزیابی و ارائه الگوی بهینه مکان‌یابی به منظور تأسیس ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی در شهر کرمانشاه نتایج نشانگر این بود که مدل تلفیقی GIS و AHP برای مکان‌یابی کاملاً مناسب بوده و در قسمت‌های شرق و شمال شرقی شهر کرمانشاه برای احداث ایستگاه‌‌های جدید ارزیابی شد. نظریان، یاری وکرمینژاد(1394) در پژوهشی تحت عنوان مکان‌یابی بهینه ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی در شهر کرمانشاه به این نتیجه رسیدند که ایستگاه‌‌های موجود شهر را بطور کامل پوشش نمیدهد و مکان‌های بهینه استقرار پیشنهاد شد.

اهمیت و ضرورت پژوهش

سیاست کلی ایجاد ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی در ایران سیاستی بدون برنامه خاص و مدون بوده است به گونه‌ای که برای ایجاد هر ایستگاه آتش‌نشانی در محدوده‌های شهری مهمترین اصل خالیبودن زمین، بدون مالکبودن آن یا مواردی از این قبیل بوده است. این موضوع بر مکان‌یابی کل ایستگاهها در سطح شهر تأثیرگذار بوده است. بخش زیادی از مناطق شهر تهران با وجود تراکم جمعیتی بالا و داشتن کاربری‌های حساس همانند کاربری صنعتی، تجاری و غیره خارج از محدوده عملیاتی ایستگاه‌‌های موجود بوده که دلیل آن کمبود تعداد ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی به اندازه کافی برای پوششدادن کل فضای مناطق است.

فرسودگی در پهنه وسیعی از سطح تهران امروزه از معضلات جدی پایتخت تلقی می‌گردد. جدیت آن از این روست که وقوع زمین لرزه در تهران گریزناپذیر بوده و نقطه اصلی آن هم در بافت فرسوده شهری خواهد بود. بررسی و شناسایی مکان‌های استقرار ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی علاوه بر کاهش تلفات و خسارات آینده ناشی از زلزله کمک مأثری به مقابله با آتش سوزی و تأمین ایمنی شهروندان در این بافت می‌نماید.

با عنایت به لزوم استقرار ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی به صورت منطقی در سطح مناطق و بافت فرسوده شهر تهران در این تحقیق سعی شده با بررسی و رتبهبندی معیارهای مؤثر در مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی جهت مکانگزینی بهینه ایستگاهها وسیله موجبات کارایی بیشتر سیستم با هزینه اجرایی کمتر و مهار کامل آتش در کوتاهترین زمان ممکن فراهم گردد.

روش تحقیق

این تحقیق باتوجه به دیدگاه کارکردگرایی، ترکیبی صحیح از کاربری‌ها و فعالیتها را با تأکید بر کاربری خدمات شهری(به ویژه ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی) ارائه کرده تا با شناخت عوامل مهم مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی در بافت فرسوده، امکان ساخت و توسعه‌ی کالبدی- فضایی ایستگاه‌‌های آتش نشانی را از سوی برنامه‌ریزان و مدیران شهری برای ارائه‌ی خدمات بهتر فراهم سازد. با توجه به هدف اصلی تحقیق از روش توصیفی و تحلیلی استفاده شده است. برای شناسایی عوامل مؤثر در مکان‌یابی بهینه ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی از روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی استفاده شده و سپس معیارهای مناسب مکان‌یابی در بافت فرسوده وزندهی و اولویت‌بندی شدهاند. با توجه به ماهیت موضوع از روش تحقیق کتابخانه‌ای و میدانی استفاده شده است. در مطالعات کتابخانه‌ای، اطلاعات و دادهها از طریق دستورالعمل‌های مکان‌یابی خدمات شهری (آتش‌نشانی) و مقالات علمی محققین و تجربیات جهانی شاخص‌های لازم جمعآوری و سپس با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی اقدام به مقایسه زوجی آنها شده است. در این زمینه جامعه آماری پرسششوندگان شامل کارشناسان در زمینه شهرسازی و بافت فرسوده مشتمل بر100 نفر بود که با توجه به فرمول کوکران و سطح اطمینان 95 درصد 75 نفر پرسشنامه ارائه شد. تکنیکی که در این پژوهش جهت ارزیابی اطلاعات مورداستفاده قرار میگیرد مدل فرایند تحلیل سلسله مراتبی AHP) ) است. فرایند تحلیل سلسله مراتبی باشناسایی و اولویت‌بندی عناصرتصمیم‌گیری شروع می‌شود. این عناصر شامل: اهداف، معیارها یا مشخصهها، زیرمعیارها و گزینه‌های احتمالی می‌شود که در اولویت‌بندی به کار گرفته می‌شوند. بنا بر این اولین قدم در فرایند تحلیل سلسله مراتبی ایجاد ساختار سلسله مراتبی از موضوع مورد بررسی است که درآن اهداف، معیارها، زیرمعیارها و گزینهها و ارتباط بین آنها را نشان می‌دهد. چهار مرحله بعد در تحلیل سلسله مراتبی محاسبه وزن (ضریب اهمیت)، معیارها و (زیرمعیارها درصورت وجود)، محاسبه وزن (ضریب اهمیت) گزینهها، محاسبه امتیاز نهایی گزینهها و مرحله آخر بررسی سازگاری منطقی قضاوت را شامل می‌شود.

مبانی نظری پژوهش

1-بافت فرسوده شهری

بافت فرسوده شهری به عرصههایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق می‌شود که بدلیل فرسودگی کالبدی، عدم برخورداری مناسب از دسترسی سواره، تأسیسات ، خدمات و زیرساختهای شهری آسیبپذیر میباشد. (طحانی و همکاران، 1398،57) شورای عالی شهرسازی و معماری ایران سه ویژگی زیر را بنای شناسایی بافت‌های فرسوده شهری تعیین کرده است:

1- ناپایداری: بلوک ناپایدار بلوکی است که حداقل 50 درصد از بناهای آن غیرمقاوم باشد که بدلیل فقدان سیستم سازه‌ای مناسب و عدم رعایت موازین فنی است 2- نفوذناپذیری: بلوک نفوذناپذیر بلوکی است که حداقل 50 درصد معابر آن دارای عرض کمتر از 6 متر باشد و معرف عدم دسترسی مناسب و معابر با عرض کافی برای سواره است. 3- ریزدانگی: بلوک ریزدانه به بلوکی گفته می‌شود که حداقل 50 درصد طبقات(پلاکهای) آن دارای مساحتی کمتر از200 مترمربع است که معرف فشردگی بافت در کثرت قطعات کوچک با مساحت اندک است(شاهینی فروهمکاران، 1399، 158).

2- ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی

ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی از جمله مراکز مهم و حیاتی خدمات‌رسانی در شهرها هستند که نقش مهمی در تأمین ایمنی و آسایش شهروندان و توسعه شهرها دارند. بدیهی است خدمات‌رسانی به موقع ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی بیش از هر چیزی مستلزم استقرار آنها در مکان‌های مناسب است که بتوانند در اسرع وقت و بدون مواجهشدن با موانع و محدودیت‌های محیط شهری از یک سو و با ایجاد کمترین آثارمنفی بر ساکنان شهر از سوی دیگر به محل حادثه برسند و اقدامات امداد را به انجام برسانند. (شیری وشمس، 1395، 117)

3-مکان‌یابی ایستگاه آتش‌نشانی

مکان‌یابی فعالیتی است که قابلیتها و توانایی‌های یک منطقه را از لحاظ وجود زمین مناسب و کافی برای کاربرد خاص را مورد تجزیه و تحلیل قرار میدهد. مکان‌یابی فرایند تصمیم‌گیری با دوره زمانی طولانی است زیرا تعداد زیادی از شاخص‌های موجود باید آزمایش شود و نتیجه تصمیمات ارزیابی گردند. مکان‌یابی مناسب وقتی صورت می‌پذیرد که یک ارزیابی دقیق، همگون و سریع از جذابیت مکان‌های مختلف برای کاربری خاص وجودداشته باشد. (دستجردی، 1379:34:)

شاخص‌های مکان‌یابی به خدمات و مشخصات آنها بستگی دارند که آنها مطابق با مراحل مختلف می‌توانند در فرایند تصمیم تغییرکنند. شاخص‌های اصلی مکانگزینی در جدول 1 فهرست شدهاند. نقش آنها در بخش خصوصی (مکان‌یابی مؤسسه) یا بخش عمومی(مکان‌یابی خدمات) تفاوت دارد. در حالت پیچیده فرایند مکان‌یابی مراحل تصمیم بدین ترتیب خواهندبود: انتخاب ناحیه مکان، سپس انتخاب محلی در آن ناحیه، در نهایت انتخاب نقطه خاص در داخل آن محل در هر کدام از این مراحل ممکن است تاشاخص‌های معین وابسته به نوع تسهیل خدماتی که مستقر خواهند شد غالب باشد. (پرهیزگار، 1383)

جدول 1: شاخص‌های اصلی مکان‌یابی

شاخص‌های غیراقتصادی	شاخص‌های محلی و منطقهای	شاخص‌های مرتبط با تقاضا	شاخص‌های مرتبط باهزینهها
مشخصات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی	تسهیلات بیرونی	نواحی بازار	هزینه حمل ونقل
شرایط و محدودیتهای حقوقی ـ قضایی	دسترسی مالی در نواحی	توزیع فضایی تقاضا	توزیع نیروی کار
-	عرضه انرژی	شبکه توزیع	مکان عرضه منابع
-	دسترسی به زمین و غیره	-	انگیزش یاسیستم‌های مالیاتی

منبع:پرهیزگار، 1376

بر اساس استاندارد جهانی مدت زمان رسیدن خودروهای آتشنشانی به محل وقوع حریق 3 دقیقه می‌باشد که این زمان د رایران برابر 5 دقیقه است. برای دستیابی به استاندارد 3-5 دقیقه باید محدوده حوزه استحفاظی ایستگاهها را 30 کیلومتر - کاهش داد. در نتیجه با سرعت بین 40 در ساعت، خودروهای امدادی در هر دقیقه بین670 تا 500 متر را طی می‌کنند که با احتساب هدررفتن یک دقیقه برای رسیدن پیام آتشسوزی به ایستگاه و خروج ماشینها از ایستگاه در4 دقیقه باقیمانده، نیروهای آتش‌نشانی فاصله‌ای به طول2 تا 7/2 کیلومتر را پوشش می‌دهند. )پرهیزگار، 1383)

موجودیت‌ شهرها عموماً با سرویس دهی‌ و ارائه‌ خدمات‌ به‌ ساکنان‌ در محدوده‌ قانونی‌ و حریم‌شهرها آمیخته‌ است‌ و ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی‌ به‌ عنوان‌ مکانهایی‌ برای‌ استقرار و انتظار خودروهای‌آتش‌نشانی‌ و نجات‌، از جمله‌ مراکز مهم‌ و حیاتی‌ خدمات‌‌رسانی‌ در شهرها هستند که‌ بهره وری‌ از سرمایهگذاریها را افزایش می‌دهند. در حال‌ حاضر در شهرهای‌ کشور، توزیع‌ تأسیسات و تجهیزات‌ و منجمله‌ ایستگاه‌‌های آتش‌ نشانی‌، معمولاً مبتنی‌ بر احساس‌ نیازمندی‌ به‌ ارائه‌ اینگونه‌ تسهیلات‌ توسط‌ ارگانهای‌ مختلف‌ و از جمله شهرداری‌ها و بر حسب‌ درخواست‌ ساکنان‌ محل‌ و نیز اراضی‌ پیش‌بینیشده‌ برای‌ کاربری‌ تأسیسات و تجهیزات‌ شهری‌ در طرحهای‌ توسعه‌ شهری‌ مصوب‌ انجام‌ می‌شود و در هر موقعیتی‌ که‌ مناسب‌تشخیص‌ داده‌ شوند. تسهیلات‌ مربوطه‌ مستقر می‌گردند. با عنایت‌ به‌ لزوم‌ استقرار ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی‌ به‌ صورت‌ منطقی‌ در سطح‌ شهرها نیاز به‌ توزیع‌مناسب‌ این‌ ایستگاهها و توسعه‌ آنها بر اثر گسترش‌ شهرها، مجموعه‌ اصول‌ و ضوابط‌ مکانیابی‌ جهت ‌سازماندهی‌ چگونگی‌ توزیع‌ ایستگاههای‌ آتشنشانی‌ در شهرهای‌ کشور به‌ شرح‌ این‌ آئین‌ کار تدوین‌گردیده‌ است‌ که‌ مبتنی‌ بر نظام‌ تقسیم‌بندی‌ سلسله‌ مراتب‌ خدمات‌ شهری‌ در سطح‌ شهر /منطقه‌/ناحیه‌ /محله‌ بوده‌ و اساس‌ آن‌ بر تعادل‌بخشی‌ استقرار ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی‌ است‌ تا بدین‌ وسیله ‌موجبات‌ کارآیی‌ بیشتر سیستم‌ با هزینه‌ اجرایی‌ کمتر و مهار کامل‌ آتش‌ در کوتاهترین‌ زمان‌ ممکن‌ فراهم‌گردد. (استاندارد 6430 ایران) استقرار هر عنصر شهری در موقعیت فضایی – کالبدی خاصی از سطح شهر، تابع اصول و قواعد و ساز و کار (مکانیسم)‌های خاصی است که در صورت رعایتشدن به موفقیت و کارایی عملکردی آن عنصر در همان مکان مشخص، خواهد انجامید و در غیر این صورت چه بسا مشکلاتی بروز کند(شهابیان، 1376) سیاست کلی ایجاد ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی در ایران سیاستی بدون برنامه خاص و مدون بوده است به گونه‌ای که برای ایجاد هر ایستکاه در محدوده‌های شهری مهمترین اصل، خالیبودن زمین، بدون مالک بودن آن و یا عوامل دیگری است که به موجب آنها بایستی زمین ارزشی نداشته باشد که این امر برمکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی در سطح شهرها تأثیرگذار بوده است(ایمانی جاجرمی، 1375 )

