بررسی عوامل موثر بر رقابت¬پذیری شهری در بافت¬های تاریخی مطالعه موردی: بافت تاریخی آمل
الموضوعات :سعید گلزارطاهر 1 , فرزین محمودی 2 , سیدمحمود میثاقی 3
1 - مازندران
2 - دانشگاه مازندران
3 - دانشگاه مازندران
الکلمات المفتاحية: رقابت¬پذیری, بافت تاریخی, آمل, ,
ملخص المقالة :
امروزه رقابت پذیری شهری چالش اصلی مدیران شهری در راستای دست یابی به جایگاهی شایسته برای شهرهاست. به همین منظور شناسایی مولفه های کلیدی ارتقای رقابت پذیری شهری یکی از عوامل اساسی در حفظ و توسعه شهرها به شمار می رود. این پژوهش به دنبال پاسخ به این سوال است که ابزارها و عوامل موثر بر رقابت پذیری شهری بصورت عام و بستری های رقابت پذیری شهری در بافت تاریخی شهر آمل به صورت خاص کدام است؟ برای پاسخ به این سوالات از دو روش میدانی و کتابخانه ای برای جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات بهره گرفته شده است و با روش توصیفی-تحلیلی نتایج پژوهش حاصل گردیده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد بافت تاریخی آمل در زمینه تعامل، فرهنگ، سنت های مردم محلی از عوامل انسانی موثر بر رقابت پذیری شهرها، دارای ظرفیت ها و پتانسیل های فراوانی برای توسعه گردشگری شهری است. همچنین در زمینه نوآوری، خلاقیت و استعدادهای محلی نیز بافت قدیم آمل دارای استعدادهایی نظیر برخورداری از صنایع فرهنگی و بومی برخورداری از موسیقی سنتی است که به ترتیب می تواند در جهت توسعه کارآفرینی شهری و برندینگ شهری مورد توجه قرار گیرد. به همین جهت بافت قدیم آمل بسترهای لازم موثر بر رقابت پذیری شهری را در سطح استان برخوردار است.
- الهی، پرستو (1393)، برنامه¬ریزی بخش مرکزی شهر تاریخی کرمان با رویکرد بهبود ظرفیت رقابت¬پذیری شهری، پایان¬نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت¬مدرس.
- امین زاده، بهناز و دادرس، راحله (1391). بازآفرینی فرهنگ¬مدار در بافت تاریخی شهر قزوین با تأکید بر گردشگری شهری. فصلنامه مطالعات معماری ایرانی، شماره 2، 108-99.
- بابایی هزه¬جان، مجتبی، پیرانژاد، علی، محمدپور، حسین، امیری، مجتبی (1395). شناسایی عوامل موثر بر کارآفرینی شهری؛ مطالعه موردی شهر تهران. فصلنامه علمی-پژوهشی اقتصاد و مدیریت شهری شماره 1، 99-83.
- ربیعه، مسعود و خواجوئی، محسن (1392). تبیین راهبردهای رقابت¬پذیری شهر تهران، مطالعات مدیریت راهبردی، شماره 15، 56-37.
- فرجی¬راد، عبدالرضا و آقاجانی، سمیه (1388)، تحلیلی نو پیرامون گردشگری و جدیدترین طبقه بندی آن، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، شماره 23، 72-61.
- قاسمی، علی و علمی مقدم، مصطفی (1388). افزایش رقابت¬پذیری بنگاهای کوچک و متوسط و تامین مالی آن¬ها با تاکید بر توسعه رویکرد خوشه¬ای، ماهنامه بررسی مسائل و سیاست¬های اقتصادی، شماره 94و 93، 90-71.
- قورچی، مرتضی و مالکی، جواد (1389)، رقابت کلان¬شهرها در عرصه¬های فراملی با استفاده از ابزار استراتژی-یابی، فصلنامه مطالعات مدیریت شهری، شماره3، 174-156.
- مهندسین مشاور پژوهش و عمران (1383). طرح تفصیلی ویژه بافت¬قدیم شهر آمل.
- موحد، علی، امانپور، سعید و نادری کاوه (1391)، بازاریابی گردشگری شهری بر اساس برندیابی با مدل فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، مجله علمی تخصصی برنامه¬ریزی فضایی، شماره 3، 36-17.
- نوربخش، مرتضی و اکبرپور سراسکانرود، محمد (1389)، نقش گردشگری شهری در توسعه اقتصادی کلان¬شهرها، ویژه-نامه اقتصاد گردشگری شهری.
- نوریان، فرشاد. و فلاح زاده، سجاد (1394). بازآفرینی بافت قدیم شهر آمل مبتنی بر استراتژی توسعه گردشگری و برنامه ریزی راهبردی سناریویی. هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، شماره 20(3)، 58-43.
- Alexa, L. E. (2010). Urban marketing and its impact over the competition between cities. Manag Mark-Craiova, 1(1), 39-42.
- Asprogerakas, E. (2006). City Competition and Urban Marketing: The Case of Tourism Industry in Athens. TOURISMOS: An International Multidisciplinary Refereed Journal of Tourism, 2(1), 89-114.
- Martin, R., & Simmie, J. (2008). The theoretical bases of urban competitiveness: does proximity matter?. Revue d’Économie Régionale & Urbaine, (3), 333-351.
- Sinkiene, J. (2009). City Competitiveness: Concept, Factors, Model. In International conference current issues in management of business and society development.–Riga.–2009.–7–9 May.
- OECD. (2007). Territorial reviews: competitive cities: a new entrepreneurial paradigm in spatial development.
- Stopper, M. (1997). The Regional World: Territorial Development in a Global economy. Guilford Press, New York.