4-عوامل‌ موثر در مکان یابی‌ ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی‌ در بافت فرسوده شهری

الگوی‌ توزیع‌ و مکان‌یابی‌ ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی‌ در شهرها از جمله‌ مباحث‌ مهم‌ مربوطه‌ به‌ تسهیلات‌ شهری‌ هستند که‌ به‌ شدت‌ تحت‌ تأثیر تراکم‌ جمعیت‌ و کاربری‌ اراضی‌، میزان‌ متوسط ‌آتشسوزی‌، ابعاد و شدت‌ آتش سوزی‌ و متوسط‌ خسارتهای‌ وارد شده‌ در نقاط‌ مختلف‌ قرار دارند. لذا برنامه‌ریزان‌ شهری‌ با پیاده‌کردن‌ مشخصات‌ مهار ایده‌ کامل‌، بر روی‌ نقشه‌ می‌کوشند تا الگوی‌ مناسبی‌ جهت‌ توزیع‌ ایستگاه‌‌های آتشنشانی‌ ارائه‌ نمایند. مطالعات‌ انجام‌یافته‌ حاکی‌ از آن‌ است‌ که ‌در طبقهبندی‌ عوامل‌ مؤثر در مکانیابی‌ ایستگاه‌‌های آتشنشانی‌ در بافت فرسوده شهری 7 عامل‌ دخالت‌ دارند که‌ عبارتند از : ملاحظات‌ ژئوتکنیکی‌، دسترسی‌، شعاع‌ عملکرد مفید، جمعیت‌، جهت‌ توسعه‌ شهر، همجواری‌ و کاربری‌، اندازه‌ قطعه‌ زمین‌، همانگونه‌ که‌ عناوین‌ هفت‌گانه‌ فوق‌ بر می‌آید خدمات‌ آتشنشانی‌ بعنوان‌ خدمات‌ فرامحلی ‌محسوب‌ شده‌ و قابل‌ استقرار در مراکز نواحی‌ شهری‌، مناطق‌ شهری‌ و حوزه‌های‌ شهری‌ می‌باشند. (استاندارد 6430 ایران) شهر تهران با جمعیت ۸۲۴۴۵۳۵ نفر(مرکز آمار) با توجه به استاندارد جهانی باید دارای حدوداً 135 ایستگاه در سطح شهر باشد. در این زمینه به منظور طراحی و ایجاد ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی، یک متد تحلیلی و تکرارشونده توسط هلی¹ ارائه گردید. مراحل اجرای این متد عبارتند از: 1. تعریف مناطق تحت پوشش ارائه‌ی خدمات توسط هر ایستگاه، 2. معرفی بهترین مکان هر ایستگاه آتشنشانی در منطقه تحت پوشش 3. بهینهسازی مناطق ایستگاهها. در نظر گرفتن مسأله‌ی مکانیابی به عنوان یک مسأله‌ی چندمعیاره ابتدا توسط بدری و همکاران مطرح شد(Badri et al,1988) که با ارائه‌ی یک مدل بر اساس زمان سفر از ایستگاه تا نقطه‌ی حادثهدیده به جای مسافت، با ارائهی11 فاکتور مؤثر بر مکانیابی مراکزآتشنشانی نواقص مدل قبلی را پوشش دادند. برای‌ دسترسی‌ بهتر به‌ حوزه‌ خدماتی‌ از مکانیابی‌ ایستگاهها در کنار یا موازی‌، و نیز محلی‌ پرهیز گردد. زیرا ناپیوستگی‌ خیابانهای‌ محلی‌ و دسترسی‌ محدود خیابان‌های‌ یکطرفه ‌امکان‌ استقرار و حوزه‌ خدماتی‌ ایستگاهها را تقلیل‌ می‌دهد ولیکن‌ چنانچه‌ استقرار ایستگاهها درکنار معابر محله‌‌ای اجتناب‌ناپذیر باشد بگونه‌ای‌ این‌ مکانیابی‌ انجام‌ پذیرد که‌ امکان‌ ارتباط‌ مستقیم‌ به‌ یک‌ مسیر اصلی‌ (شبکه‌ درجه‌ 1 یا 2) وجود داشته‌ باشد. برای‌ سهولت‌ ورود به‌ جریان‌ ترافیکی‌ از مکانیابی‌ ایستگاهها در مکانهای‌ نزدیک‌ به ‌تقاطع‌ها پرهیز گردد تا به‌ هنگام‌ ایجاد ترافیک‌ در پشت‌ چراغ‌ قرمز، مانعی‌ از حیث‌ خروج‌ ماشین‌آلات‌ آتشنشانی‌ از ایستگاه وجود نداشته‌ باشد. رعایت‌ حداقل‌ فاصله‌ 60 متر از اولین‌ چهارراه ‌ضروری‌ است‌.