- Webster, D., & Muller, L. (2000). Urban competitiveness assessment in developing country urban regions: The road forward. Urban Group, INFUD, The World Bank, Washington DC, July, 17
بررسی عوامل موثر بر رقابتپذیری شهری در بافتهای تاریخی
مطالعه موردی: بافت تاریخی آمل 1
سعیدگلزارطاهر – کارشناسی ارشد برنامهریزی شهری، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران
فرزین محمودی 2- استادیار گروه شهرسازی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران
سید محمود میثاقی - استادیار گروه شهرسازی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران
تاريخ دريافت: 29/9/1399 | تاريخ پذیرش: 27/12/1399 |
چکیده
امروزه رقابتپذیری شهری چالش اصلی مدیران شهری در راستای دستیابی به جایگاهی شایسته برای شهرهاست. بههمین منظور شناسایی مولفههای کلیدی ارتقای رقابتپذیری شهری یکی از عوامل اساسی در حفظ و توسعه شهرها به شمار میرود. این پژوهش به دنبال پاسخ به این سوال است که ابزارها و عوامل موثر بر رقابتپذیری شهری بصورت عام و بستری¬های رقابتپذیری شهری در بافت تاریخی شهر آمل به صورت خاص کدام است؟ برای پاسخ به این سوالات از دو روش میدانی و کتابخانهای برای جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات بهره گرفته شده است و با روش توصیفی-تحلیلی نتایج پژوهش حاصل گردیده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان میدهد بافت تاریخی آمل در زمینه تعامل، فرهنگ، سنتهای مردم محلی از عوامل انسانی موثر بر رقابتپذیری شهرها، دارای ظرفیتها و پتانسیلهای فراوانی برای توسعه گردشگری شهری است. همچنین در زمینه نوآوری، خلاقیت و استعدادهای محلی نیز بافت قدیم آمل دارای استعدادهایی نظیر برخورداری از صنایع فرهنگی و بومی برخورداری از موسیقی سنتی است که به ترتیب میتواند در جهت توسعه کارآفرینی شهری و برندینگ شهری مورد توجه قرار گیرد. به همین جهت بافت قدیم آمل بسترهای لازم موثر بر رقابت-پذیری شهری را در سطح استان برخوردار است.
واژگان کلیدی: رقابتپذیری، شهر، بافت تاریخی، آمل،
نحوه استناد به مقاله: گلزار طاهر، سعید، محمودی، فرزین و میثاقی، سیدمحمود (1399)، بررسی عوامل موثر بر رقابتپذیری شهری در بافتهای تاریخی (مطالعه موردی: بافت تاریخی آمل)، پژوهشنامه جغرافیا و نظامهای فضایی، 1 (4)، 55- 71. http://jgss.ir/Article/14741
|
مقدمه
ظهور پدیده جهانی شدن بهعنوان مفهومی نو و فراگیر در اواخر قرن بیستم بر سر زبان ها آمد. شکلگیری روابط جدید میان کشورها و نقش جدید شهرها در عرصه مناسبات جهانی، شهرها را مجبور به رقابت با یکدیگر کرده است (الهی و همکاران. 1393: 2). رقابت میان شهرها با رشد شرکتهای چند ملیتی تشدید شده است همچنین مدیریت شهری در تلاش برای جذب سرمایه گذاری داخلی، نقش فزایندهای در بازاریابی خود داشته است. با پیدایش بخشهای مختلف اقتصاد نوین جهانی همچون خدمات مالی، رقابت در جذب موسسات بینالمللی جهت استقرار در شهرها و یا رقابت بر سرصحنههای جهانی مانند رخدادهای ورزشی و نمایشگاههای تجاری، اثرات و نتایج اقتصادی نوید بخشی را به بار میآورند (ربیعه و خواجوئی 1392: 38). شهرها در متن اقتصاد جهانی با استفاده از ابزارهای مختلفی از جمله دیپلماسی شهری، هوشمندی رقابتی به شدت در رقابت با یکدیگر قرار گرفتهاند تا بتوانند در فضای اقتصاد جهانی و در یک ساختار سلسله مراتبی جایگاه خود را ارتقا داده و منافع سرشاری را برای شهروندان خود به ارمغان آورند (الهی و همکاران، 1393: 35). در فرآیند برنامهریزی و طراحی شهری دولت باید به همان اندازه که به عوامل فیزیکی و اقتصادی بها میدهد به عوامل اجتماعی و فرهنگی و به نقش افراد ذینفع بها دهد. یکی از اصلیترین موانع فرا روی مدیریت شهری، بهخصوص در شهرها، چند بخشی بودن مدیریت شهری در عرصه سیاستگذاری، تصمیمگیری، برنامهریزی، هدایت و نظارت است. شهر سیستمی پویا است که عملکرد ساختارهای آن، پیوسته باهم تعامل دارند؛ برای تنظیم این روابط و پایداری سیستم، هماهنگی و یکپارچگی در مدیریت آن ضرورت مییابد (ربیعه و خواجوئی 1392: 39). پژوهش حاضر بهدنبال پاسخ به این سوال کلیدی است که آیا بافت تاریخی شهر آمل ظرفیتهای و ابزار لازم را برای رقابتپذیر شدن را دارا است؟ نتایج حاصل از این تحقیق میتواند راهنمایی برای مدیران و برنامهریزان شهری جهت اتخاذ راهبردهایی بهمنظور ارتقای رقابتپذیری شهر در بافت های تاریخی باشد که امروز در زمره پتانسیلهای پایدار شهر محسوب میگردد.