کاربری‌های مختلف آسیبپذیریهای متفاوتی در مقابل آتشسوزی دارند. کاربری‌های مسکونی همیشه بیشترین آسیبپذیری را در مقابل حوادث آتشسوزی داشته اند. کاربری‌های تجاری و تولیدی بعد از کاربری مسکونی به ترتیب در رتبه‌های بعدی قراردارند. این امتیازات به عنوان ارزشهای هر کاربری در وزندهی آنها در مکانگزینی ایستگاهها به کارگرفته خواهند شد و یکی از با اهمیتترین معیارها در تعیین محل استقرار ایستگاهها میباشد. در مورد کاربری‌های تجارتی، تولیدی به علت وجود مواد قابل اشتعال معمولاً بیش از سایر کاربری‌ها در معرض خطرآتشسوزی قرار دارند. قرارگیری کاربری‌های خدمات شهری مثل بیمارستانها، مدارس و ادارات دولتی همگی از مجموعه کاربری‌هایی خواهد بود که در ساعاتی از روز با پیک ترافیکی روبه رو هستند. بنا بر این برای مجاورت ایستگاه با چنین کاربری‌هایی باید محدودیت‌های فاصله‌ای قائل شد. (پرهیزگار، 1383)

5-مکان‌یابی تأثیرگذار در طراحی ایستگاه آتش‌نشانی در بافت فرسوده شهری

پس از مکان‌یابی صحیح ایستگاه، مورد بعدی درطراحی نگرش راهبردی است که بخشهای مختلف عملیاتی ایستگاه به صورت مجتمع و در مجاروت یکدیگر پیشبینی شوند تا دو عامل مؤثر زمانی دسترسی به وسایل نقلیه عملیاتی و زمان اعزام به مأموریت به حداقل زمان ممکن کاهش یابد. در طراحی ایستگاه آتش‌نشانی عنصرکلیدی درنظرگرفتن مدت زمان انجام عملیات است. برای این منظور کلیه بخشها باید به طریقی طراحی گردند که مدت زمان حرکتها و جابجاییها در قسمتهای مختلف ایستگاه ضمن حفظ ایمنی کامل کلیه کارکنان عملیاتی به حداقل زمان ممکن کاهش یابد. بنا بر این عوامل تأثیرگذار در طراحی ایستگاه عبارتند از: اتاق اطلاعات و مخابرات، آشیانه، تهویه و نور، آسایشگاه، اتاق فرمانده، اتاق سخنرانی و کلاس درس، کمد، خانه رختکن، خشککن، شستشو، انبارعمومی، میله فرود، برج لوله خشککن وتمرینات و محوطه تمرینات است. در بافت فرسوده با توجه به کمبود زمین باید به احداث ایستگاه آتش‌نشانی در زمینی کوچکتر ولی با کارآمدی بهینه فراهم شود.

استانداردهای مورد استفاده به شرح زیر اعلام می‌گردد:

1. استاندارد NFPA 1901

2. استاندارد NFPA 1906

استانداردها حداقل نیازهای ساختمانهای ایستگاه‌‌های آتشنشانی را برای چهار مورد که بیان خواهند شد پوشش میدهد. ایستگاه آتشنشانی باید در یک مکان امن به دور از خطرات و تا حد امکان نزدیک به مرکزکنترل آتش و مکان افراد باشد.

6-انواع و اندازه‌های ایستگاه‌‌های آتشنشانی

1. ایستگاهها برای پالایشگاهها، پتروشیمیها و تصفیهخانه‌های بزرگ گاز

2. ایستگاهها برای موارد متوسط

3. ایستگاه‌‌های محلی یا زیرمجموعهها

4. ایستگاه‌‌های بدون نیاز به فرد

در این طرح ایستگاه آتش‌نشانی

1. شامل دفترهای اداره ایمنی و آتشنشانی، تسهیلات آموزش مرکزی و ایستگاه آتشنشانی تمام وقت باشند.

2. شامل دفترهای اداره‌ی ایمنی وآتشنشانی، تسهیلات دورهای آموزش ایمنی و آتشنشانی و ایستگاه آتش‌نشانی می‌باشد.

3. ایستگاه آتشنشانی تمام وقت: حضور آتشنشان در آن به صورت24ساعته است.

4. ایستگاه آتشنشانی برای PLANT‌های متوسط و کوچک و به عنوان حداقل موارد زیر مورد نیاز هستند: وسایل آتشنشانی ثابت یا قابل حمل، یک ایستگاه آتشنشانی 24 ساعته با پنج truck و تریلر انواع truck‌های تخصصی و نفرات گروههای آتشنشان، ابعاد استاندارد خودروها و تجهیزات آشیانه و نحوه دسترسی بر اساس استاندارد NFPA1901 تعیین خواهد گردید. انتخاب تجهیزات بر اساس استاندارد NFPA 1906 و تراک‌های تخصصی شرکت‌های معتبر آتش‌نشانی همانند روزنباور و.. . می‌باشد.

بر همین اساس استانداردهای ایران و IPS مد نظر خواهد گرفت و در طراحی ایستگاه جهت آسایش پرسنل از اطلاعات نویفرت در بدستآوردن ابعاد انسانی و تجهیزات و کتاب( تومه، آربل 1391) طراحی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی همسان. تهران: نشر راه دان: سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور استفاده خواهد گردید.

(دیگر کدها NFPA (1971,1500,1470,1975,600,1000,1851

عوامل و معیارهای مؤثر در مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی در جدول شماره 2 آمده است.

جدول 2: عوامل ومعیارهای مؤثر در مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی

ویژگی	معیار
ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی برای سهولت ورود به جریان ترافیکی در کنار یا موازی با شبکه معابر شریانی اصلی درجه 1و2 تعیین گردد. لذا در حد امکان نبش یا مجاور چهارراهها و میدان‌های کوچک که گره ترافیکی ایجاد میکنند و سبب کندی حرکت می‌گردند انتخاب نشوند.	دسترسی
باتوجه به ضرورت دسترسی به محل حریق درکمترین زمان ممکن و در نظر گرفتن سرعت متوسط 40 کیلومتر در ساعت منطقه عملکردی و استحفاظی هر ایستگاه حداکثر میبایست در شعاع 2000 متری در نظر گرفته شود. اصل دسترسی با فاصله زمانی 3 تا 5 دقیقه عامل تعیینکننده به شمار میآید.	شعاع عملکردی مفید
به ازای هر50000 نفر احداث حداقل یک مرکز ایستگاه آتش‌نشانی ضروری است.	جمعیت
عواملی چون عرض خیابان، کیفیت و حجم ترافیک، یک طرفه بودن خیابان‌ها و غیره در چگونگی محل استقرار ایستگاهها مؤثرند. قرارگیری ایستگاهها در مجاورت بزرگراهها و خیابان‌های اصلی از عوامل مثبت مکان‌یابی خواهد بود.	شعاع ترافیک
کاربری‌های مسکونی بیشترین آسیبپذیری را در مقابل حوادث آتشسوزی دارند. کاربری‌های تجاری و صنعتی و تولیدی به ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار دارند تراکم جمعیت و شبکه حمل و نقل شهری در رتبه‌های بعدی قرار دارند.	کاربری اراضی
بررسی پتانسیل و ریسک خطر در مناطق مختلف شهری بر اساس بررسی میزان تعداد و تکرارحوادث در مناطق مختلف به مشخصشدن نقاط مختلف به مشخصشدن نقاط آسیبپذیر در حوادث آتشسوزی و مکانهایی با پتانسیل بالای خطر منجر خواهد شد. مکان ایستگاه باید به سمت چنین مناطقی کشش بیشتری داشته باشد.	پتانسیل خطر
مساحت قطعه تفکیکی در حد استاندارد برای ایستگاه‌‌های کوچک 1500 مترمربع و برای ایستگاه‌‌های متوسط 3000 مترمربع است. برای مکانگزینی ایستگاهها در بافت متراکم شهری برای ایجاد ایستگاه کوچک حداقل 1000مترمربع و برای ایستگاه‌‌های بزرگ (مادر)6000 مترمربع است.	اندازه قطعه زمین
ایستگاه‌‌های جدید ضروری است سمت و سوی توسعه شهر دقیقاً مورد نظر قرار گیرد و ایستگاهها متناسب با جمعیتپذیری نواحی توسعه در10تا20 سال آتی و تراکم‌های ساختمانی مربوط مکانگزینی گردند. نباید در نزدیک عوامل محدودکننده توسعه شهر مانند باغها، اراضی کشاورزی، کوهها، ارتفاعات و مانند اینها قرار گیرد	جهت توسعه شهر

منبع:پوراسکندری، 1380زیاری ویزدان پناه، 1390

قلمرو جغرافیایی تحقیق

شهر تهران ازشمال به شهرستان شمیرانات از شرق به شهرستان دماوند، از جنوب به شهرستان‌های ورامین، ری و اسلامشهر و از غرب به شهرستانهای شهریار و کرج محدود میشود. شهر تهران به 22 منطقه 134 ناحیه و 374 محله تقسیم شده است. وسیعترین منطقه شهری تهران منطقه 4 با 73 کیلومترمربع و پس از آن منطقه 5 با 59 کیلومترمربع در مرتبه بعد قرار دارد و در مقابل کم وسعتترین مناطق شهر تهران مناطق 10 و17 با 8 کیلومترمربع هستند. جمعیت شهر تهران و مناطق 22گانه برابر با8737510 نفراست و در میان مناطق شهر تهران بیشترین جمعیت مربوط به منطقه با865457 نفر و پس از آن منطقه با 848433 نفر بوده است و کمترین جمعیت به منطقه 22 با جمعیت140567 نفر اختصاص داشته است. (شکل 1)

$C:\Users\sarazaneh\Desktop\Attachment-1.jpeg$

شکل1:موقعیت شهر تهران و مناطق 22گانه شهرداری تهران

شهر تهران براساس شاخص‌های مصوب 5 درصد مساحت شهر(3268 هکتار) بافت فرسوده است که 15%جمعیت را در بر گرفته است. 96% از بافت فرسوده در مناطق 7 الی20 قرار دارند و 85 درصد آن پایین خط انقلاب، آزادی و دماوند هستند. مناطق 12، 10، 14، 17و15به لحاظ وسعت بیشترین میزان بافت فرسوده را در شهر تهران دارند. حدود50% محلات شهر تهران با مشکل فرسودگی مواجه هستند.

بافت تاریخی و قدیمی شهر تهران در محدوده حصار صفوی و ناصری واقع شده است. شهر تهران از یک حصار صفوی حدود670 هکتار و با پیشینه و تاریخچه 400ساله و حصار ناصری با2900 هکتار است. بافت‌های تاریخی و قدیم تهران در این حصار واقع شده است. محدوده حصار ناصری از جنوب به خیابان شوش، از غرب خیابان کارگر، از شرق به خیابان17شهریور و از شمال به خیابان انقلاب محدود میشود. بیشترین بافت قدیمی در منطقه 12تهران با164 بنا و بیشترین حجم از بافت تاریخی و قدیمی را در خود جای داده است. منطقه 12 از نظر تاریخی از اهمیت بالایی برخوداراست این منطقه بخش اصلی مرکز تاریخی شهر تهران را شامل می‌شود و 27 درصد از سطح منطقه 12بیش از400 سال و73 درصد از بافت بیش از200سال قدمت دارد. (سلطانیفر و قاسمی، 1397 ص 32) پس ازآن منطقه 11با بناهای مسکونی و خدماتی عمومی با ارزش تاریخی خاص از اهمیت برخوردار است.

$C:\Users\sarazaneh\Desktop\PHOTO-2020-10-03-09-22-31.jpg$

شکل 2:موقعیت و حجم بافت فرسوده شهر تهران

بحث وتحلیل یافته‌های تحقیق

در این تحقیق، جهت نیل به هدف نهایی، از مدل‌های AHP و FUZZY- AHP استفاده گردیده است که در ادامه به تشریح هر یک می‌پردازیم.

فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)

فرایند تحلیل سلسله مراتبی یکی از جامعترین سیستم‌های طراحی شده برای تصمیم‌گیری با معیارهای چندگانه است و بنا به تعریف AHP عبارتست از یک روش تصمیم‌گیری که توسط، آن می‌توان تصمیماتی که وابسته به معیارهای مختلف است را اتخاذ نمود. یک روش اساسی جهت آزمون مدل AHP روش مقایسه‌ای دوتایی است و شامل سه گام اصلی الف-تولیدماتریس مقایسه دوتایی ب-محاسبه وزن معیارها ج-برقراری سازگاری سیستم. اولین قدم در فرآیند تحلیل سلسله مراتبی، ایجاد یک نمایش گرافیکی از مسأله می‌باشد که درآن هدف، معیار‌ها و زیرمعیارها نشان داده می‌شود.