مبانی نظری
رقابتپذیری شهری
با توجه به آنکه تعریفی پذیرفته شده در خصوص رقابتپذیری و بهخصوص رقابتپذیری شهری وجود ندارد، بایستی تعاریف مختلفی که از سوی صاحبنظران و سازمانهای مختلف از این مفهوم در سطوح مختلف کلان (ملی) و خرد (بنگاهها) ارائه شده است، را مد نظر داشت تا از درون مایه آن مولفهها، متغیرها و عوامل موثر بر مفهوم رقابتپذیری شهری استخراج گردیده، تا بتوان آَشنایی نسبی با این مفهوم حاصل نمود. شاید بتوان اولین مطالعه مهم در زمینه رقابتپذیری را همایش که تحت حمایت مالی کسب و کار مدرسه هاروارد در سال 1985 شکل گرفت دانست. حاصل این همایش کتابی بود که توسط بروس و اسکات معرفی شد. در این کتاب دو مورد مطرح میشود که اول، رقابتپذیری در سطح ملی نمود مییابد و دوم، افزایش استانداردهای زندگی شاخص اصلی در رقابتپذیری به شمار میآید. سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD)، رقابتپذیری را مرتبهای که بتوان تحت شرایط بازار آزاد و عادلانه، محصولات و خدماتی را تولید نمود و با بازارهای بینالمللی مطابقت داشته میدانند که در عین حال به حفظ و گسترش درآمد واقعی مردم در دراز مدت کمک کند. تاکید اصلی این سازمان بر رقابتپذیر بودن محصولات شهری و افزایش درآمد جمعیت محلی استوار است. گروه مشاورین رقابت پذیری در اروپا (1995) معتقدند که رقابتپذیری بر عناصر بهرهوری، کارایی و سودآوری دلالت دارد که به خودی خود هدف نیست. رقابتپذیری وسیلهای است برای ارتقای استاندارد زندگی و افزایش رفاه اجتماعی. به طور کلی همراه با افزایش سطح بهرهوری و کارایی به واسطه کسب تخصص در سطح بینالمللی، رقابتپذیری زمینهای را فراهم میآرود که بر اساس آن دریافتهای افراد جامعه از طریق فرآیند بدون تورم افزایش مییابد (الهی و همکاران، 1393: 30). استورپر3 (1997)، معتقد است رقابتپذیری نشان دهنده توانایی یک اقتصاد برای جذب و نگهداری شرکتها افزایش ثبات یا سهم فعالیتها، در شرایطی که حفظ یا افزایش استانداردهای زندگی برای کسانی که در آن شراکت دارند فراهم گردد. در این دیدگاه تاکید استورپر بر جذب و نگهداری شرکتهای موفق و نیز افزایش استانداردهای زندگی است (Storper, 1997). کاستیاینن4 (2002)، تعریفی جامعتری را از رقابتپذیری ارائه میدهد. طبق تعریف کاستیاینن رقابتپذیری توانایی جذب جریان اطلاعات، تکنولوژی، سرمایه و فرهنگ، مردم و سازمانهایی است که برای منطقه از اهمیت بسیاری برخوردار است و همچنین توانایی حفظ و توسعه کیفیت زندگی و استانداردهای زندگی ساکنان محلی و نیز توانایی ایجاد یک محیط عملیاتی خلاقانه است که در آن شرکتها بتوانند رقابت خود را توسعه دهند. تاکید وی در این تعریف بیشتر بر روی توانایی جذب جریانها و رویدادها، محیطهای خلاقانه، شرکتهای رقابتی و نیز افزایش استانداردهای زندگی استوار است. وبستر5 و مولر6 (2000)، رقابتپذیری شهری را توانایی یک منطقه شهری برای تولید و ایجاد بازار یک سری از محصولات (کالاها و خدمات) که نمایانگر ارزش عالی (نه لزوما با قیمت پایین) در مقایسه با محصولات دیگر مناطق شهری تعریف میکنند. و نیز رقابت پذیری را در اقتصاد شهری که کالاها و خدمات را برای مردم محلی با ارزش بالا نسبت به قیمت تولید میکند تفسیر میکنند. همچنین رقابتپذیری از اقتصاد مبتنی بر صادرات شهر حمایت میکند و آن را رقابتیتر میسازد به همین جهت بهطور مستقیم باعث افزایش کیفیت زندگی برای مردم و استاندارد زندگی در منطقه شهری میشود (Muller and Webster, 2000: 1). با وجود تعاریف مختلف از رقابتپذیری، میتوان وجوه مشترک این تعاریف استفاده نمود و بر اساس آن رقابتپذیری شهری را تعریف نمود. لذا با توجه به موارد بیان شده و در نظر گرفتن نسبی بودن مفهوم رقابتپذیری، میتوان رقابت پذیری را اینگونه تعریف نمود: « رقابتپذیری شهری توانایی بهرهگیری از جریانها و استعدادها و نیز خلق فعالیتهای با ارزش افزوده بالا بهمنظور ارتقای موقعیت رقابتی در یک منطقه خاص است که ضمن ایجاد رقابت میان دیگر شهرها در جذب سرمایهگذاران و طبقه خلاق در یک منطقه با هدف بهبود استانداردهای زندگی و شرایط زیست از طریق مدیریت عوامل داخلی و خارجی عمل میکند».
با توجه به آنچه گفته شد، رقابت یک شهر به مجموعهای از عوامل بستگی دارد که شامل فرآیند حاکمیت، زیرساختهای اجتماعی و اقتصادی، کیفیت سرمایه انسانی و محیط طبیعی، محیط تجاری و قابلیت موسسات محلی مرتبط است (قورچی و مالکی، 1389: 162). حال به بیان ابزارهای رقابتپذیری شهرها اشاره میگردد که چه بصورت منفرد و چه بصورت تلفیقی منجر به بهبود شاخصهای رقابتپذیری شهری میشود.
بازاریابی شهری برای نخستین بار در سال 1981 در یک پژوهش در شهر اپلدرون مطرح شد. به همین جهت ریشهای هلندی دارد. مفهوم بازاریابی شهری از زمان شهرنشینی گسترده نمود یافته است، پس از سال 1990 این اصطلاح به دلیل افزایش رقابت بین شهرهای مشتاق برای جذب گردشگران، ساکنان، سرمایه گذاران بلقوه، مورد استفاده گسترده قرار میگیرد که همه این موارد بهدنبال شکل گیری یه زندگی بهتر است ((Alexa, 2010: 40. سانچز (1992)، سه هدف کلی مشخص را در ارتباط با سیاستهای اعمال شده برای افزایش رقابت شهرها مورد اشاره قرار میدهد که عبارتاستاز: توسعه درونی محلات شهری، بهبود ارتباطات در سطح منطقهای و ادغام شهر در شبکههای اروپایی و بینالمللی. که این امر در گام اول عمدتا مربوط به زیرساختها میشود در حالی که یکی از ابزارهای دستیابی دیگران به بازاریابی کارآمد شهر است (Asprogerkas, 2006: 16). جان ون در مر7 1992، معتقد است بازاریابی شهری میتواند بهعنوان مجموعهای از فعالیتهایی که جهت تقویت همبستگی بین ویژگیهای شهری و تقاضای آن از ساکنان شرکتهای محلی، گردشگران و بازدیدکنندگان دیگر صورت گیرد. ادبیات بازاریابی بر اهمیت توسعه شهر و ارتقا مداوم عناصر آن تاکید دارد، و نیز افزایش رقابت بهعنوان اثر غیر مستقیم راهبردهای اعمال شده است. بازاریابی شهری در اینجا بایستی بهعنوان یک اصل کلی بر توسعه شهر نگریسته شود، بههمین ترتیب، بر روی مشکلات مربوط به مسکن، اشتغال، ارتباطات، تسهیلات و محیط زیست متمرکز است (Alexa, 2010: 41). شهرها برای اینکه بتوانند در رقابت خود با دیگر شهرها موفق باشند، شش راهبرد عام بازاریابی را باید در نظر بگیرند که شامل: الف. جذب کردن توریست و بازدیدکنندگان تجاری (سرمایه گذاران)، ب. جذب کردن حرفه از مکانهای دیگر، پ- نگهداری حرفههای موجود و توسعه آنها، ت- توسعه و ارتقاء حرفههای کوچک و راه اندازی حرفههای جدید، ث- توسعه صادرات و سرمایه گذاریهای خارجی، ج- گسترش و افزایش جمعیت و تغییر بافت جمعیتی (موحد و دیگران، 1390: 20). با توجه به آنچه گفته شده چنین بازاریابی شهری بهعنوان یکی از ابزارهای شهرها بهمنظور بالا بردن رقابتپذیری شهری از طریق بازاریابی مکان که پیشتر ذکر گردید عمل کرده و با بهرهگیری از راهبردهایی در زمینه توسعه بازاریابی مکان نظیر، جذب انواع رویدادهای خاص منجر به جذب سرمایه گذاران، گردشگران و توسعه کسب و کار برای ساکنان محلی میگردد بههمین منظور بازاریابی شهری فرصتی را برای شهرها بهمنظور بهبود در عرصه رقابتپذیری در شهرها فراهم میآورد.
پس از سال 2000، مفهوم بازاریابی شهری به ایجاد برند برای شهر تغییر یافته است. برند منبعی از ارتباطات احساسی، شناختی و اثر بخشی است که منجر به تجربیات به یادماندنی از یک مکان، یک شهر و یا یک نام نشان تجاری میشود. با ایجاد برند برای شهر، جایگاه شهر بهعنوان محلی برای اقامت، کسب و کار و یا مقصد گردشگری تقویت میشود. ایجاد برند برای یک شهر از بررسی تصویر فعلی شهر، مرحله دوم یا بعدی در فرایند بازاریابی شهری است و یا میتوان گفت هدف نهایی بازاریابی شهر، ایجاد برند یا وجهه برای شهر است (الهی و همکاران، 1393: 36).
شهرهایی که توانستند آوازه و برند ویژهای در عرصه ارتباطات جهانی کسب کنند، با سرعت و سهولت بیشتری نزد افکار عمومی جهانی شناخته میشوند و میتوانند در شبکه گسترده جهانی تاثیرگذاری بیشتری داشته باشند و بهره بیشتری از گردشگری، کسب و کار، سرمایه گذاری، احترام و توجه دنیا را به خود معطوف نمایند (همان، 40). به عبارت دیگر "برندسازی شهری" یک راهبرد جامع و بلند مدت در کنار راهبرد توسعه شهری (CDS9) و راهبرد توسعه اقتصادی شهر (LED) است که خود شامل سلسلهای از راهبردها، فرایندها و فعالیتهای بهم پیوسته و یکپارچه تشکیل گردیده و در نهایت موجب ارتقای اعتبار و خوشنامی شهر در میان سایر شهرها و افزایش توانمندیهای رقابتی و بهبود زندگی شهروندان میشود (مظفری، 1391). بدین ترتیب اینگونه برداشت میشود که برندینگ شهری نیز میتواند بهوسیله نشان گذاری مکان صورت گیرد، برندسازی مکان میتواند با پدید آوردن تجربیات به یاد ماندنی از یک شهر متضمن جذب گردشگران، بازدیدکنندگان، سرمایه گذاران و ساکنان محلی به بخش خاص مورد برنامهریزی گردد بههمین منظور فرصتهایی را بهمنظور ایجاد رقابت میان شهرها فراهم سازد.
بر اساس تعریف سازمان جهانی توریسم، گردشگری یا معادل دقیق و درست لاتین آن توریسم10، به کلیه فعالیتهای افرادی اطلاق میشود که به مکانهایی خارج از محیط عادی خود بهمنظور گذراندن ایام فراغت، انجام کار و سایر هدفها، برای مدت کمتر از یک سال میروند (فرجیراد و آقاجانی، 1388: 62). گردشگری، به تمام بخشهای اقتصادی یک کشور مربوط شده و اثرات اقتصادی خود را بر همه این حوزهها بر جای میگذارد. منظور از اثرات اقتصادی گردشگری، کلیه آثاری است که بر پیکره اقتصادی تاثیر میگذارد. گردشگری، از طریق تاثیر بر مولفههای عمده اقتصادی مانند درآمد، اشتغال، سطح قیمتها، عرضه و تقاضا، ترازهای مالی و مالیاتی جامعه را، تحت تاثیر قرار میدهد. در این راستا «گردشگری» بزرگترین تولید کننده تولید ناخالص داخلی و اشتغال بوده و باعث رونق بسیاری از کشورها و مناطق میباشد (نوربخش و اکبرپور، 1389). امروزه گردشگری داخلی بهعنوان یک تجارت بینالمللی مطرح شده و به یکی از مهمترین معیارهای تجارت جهانی تبدیل شده است. در سطح جهانی نیز، بهعنوان یک دسته از صادرات، گردشگری بهعنوان رتبه چهارم پس از سوخت، مواد شیمیایی و مواد غذایی میباشد. بههمین دلیل برای بسیاری از کشورهای در حال توسعه این صنعت یکی از منابع اصلی جذب درآمد ارز خارجی و گروه اول صادرات محسوب شده و نیز موجب ایجاد اشتغال و فرصتهای لازم برای توسعه را فراهم میسازد (Global Report on City Tourism, 2012: 9). گردشگری الگوهای جدید و تغییراتی را برای چشماندازهای شهری به ارمغان میآورد، مانند جهانی شدن، پدیدهای که نه تنها در شهرهای بزرگ بلکه در شهرهای کوچک و متوسط نیز تاثیرگذار است (Ibid, 10). اصطلاح " گردشگری شهری" فعالیت گردشگری را که در مناطق کلانشهری رخ میدهد را توصیف میکند و شامل تعاملات میان بازدیدکنندگان و محیطهای شهری میشود که با تراکم جمعیت در آن شناخته میشود. به عقیده لاو11، عبارت گردشگری شهری به سادگی مفهوم گردشگری را در نواحی شهری بیان میکند. تمام گونههای شهری، بهعنوان مقاصد گردشگری عمل میکنند و دارای پتانسیل جذب گردشگران بومی و بینالمللی هستند. بر همین اساس، گردشگری در چنین محیطهایی (محیط شهری) یک پدیده متفاوت و منحصر به فرد است. ابتدا اینکه، نواحی شهری، در طبیعت ناهمگن هستند چراکه از طریق ویژگیهایی همچون: اندازه، مکان، عملکرد و عمر از هم متمایز شدهاند. دوم اینکه، آنها پدیده چند عملکردی هستند چرا که امکانات گوناگونی را ارائه میکنند و سوم