شکل (3)نمایش گرافیکی هدف، معیار‌ها و زیرمعیارها مکان‌یابی

الف-ایجاد ماتریس مقایسه‌ای دوتایی:

این مقیاس مقایسه، تصمیمگیرنده را قادر می‌سازد تا دانش و تجربه را به طور شهودی ( حسی ) متحد ساخته و تعیین کند که یک عنصر تا چند برابر بر عنصر دیگر با لحاظ معیار غالب است. این مقیاس، از نوع اعداد صحیح است. برای ایجاد ماتریس دوتایی از طریق غربالکردن که مقادیر از1 تا 9 را برای تعیین میزان اولویت نسبی دو معیار به کارگرفته استفاده شده است. (جدول 3) به این ترتیب که برای تعیین ضریب اهمیت معیارها دو به دو باهم مقایسه گردیدهاند. برای تعیین عوامل مؤثر بر مکانیابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی و میزان اهمیت این معیارها نسبت به هم نیز از کتب، و مطالعات انجامشده در این زمینه و همچنین نظرات کارشناسان مربوطه استفاده شده است.

جدول (3) مقادیر ترجیحات برای مقایسه‌های زوجی

مقدار عددی	ترجیحات ( قضاوت شفاهی )
9	کاملاً ترجیح
7	خیلی زیاد ترجیح
5	خیلی ترجیح
3	کمی ترجیح
1	ترجیح یکسان
8,6,4,2	ترجیحات بین فواصل فوق

ب-محاسبه وزن معیارها

با توجه به جدول بالا، معیارها و زیرمعیارهای منتخب را با یکدیگر مقایسه نموده و پس از انجام مراحل زیر اوزان نهایی هریک از آنها بدست آمده که در جدول شماره (4) آورده شده است.

ü تشکیل ماتریس داده و اوزان معیارهای هریک از ستون‌ها را به طور جداگانه جمع می‌نماییم.

ü هریک از وزن‌ها را بر جمع هر ستون تقسیم می‌نماییم و ماتریس جداگانه‌ای به نام ماتریس نرمالیزه تشکیل می‌دهیم.

ü جهت بدست آوردن اوزان نهایی، میانگین ارقام هریک از سطرهای ماتریس نرمالیزه را حساب می‌نماییم.

جدول شماره (4): اوزان نهایی معیارهای مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی

نتیجه جدول 4 نشان می‌دهد تراکم بالا و سازگاری و دسترسی بیشترین وزن را به خود اختصاص داده و سایر معیارها نیز به ترتیب دارای وزن‌های متوسط و ضعیف هستند.

ج- برقراری سازگاری سیستم

یک ماتریس ممکن است سازگار یا ناسازگار باشد (اگر A دو برابر B اهمیت داشته باشد و B سه برابر C مهم باشد، چنانچه A شش برابر C اهمیت داشته باشد این قضاوت را سازگار و در غیر این صورت ناسازگار می‌گوئیم) در ماتریس سازگار، محاسبه وزن، ساده می‌باشد و با استفاده از نرمالیزهکردنِ تکتک ستون‌ها به دست می‌آید، در حالی که برای محاسبه‌ی وزن در ماتریس ناسازگار چندین روش ذکر گردیده است. علاوه بر محاسبه‌ی وزن در ماتریس‌های ناسازگار که قبلاً مورد بحث واقع شد، محاسبه‌ی مقدار C ناسازگاری از اهمیت بالایی برخوردار است. اگر ضریب مذکور بیشتراز 1/0 باشد به این معنا است که محاسبات انجام شده خطا می‌باشد و می‌بایستی که عملیات و فرآیند وزندهی مجدداً انجام گیرد و در صورتی که پائینتر از رقم مذکور باشد، نشاندهنده صحت فرآیند وزندهی است. در این تحقیق، با توجه به نتایج بدست آمده ضرایب، کمتر از 1/0 می‌باشد و نشاندهنده‌ی صحت و درستی فرایند وزندهی است. در مورد این پژوهش نسبت سازگاری 1/0 میباشد که مساوی 1/0 میباشد که این سطح قابل قبولی از توافق را در مقایسه دوتایی نشان می‌دهد.

الگوریتم فازی –تحلیل سلسله مراتبی( FUZZY- AHP )

اگرچه روش AHP یکی از متداولترین روشهای ارزیابی چند معیاره است که در بسیاری از مسائل تصمیمسازی مکانی برای گردآوری نظریات کارشناسان استفاده می‌شود. اما در AHP مرسوم شیوه تفکر و تصمیم‌گیری انسان به درستی لحاظ نمیشود و درجه اطمینان تصمیمسازان و ریسک موجود در فرآیند تصمیمسازی در نظر گرفته نمیشود. تلفیق روش AHP با منطق فازی منجر به لحاظشدن عدم قطعیت و عدم دقت موجود در مسائل به منظور تطابق بیشتر با واقعیت می‌شود. بکارگیری روش AHP Fuzzy امکان استفاده از دیدگاهها و سلایق گوناگون و برآیند نظریات در فعالیت‌های شهری و حل مسائل مربوط به آن همراه با توجه به عدم قطعیت ذاتی موجود در نظریات را فراهم می‌کند. به همین دلیل روش AHP Fuzzy در این تحقیق بکار گرفته شد.

تشریح فرایند وزندهی از طریق مدل FUZZY- AHP

- ساخت ماتریس مقایسه زوجی

در این روش ابتدا هر یک از تصمیمسازان ()، مقایسه زوجی را برای معیارها ( فاکتور‌ها ) شبیه روش AHP انجام می‌دهد. (علی محمدی، 1388)

K=1,2,……,p i,j=1,2,……,m

که رتبه ( ) نشاندهنده اهمیت نسبی بین دو معیار است که توسط تصمیمساز K ارائه شده است. در مرحله بعدی، با تلفیق همه ارائهشده از سوی تصمیمسازان، ماتریس مقایسه زوجی جامع (D) با استفاده از معادله زیر ساخته می‌شود.

که بیانکننده اهمیت نسبی بین دو معیار با اعداد فازی مثلثی است.

به منظور تعیین وزن () متناظر با هر معیار ()، معادله‌ای برای محاسبه وزن‌های نسبی بین همه معیارها تعیین می‌شود.

وزن نهایی معیارها و زیر معیار‌های منتخب در جدول ذیل آورده شده است:

جدول (5) جدول نهایی وزن معیار‌ها و زیر معیارها بر اساس AHP Fuzzy

شرح		وزن نهایی
معیار‌های اصلی	دسترسی	0. 476
	جمعیت	0. 297
	مجاورت(مراکز امدادی)	0. 1488
	مخاطرات طبیعی	0. 0774
زیرمعیار‌های دسترسی	شریانی درجه 1	0. 497
	شریانی درجه 2	0. 296
	خیابانهای فرعی	0. 1678
	بنبست	0. 0386
زیرمعیار‌های جمعیت	تراکم بالا	0. 662
	تراکم متوسط	0. 267
	تراکم کم	0. 07
زیرمعیارهای مجاورت	شعاع 200 متر	0. 385
	شعاع 500 متر	0. 292
	شعاع 1000 متر	0. 214
	شعاع بیش از 1000 متر	0. 109
زیرمعیارهای مخاطرات طبیعی (مسیل)	شعاع 50 متر	0. 03
	شعاع 100 متر	0. 06
	شعاع 200 متر	0. 11
	شعاع 500 متر	0. 19
	شعاع 1000 متر	0. 28
	شعاع بیش از 1000 متر	0. 35
زیرمعیارهای مخاطرات طبیعی (گسل)	شعاع 250 متر	0. 031
	شعاع 500 متر	0. 063
	شعاع 1000 متر	0. 121
	شعاع 2500 متر	0. 186
	شعاع 5000 متر	0. 267
	شعاع بیش از 5000 متر	0. 332

درجدول 5 چهار معیار اصلی تاثیرگذار به ترتیب اهمیت دسترسی، جمعیت، مجاورت و مخاطرات طبیعی سنجش شده که جمعیت و دسترسی بیشترین وزن را و از سوی دیگر27 زیرمعیار طرحریزی گردیده که زیرمعیارهای دسترسی(شریانی درجه 1و2) و زیرمعیار جمعیت (تراکم بالا) بیشترین وزن را به خود اختصاص دادهاند.

نتیجهگیری و ارائه پیشنهادات

همان طور که در بخش‌های قبل تشریح گردید، در این تحقیق، جهت وزندهی و اولویت‌بندی معیارهای مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی در بافت فرسوده شهر تهران از مدل‌های AHP و FUZZU- AHP استفاده گردید که در جدول ذیل، نتایج حاصله از مدل‌های مذکور به طور مقایسه‌ای نشان داده شده است. همان طور که ملاحظه می‌گردد، اوزان معیارها در مدل FUZZU- AHP نسبت به مدل AHP تعدیل گردیده و به واقعیت نزدیکتر شده است. نتایج حاصله نشان می‌دهد که از بین عوامل مهم دسترسی، تراکم جمعیت، مجاورت و مخاطرات محیطی عامل دسترسی با 476/ 0بیشترین وزن را در مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی در بافت فرسوده شهر تهران به خود اختصاص داده است.

جدول شماره (6) مقایسه اوزان به دست آمده از مدل‌های AHP و FUZZY-AHP

معیار	وزن
معیار	AHP	FUZZY-AHP
دسترسی	498/0	476/0
تراکم جمعیت	28/0	297/0
مجاورت	14/0	1488/0
مخاطرات طبیعی	079/0	0774/0

ایستگاه‌‌های آتشنشانی به عنوان مکانهای استقرار و انتظار خودروهای آتشنشانی و امداد، از جمله مراکز مهم و حیاتی خدمات‌رسانی در شهرها هستند که نقش مهمی در تأمین ایمنی و آسایش شهروندان و توسعه‌ی اقتصادی شهرها ایفا میکنند. این اهمیت زمانی زیاد می‌شود که بدانیم این مکان جایی برای آمادهباش، تمرین و استقرار نیروهای امدادی در کنار نیازهای روزانه آنها از جمله استراحت، اتاق گفتگو و محیط آموزش نیز می‌باشد. بنا بر این عواملی همچون دید و المان شهری و دوری و نزدیکی با محیط‌های پرخطر در تأمین حداقل‌های استاندارد باعث می‌شود که اتخاذ فرایندی صحیح برای مکانیابی این ایستگاهها ضروری به نظر برسد. دسترسی یکی از فاکتورهای مهم در مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی در بافت فرسوده شهر تهران است که نیازمند توجه ویژه به ساختار شبکه ارتباطی است چرا که ناکارآمدی محورهای دسترسی علاوه برکاهش بهرهوری سامانه‌های عملکردی شهر و تحلیل هزینه‌های هنگفت در مواقع آتشسوزی موجب آسیب‌های جبرانناپذیری برای شهروندان می‌گردد. بنا بر این در طرحهای شهری تهران به خصوص راجع به بافت فرسوده توجه به این نکته ضروری است.

در نهایت پیشنهاداتی به شرح زیر می‌توان ارائه نمود:

Pتجدیدنظرکلی در ساختار شبکه ارتباطی بافت‌های فرسوده و اصلاح مجدد شبکه معابر آن و در غیر این صورت مکان‌یابی یک مرکزآتش‌نشانی جدید طبق اصول و ضوابط مکان‌یابی

Pاولویت‌بندی و تعیین محدودیتها اصلی و خطوط قرمز و حداقلها در مکان‌یابی و احداث ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی در بافت فرسوده و قدیمی شهرها

Pباتوجه به کمبود زمین در بافت فرسوده و قدیمی، فراهمنمودن ضوابطی برای مکان‌یابی واحداث آتش‌نشانی با حفظ اصول اساسی با ابعاد بهینه دارای کیفیت و کارآمدی

Pبا توجه به اینکه بافت فرسوده و قدیمی دارای خیابانها وکوچه‌های کم عرض در مناطق بافت فرسوده تهران می‌باشند، پیشنهاد می‌شود تعدادی شیرآب در آن نواحی مکانگزینی و نصب گردد.

Pضروری است سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی در جهت آموزش شهروندان در بافت فرسوده در نحوه استفاده از وسایل اطفاء حریق و آشنایی با کمک‌های اولیه گام‌های مهمی بردارد.

منابع

1-ایمانی جاجرمی، حسین(1375)مطالعه‌ای درباب ایجاد سازمان آتش‌نشانی کشور، انتشارات مرکز مطالعات برنامه‌ریزی شهری.