اینکه این امکانات توسط طیف وسیعی از استفاده کنندگان یعنی گردشگران و ساکنین به مصرف میرسند (نوریان و فلاح زاده، 1394: 11). بهطور کلی میتوان گردشگری شهری را کنش متقابل گردشگران میزبان و بازدید از جاذبهها و تسهیلات و خدمات مربوط به گردشگری با انگیزههای متفاوت گردشگر دانست که در بافتهای تاریخی، این انگیزه بهسوی کشف و شناسایی میراثهای تاریخی و شیوه زندگی پیشینیان سوق مییابد. مهمترین راهبردهای ارتقای جذابیت گردشگری فرهنگی در بافتهای تاریخی را میتوان بهصورت زیر خلاصه نمود: احیای ارزشهای فرهنگی، تاریخ و شیوه زندگی پیشینیان، رویدادها و خاطرات جمعی؛ ایجاد پیوند بین جاذبههای فرهنگی از طریق ایجاد گرهها و شبکههای گردشگری در شهر؛ احیا و گسترش محورهای فرهنگی و تاریخی و پهنههای گردشگری با در نظر گرفتن موقعیت قرار گیری جاذبهها (امین زاده و دادرس، 1391: 102). در مجموع چنین برداشت میشود که گردشگری شهری بهعنوان یکی از ابزارهای اصلی رقابتپذیری شهرها مطرح باشد ابزاری که در بافتها و هستههای تاریخی شهرها نمود بیشتری یافته و همواره میزبان بازدیدکنندگان و سرمایه گذاران در این بخش از شهرها است. بههمین منظور گردشگری شهری در بافتهای تاریخی به شکل گردشگری فرهنگی عمل کرده و همواره فرصتهایی را بهمنظور ارتقای رقابتپذیری شهری به وسیله توسعه اشتغال، کسب و کار در نهایت به وجود آوردن بستر صادرات نامرئی برای شهرها را فراهم میسازد.
واژه کارآفرینی، مترادف کلمه فرانسوی (اینترپراندر13) است که به معنی متعهد شده میباشد.کارآفرینی؛ شامل ایجاد، بازآفرینی و نوآوری سازمانی است که درون و بیرون یک سازمان اتفاق میافتد. همچنین آنها کارآفرین را افراد یا گروههایی میدانند که مستقل عمل کرده یا در بخشی از یک شرکت، سازمانی جدید ایجاد میکنند یا تجدید یا نوآوری را درون سازمان موجود تحریک میکنند (بابایی و دیگران، 1395: 88). جونز (2007)، بیان میکند که کارآفرینی شهری نیز همانند واژه کارآفرینی، تعریف واحدی ندارد و در برخی موارد، کارآفرینی شهری تبدیل به تعبیری از کارآفرینی شده و در مواردی دیگر نیز آن را به کسب و کارهای کوچک ارجاع میدهند که در مناطق دارای رکود اقتصادی، عملیاتی شده یا به ارائه خدمات میپردازند (همان ، 89). تغییر جهت در برنامهریزیها و سیاستگذاریهای شهری از ارائه خدمات عمومی به ارتقاء شرکتهای خصوصی موجب شد تغییر و تحول عمیق در سیاست گذاریها شهری حاصل شود و از این نگاه بهعنوان یک گذار « از مدیریتگرایی به کارآفرینی» یاد میشود. پذیرش چنین نگرشی از برنامهریزان در سیاستهای شهری موجب رشد شتابان این نوع تفکر بهمنظور بهبود رقابت میان شهرها در اقتصاد غیر قابل پیشبینی جهانی گردید و نیز پیگیری مستمر راهبردهای بدین شکل برای ایجاد مزایای رقابتی نسبت رقبای خود است. چنین نگرشی در برنامهریزی و سیاستگذاری شهری معمولا بهعنوان کارآفرینی شهری از آن یاد میشود. این امر اقدامات مثبت و راهبردهایی را بر اساس رویکرد فعال نه صرفا روشی برای حل یک مشکل، همراه با در نظر داشتن ساختارهای نهادی جدید مدیریت شهری پیشبینی میکند (OECD, 2007: 19). با توجه به آنچه گفته شد کارآفرینی شهری بهدنبال بهرهگیری ظرفیتهای اقتصاد محلی از طریق سرمایهگذاری بر روی افراد خلاق بهعنوان عناصر لازم تحقق کارآفرینی شهری و همچنین محیط شهری بهعنوان بسترساز کارآفرینی شهری توانایی تحقق این امر را میسر میسازد. کارآفرینی شهری با پیاده سازی ایدهها و طرحهای خلاقانه توانایی بروز در مراکز قدیمی شهرها به شکل خاصتری را داراستبههمین منظور کارآفرینی شهری بهعنوان ابزاری در دست شهرها بهسوی توسعه پایدار شهری گام برداشته و ضمن افزایش ثروت برای شهرها منجر به ارتقای رقابتپذیری شهری میگردد.
عوامل موثر بر رقابت پذیری شهری
اگر فرایند شکلگیری شهرهای رقابتپذیر را مهم بپنداریم مسئله مهمتر تعریف درست عوامل با عناصر ساختاری آنها است که چگونه بر شکلگیری نتایج فعالیتهای شهری تاثیر گذار است. همانطور که بیگ14 (1999)، اشاره میکند که درک عوامل موثر بر بهبود رقابتپذیری شهرها در بازارهای ملی و بینالمللی کمک شایانی به شناسایی موقعیت فعلی خود بهمنظور پیش بینی چشم اندازهای ممکن برای سیاست گذاری توسعه شهری هدفمند است (Sinkiene, 2009: 5).
شکل1: فرایند کلی شکلگیری شهریهای رقابتپذیر (نگارندگان)
کمیسیون اروپا 2000، بیان میکند که شناسایی عوامل موثر بر محیط داخلی و خارجی شهر، که بیشترین تاثیر را بر رقابتپذیری شهرها را دارند، از شناسایی عوامل خارجی آن آغاز میشود. تاکید بر اهمیت عوامل خارجی برای شهرها و نتایج آن بسیار مهم است. سیاستهای ملی و بینالمللی مانند ساختار اقتصادی ملی، سطح نوآوری، سیاست مالیاتی ملی، توسعه منابع انسانی، تعرفهها، طرحهای اقتصاد کلان و صنعتی و دیگر شرایط سیاست عمومی، سطح دسترسی، مهارتهای نیروی کار، و غیره...، بصورت مستقیم بر نتایج یک شهر تاثیر گذار خواهد بود (Webster and Muller, 2000). شناسایی مهمترین عوامل محیط خارجی شهر بر اساس تجزیه و تحلیل پست15 با یک جنبه بیشتر تکمیل شده است و شاهد نقش قابل تاملتر جنبه زیست محیطی در رقابتپذیری شهرها میباشیم. شرح دقیق پنج عامل خارجی (اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، فنی، سیاسی قانونی، زیست محیطی) و عناصر تشکیل دهنده آن است. عوامل داخلی محیط شهری بیشترین تاثیر را برای نتایج فعالیت شهری دارا میباشد، بنابراین رقابت آن بر اساس تجزیه تحلیل مفصلی از نظریهها و دیدگاه دانشمندان بینالمللی در ارتباط با مسائل رقابتپذیری شهری صورت میگیرد. بهعنوان مجموعهای از عوامل داخلی و همچنین طبقهبندی آنها به طور قابل توجهی تفاوتهای در ادبیات علمی به چشم میخورد. تجزیه تحلیلهای صورت گرفته از سوی دیدگاه نویسندگان مختلف در نهایت معرف پنج گروه میشود که عبارت است از: 1- دیدگاه عوامل ورودی و خروجی، 2- دیدگاه عوامل کنترل و غیر قابل کنترل، 3- دیدگاه عوامل اقتصادی و راهبردی، 4- دیدگاه عوامل ساختاری پویا و 5- دیدگاه عوامل داخلی (Sinkiene, 2009: 5). مارتین16 و سیمیه17 (2008)، نیز ساختارهای اجتماعی- فرهنگی را عاملی برای بهبود رشد اقتصادی یا مانع آن تعریف میکند؛ مناطق و شهرها موفق مدعی هستند که بخشی از عملکرد اقتصادی برترشان را به سویی میبرند که دارای سازوکارهای اجتماعی، فرهنگی و سازمانی مناسب است و این امر فعالانه باعث تشویق به تغییر و نوآوری و خلاقیت میگردد. تفکر در مورد رقابتپذیری شهری در شرایط فرهنگی مرتبط با اهمیتی است که بهطور فزایندهای به کیفیت زندگی داده میشود، عوامل نظیر جذب نیروی کار تحصیل کرده، کارآفرینان و شرکتهای نوآورانه به شهرها نقش کلیدی ایفا میکنند. بر اساس تحلیل دیدگاه نویسندگان مختلف عواملی داخلی (همچنین ساختار و مفهوم) که بر رقابتپذیری شهر تاثیر گذار است، چهار دسته اصلی است که عبارت است از، عوامل انسانی، عوامل سازمانی، عوامل فیزیکی، عوامل اقتصادی، همانطورکه مولر و وبستر برای مدل رقابتپذیری شهری در واشنگتن از این چهار معیار استفاده نمودند.
جدول 1: عوامل موثر بر رقابتپذیری شهری
عناصر کلیدی | عوامل | عناصر کلیدی | عوامل |
موقیعت و قابلیت دسترسی شهر زیرساختهای شهر منابع طبیعی شهر | عوامل فیزیکی | امکانات آموزش و پرورش وضعیت جمعیتی محلی رهبران محلی نوآوری، خلاقیت، استعداد مردم محلی تعامل، فرهنگ، سنتهای مردم محلی | عوامل انسانی |
ساختار اقتصادی فعالیتهای با ارزش افزوده بالا سیستم مالیات محلی دسترسی به سرمایه درشهر موسسات محلی پژوهشهای علمی و توسعه تجربی خوشه های صنعتی شهر | عوامل اقتصادی | ثر بخشی دولت محلی شبکههای نهادی امکانات و تسهیلات شهر راهبرد توسعه شهر | عوامل سازمانی |
حال به دنبال آنچه گفته شد، مدل پیشنهادی رقابتپذیری شهر نشان میدهد که شهر بهعنوان یک سیستم باز در حال حاضر با توجه به مشخصات شهر و محصولات آن قابل بررسی است. همه عوامل در یک سیستم یکپارچه و دینامیک قرار میگیرند، جایی که هر عامل باعث تقویت عامل دیگر میشود. هنگامی که مهمترین عوامل بهبود رقابت شهر تشخیص داده شد، تلاش برای تفکیک عواملی که تاثیرگذار بر رقابت شهر هستند غیر ممکن بوده و دارای مفهوم بسیار محدود است (Sinkiene, 2009: 7).
شکل 2: مدل رقابتپذیری شهری
محدوده مورد مطالعه
مطالعات طرح جامع و تفصیلی شهر بیانگر آن است که شهر از لحاظ کالبدی به سه گونه بافت درونی (بافت قدیم و تاریخی)، بیرونی و میانی تقسیم میگردد. بافت قدیم شهر آمل شامل 13 محله قدیمی بوده و استخوانبندی شهر به پیوند میان مراکز محلات و مرکز شهر از طریق گذرگاهها و بازار استوار است. محلات بافت قدیم آمل عبارتنداز: سبزه میدان، اسکی محله، گل باغ محله، اسپه کلا، پایین بازار محله، کاسنی محله، چاکسر محله، شاهندشت محله، مشایی محله، کاردگر محله، نیاکی محله، گرجی محله و قادی محله (مهندسین مشاور پژوهش و عمران، 1383). هر یک از محلات دارای عناصر شاخصی هستند که توانایی آن را دارند بهعنوان ظرفیتهایی بهمنظور ارتقای اقتصاد محلی مطرح گردند. نقشه (3-1)، محدوده بافت قدیم آمل را در سطح شهر نشان میدهد.
شکل 3: محدوده بافت قدیم شهر آمل (تنظیم: نگارندگان)
مطالعات طرح جامع و تفصیلی شهر بیانگر آن است که شهر از لحاظ کالبدی به سه گونه بافت درونی (بافت قدیم و تاریخی)، بیرونی و میانی تقسیم میگردد. بافت قدیم شهر آمل شامل 13 محله قدیمی بوده و استخوانبندی شهر به پیوند میان مراکز محلات و مرکز شهر از طریق گذرگاهها و بازار استوار است. محلات بافت قدیم آمل عبارتنداز: سبزه میدان، اسکی محله، گل باغ محله، اسپه کلا، پایین بازار محله، کاسنی محله، چاکسر محله، شاهندشت محله، مشایی محله، کاردگر محله، نیاکی محله، گرجی محله و قادی محله. نقشه (3-1)، محدوده بافت قدیم آمل را در سطح شهر نشان میدهد.