2-پرهیزگار، اکبر(1383) ارائه‌ی مدل و ضوابط مکانگزینی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی، مرکزپژوهشهای شهری و روستایی

3-پرهیزگار، اکبر(1376)الگوی مناسب مکانگزینی خدمات شهری با تحقیق در مدلها، رساله دکتری، دانشگاه تربیت مدرس

4-پوراسکندری، علی(1380)پخش و توزیع فضایی سوانح آتشسوزی در شهر با استفاده از GIS مطالعه موردی شهرکرج، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم و تحقیقات تهران

5-تومه، آربل (1391) طراحی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی همسان. تهران: نشر راه دان: سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور

6-حبیبی، کیومرث، سعیدنظری عدلی(1386) پیادهسازی ماتریس‌های همجواری درسیستم اطلاعات مکانی به منظور تعیین یا تغییر کاربری‌های شهری، همایش ژیوماتیک، سازمان نقشهبرداری کشور

7-دستجردی، غلامرضا(1379)مکان‌یابی مرکز خدمات‌رسانی در سطح شهر با استفاده از GIS، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس

8-رامشت. محمدحسین؛ علیرضاعرب عامری(1390)اولویتبندی نواحی شهری به منظور تأسیس ایستگاه‌‌های آتشنشانی با استفاده ازدوروش تخصیص خطی و Topsisi وباکمک تکنیک. GIS (مطالعه موردی شهر ماکو( مجله علمی تخصصی برنامه‌ریزی فضایی شماره1

9-شاهینیفر، مصطفی، پاهکیده، اقبال، چارهجو، فرزین، خالدیان، ژیلا(1399) سنجش میزان مشارکت مردمی در نوسازی بافت‌های فرسوده شهری نمونه موردی: بافت قدیم کرمانشاه، فصلنامه آمایش محیط، شماره48

10-شهابیان، شهرام (1376) مکان‌یابی فضایی ایستگاههای آتش‌نشانی با استفاده از GIS، نمونه مورد ناحیه شهران، مجله شهر نکار شماره3

11-شیری، فاطمه، شمس، مجید(1395)عوامل موثر در مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی با بهرهگیری از تکنیک تحلیل خوشه‌ای مطالعه موردی شهر همدان، فصلنامه آمایش محیط، شماره 33

21-وزارت مسکن و شهرسازی (1395) سرشماری عمومی نفوس و مسکن.

13-طحانی، اسدالله، دهمرده پهلوان، مهدی، رضایی، محمد، طحانی، حجتالله (1398) برنامه‌ریزی بافت‌های فرسوده شهری با تأکید بر مشارکت مردمی نمونه موردی: بافت فرسوده شهرضا، فصلنامه علمی مرمت و معماری ایران، سال نهم، شماره هفدهم

14-مهندسین مشاورعرصه)1378 (پژوهشی درباره جایگاه و ابعاد حفاظت شهرها در برابرآتشسوزی، چاپ اول، انتشارات وزارت کشور.

15-Ahadnejad Reveshty, Mohsen (2007). Site selection study for fire extinguisher stations using network analysis and A. H. P. Model, Case study: city of Zanjan, Asia map journal.

16-Badri M. A, Mortagy A. K & Alsayed C. A (1998). A multi-objective model for locating fire stations ,European Journal of Operational Research, volume 110, part18.

17-Chevalier, P. , Thomas, I. ,Geraets, D. , Goetghebeur, E. , Janssens, O. , Peeters, D. , & Plastria, F. (2012), Locationg fire stations: An integrated approach for Belgium. Socio Economic Planning Sciences, 46 (2), pp 173-182.

18-Davoodi, M. and Mesgari, M. S. (2018)A GIS based Fire Station Site Selection using Network Analysis and Set Covering Location Problem (Case study: Tehran, Iran) The 2NDInternational Conference on Sustainability, Human Geography and Environment, December2018

19-F. S. Salman and E. Yücel,(2015) “Emergency facility location under random network damage: Insights from the Istanbul case,” Comput. Oper. Res. , vol. 62,pp. 266–281.

20- Lai, W. E. I. , Han-lun, L. I. , Qi, L. I. U. , Jing-yi, C. , & Yi-jiao, C. U. I. (2011), Study and implementation of fire sites planning based on GIS and AHP. Procedia Engineering, 11(0), pp 486-495.

21- Murray, Alan T. , (2013), Optimizing the Spatial Location of Urban Fire Stations, Fire Safety Journal, In Press, Corrected Proof, Available online 29 April.

22-P. L. Van Den Berg, G. A. G. Legemaate, and R. D. van der Mei, (2017)“Increasing the Responsiveness of Firefighter Services by Relocating Base Stations in Amsterdam,” Interfaces, vol. 47, no. 4, pp. 352–361, May 2017.

Identification and explanation effective factors in Fire Stations site selection in run down texture

case study : Tehran run down texture

Ahmad Heydari1, Hamidreza joudaki2

1-Instructor of school of Civil Engineering, Shahid Rajaee Teacher Training University, Tehran, Iran

2-Department of urban planning, Islamshahr branch ,Islamic Azad University ,Islamshaher ,Iran

Abstract:

From among available uses and services, significant importance is distribution

efficient site selection of Fire station, in the case of important and attention to

the safety and arrangement in coping on fire and accident with increase

Population and density in city ,services, fire organization is duty supply in the

coping with fire. In run down and old texture because of supply suitable access

and minimum standard time to fire place and in general supply urban safety

establish fire station is more important. The basic goal of this research is

identification main factors in site selection for establish fire stations in run

down texture. In this research ,at first survey and identification main factors in

site selection in run down texture with use of AHP method ,this is a multi-

criteria decision making and then weighting and prioritization fire station site

selection criterion and sub criterion. The results show that between factor such

as access, population density, nearness and natural disasters, access factor

appropriating access most weight in fire stations site selection in Tehran run

down texture.

key words: site selection -fire station -process of distribution model- run down texture-Tehran city

[1] . Helly

شارک

عنوان URL للمقالة

بررسی و اولویت‌بندی عوامل موثربر مکان‌یابی ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی در بافت فرسوده شهرها؛ مطالعه موردی: بافت فرسوده شهر تهران

رایمگ

الروابط

المراكز ذات الصلة

دعامة

الصفحات الرسمية