شکل 4: نحوه محلهبندی بافت قدیم (تنظیم: نگارندهگان)
یافته های تحقیق
بررسی بسترهای رقابتپذیری شهری در بافت تاریخی شهر آمل
بهمنظور درک بهتر فرایند انجام پژوهش حاضر و نحوه ارتباط بخشهای مختلف پژوهش سعی شده است در قالب مدل مفهومی پژوهش (شکل5) چگونگی ارتباط ابزارهای رقابتپذیری شهری با عوامل و عناصر کلیدی رقابتپذیری شهری مشخص گردد. مدل مفهومی پژوهش حاضر بهمنظور پیبردن به راهکارهای ارتقای رقابتپذیری شهری، ابتدا به شناسایی پیش نیازهای تحقق رقابتپذیری شهرها در بافت قدیم شهر آمل پرداخته سپس عوامل موثر بر رقابتپذیری شهری به همراه عناصر کلیدی تحقق آن مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت ابزارهای رقابتپذیری شهرها بهعنوان راهکاری بهمنظور ارتقای رقابتپذیری شهری تبیین شده است.
شکل 5: مدل مفهومی پژوهش ارتقای رقابتپذیری شهری (نگارندگان)
بررسی بسترهای رقابتپذیری شهری در بافت تاریخی آمل
همانطور که در مبانی نظری و مدل مفهومی پژوهش ذکر گردید برای شناسایی پیش نیازهای رقابتپذیری شهر در بافت تاریخی آمل چهار عامل دسته بندی شده است، که بر مبنای آنها سعی بر شناخت بافت قدیم آمل شده است. این عوامل عبارت است از: عوامل انسانی، سازمانی، فیزیکی و اقتصادی.
همانطور که در بخش مبانی نظری ذکر شد از جمله عوامل موثر بر رقابتپذیری شهرها، بستر انسانی است، که بازرترین آنها همانطور که در مدل مفهومی پژوهش ذکر گردید در بستر بافتهای قدیمی شهری در درجه اول، تعامل، فرهنگ، سنتهای مردم محلی و دوم نوآوری، خلاقیت و استعدادهای محلی و در نهایت امکانات آموزش و پرورش است.
الف- تعامل، فرهنگ، سنتهای مردم محلی: از نظر فرهنگ شعر، ادب، هنر، خطاطی، تاریخ، سیاست، فقه، تفسیر و فلسفه مشاهیر زیادی از این شهر برخاستهاند. آمل از فرهنگ و تمدن بسیار کهن و اصیل آریایی برخوردار است و بهدلیل داشتن این تمدن باستانی و دیرینه مراسمهای باستانی و بهدلیل علاقه به دین و مذهب مراسم مذهبی بس باشکوهی در این دیار کهن برگزار میگردد. پس از گرویدن مردم آن با اسلام، برخی از مراسم باستانی بسته به فرهنگ مردمان مختلف مازندرانی با آداب اسلامی درآمیخته و بنابراین شیوه اجرای آن در هر روستا با روستای دیگر متفاوت است که عبارتنداز: تیرگان، ورف چال، کشتی لوچه، ماه درمه، چلیک مارکا، نخل گردانی، نوروز خانی و مراسم عزاداری ائمه اطهار (ع). وجود جاذبههای تاریخی_فرهنگی بسیار در شهر آمل نمادی برای اشاعه فرهنگ شهر است. بافت قدیم آمل دارای 13 جاذبه تاریخی- فرهنگی است که بهعنوان میراث شهر به ثبت رسیده است، از اینرو معرفی آثار تاریخی و فرهنگی شهر بیانگر غنای فرهنگی آثار موجود بوده و تاثیر بسزایی را در جذب بازدیدکنندگان گردشگران و سرمایه گذاران را در این حیطه داراست. این عناصر عبارتنداز: بقعه ناصرالحق، بقعه میربزرگ، بقعه میرحیدر آملی، گنبد شمس آل رسول، بقعه امام زاده ابراهیم، بقعه امام زاده قاسم، بقعه قدمگاه خضر، موزه تاریخ آمل، پل فلزی (پل معلق)، پل دوازده چشمه، مسجد جامع شهر، اداره امور اقتصادی و دارایی، شهرقدیم آمل. از دیگر سنتهای محلی بافت قدیم آمل برگزاری رخدادهای مذهبی بهسبب وجود تکایای تاریخی اعتقادی مردم محلی است که در ایام محرم به برگزاری این رویداد مهم مذهبی میپردازند و در واقع میتوان آن را یکی از بزرگترین پتانسیلهای بافت قدیم را برای جذب گردشگر دانست. همچنین بهرهمندی از بقعه ناصر الحق که از سوی مردم یمن در مراسمی با نام اطروش (لقب ناصر الحق) هر ساله برگزار میگردد بازدیدکنندگان خارجی بسیاری را از این کشور به شهر جذب میکند. از دیگر رخدادهایی که در شهر آمل در طول سال مستمرا صورت میگیرد و نتایج آن بر بافت قدیم آمل تاثیر گذار بوده، رخداد ورزشی است. شهر آمل دارای یک تیم والیبال است که به سبب طرفدارن خود در طول سال موجب جذب تماشاگران و بازدیدکنندگان بسیاری از نقاط مختلف کشور به درون شهر میگردد.
ب- نوآوری، خلاقیت و استعدادهای محلی: فرش، معرق، سفال، گلیم، انواع ترشی، برنج، زیتون، ماهی، گردو، گیلاس، مرباجات، شیرینی و غذاهای محلی از جمله مهمترین صنایع دستی و سوغاتهای آمل هستند. همچنین غذاهای محلی که بینالمللی شده و عسل طبیعی از قله دماوند و لار، سیب، پرتغال، کیوی، گردو، گیلاس صادراتی و نان کوهی، شیرینیها مانند آب دندان، آغوز کناک، ساقه عروس، نان کوهی نیز از جمله سوغاتهای آمل میباشند. در خصوص ارائه صنایع دستی آمل باید عرض نمود که موزه تاریخ آمل در سه طبقه شامل گالریهای آثار باستانشناسی، مردمشناسی و اسناد تاریخی استان مازندران است که گالری بخش اشیا مردم شناسی موزه آمل نمونهای از بافتههای محلی شامل جاجیم، گلیم، ظروف چوبی و ظروف مسی مانند آفتابه لگن، کاسه، سینی و دهها آثار دیگر را در خود جمعآوری نموده است. موسیقی منطقه آمل را میتوان در قالب مناطق مرکزی شمال ایران بررسی نمود از همینرو تقریبا همه نغماتی که در مناطق مرکزی شمال ایران رایج است در این منطقه مورد استفاده قرار میگیرد که از مشهورترین آنها نجوا و امیری خوانی و گهره سری و مازندرانی خونش و طالبا است. شعرهای طالبا و امیری و لاره از شعرهایی هستند که با سوز خوانده میشود و بر روی شنونده تاثیر خاصی میگذارد. نوروز خوانی سنت اصیلی است که اولین منطقه قبل از اسلام در آمل اجرا شد و بعدها به جاهای دیگر مازندران و در ایران گسترش یافت (مهندسین مشاور پژوهش و عمران، 1383).
پ- امکانات آموزش و پرورش: بررسیهای میدانی و مطالعه طرحهای فرادست، بیانگر آن است که در محدوده بافت قدیم کاربریهای اموزشی شامل 21 مرکز آموزشی عمومی نظیر (کودکستان، ابتدایی، دبیرستان، نهضت سوادآموزی و غیره) در درون بافت و چهار مرکز آموزش عمومی دیگر در شعاع دسترسی بافت قدیم وجود دارد همچنین در بافت قدیم یک مرکز آموزش عالی وجود دارد. بهمنظور بررسی میزان سرانه آموزشی در سطح شهر آمل که با توجه به سرشماری که اخیرا صورت گرفته (سرانه فضای آموزشی شهر آمل، 0.9 متر برای هرنفر) اختصاص یافته نشان میدهد شهر آمل در زمینه تامین نیازهای آموزشی شهر بر اساس معرفی سرانه آموزشی توسط شورای عالی شهرسازی و معماری (1389) دارای کمبودهایی در این زمینه است.
همانطور که در بخش مبانی نظری ذکر شد از دیگر عوامل موثر بر رقابتپذیری شهرها، عوامل سازمانی است، که بازرترین آنها همانطور که در مدل مفهومی پژوهش ذکر گردید در بستر بافتهای قدیمی شهری در درجه اول، امکانات و تسهیلات شهر، دوم وجود شبکههای نهادی و در نهایت استراتژی توسعه شهر است.
الف- امکانات و تسهیلات شهر: در این بخش از فرایند، همانطور که پیشتر نیز ذکر گردید، امکانات و تسهیلات شهر جزء عناصر کلیدی در عوامل سازمانی موثر بر رقابت پذیری شهری در بافت قدیم آمل محسوب میشود. امکانات و تسهیلات شهر عنصری برای ساکنان بافت قدیم و گردشگران خارجی است که باعث تعیین سطح رفاه عمومی شهر نیز میشود، بههمین جهت شامل فعالیتهایی نظیر؛ مراکز درمانی و بیمارستانی، نیروی انتظامی، مراکز آتشنشانی، مراکز مذهبی، پارک و فضای سبز، مراکز تجاری و خرده فروشی و مراکز اقامتی و پذیرایی میگردد. موقعیت قرارگیری تمامی این مراکز و عناصر در شهر در نقشه 3-4، نشان داده شده است.
ب- شبکههای نهادی: در تعریف شبکههای نهادی همانطورکه در پژوهش لویز (2011)، معرفی گردید، شامل: ترکیبی از برنامهها و سیاستهای پشتیبان دولتی، سازمانهای توسعه بینالمللی، مراکز نوآوری، موسسات تحقیقاتی و موسسات پشتیبانی حرفهای است که منجر به افزایش امکان انتقال دانش شرکتهای بینالمللی میشود. در این میان تنها موسسه تحقیقاتی برنج آمل است که با فاصله از بافت قدیم (حدود 11 کیلومتر) در این زمینه بر بافت قدیم تاثیر گذار است اما همچنان نیاز به سازمانها و موسسات توسعه خلاقیت و نوآوری در بافت قدیم بسیار احساس میشود.
شکل 6: موقعیت مراکز خدمات رفاه عمومی بافت قدیم آمل (تنظیم: نگارندگان)
پ- استراتژی توسعه شهر: بخش مهم دیگر بررسی عوامل سازمانی موثر بر رقابتپذیری شهری، وجود برنامههای برای توسعه شهر است که در قالب راهبردهای توسعه شهری امروزه مطرح است. با مطالعه اسناد فرا دست شهر آمل و به طبع آن بافت قدیم آمل، تنها در طرح تفصیلی ویژه بافت قدیم راهبردی کالبدی به منظور توسعه شهری آمل به ویژه بافت قدیم آمل ارائه شده است که عبارتاست از: تبدیل تدریجی قطعات تفکیک اراضی شهری از الگوی ریزدانه به الگوی تجمیع جهت توسعه بلند مرتبه سازی. یکی از عوامل موثر در انتخاب این استراتژی مسائل و تنگناهایی عدیدهای ایجاد شده برای شهر آمل است که در صورت تبدیل الگوی فوق به قطعات درشت دانه باعث ارتقاء محیط خواهد گردید. با توجه به آنچه گفته شد در بررسی مطالعات اسناد فردا دست، راهبرد توسعهی شهری که در راستای ارتقاء رقابتپذیری شهری درنظر گرفته شده باشد وجود ندارد و در این زمینه از عوامل سازمانی موثر بر رقابتپذیری شهری باید توجه خاصی مبذول گردد.
از جمله عوامل موثر بر رقابتپذیری شهرها، عوامل فیزیکی (محیطی) است، که بازرترین آنها همانطور که در مدل مفهومی پژوهش ذکر گردید در بستر بافتهای قدیمی شهری در درجه اول، موقعیت و قابلیت دسترسی، دوم زیر ساختهای شهری و در نهایت منابع طبیعی شهر است.
الف- موقعیت و قابلیت دسترسی: در بررسیهای میدانی صورت گرفته از شبکه دسترسی نشان میدهد که بافت قدیم آمل بهجهت موقعیت قرارگیری خود در مرکز شهرآمل از قابلیت دسترسی مطلوبی بهبافت برخوردار است. در این میان اصلیترین محور دسترسی به بافت قدیم خیابان 17 شهریور در جنوب بافت قدیم است که امکان دسترسی به بافت را فراهم میکند. محورهای موثر دیگر دسترسی به بافت قدیم آمل بلوار طالب آملی (در غرب بافت قدیم) و بلوار شهید بهشتی (در شرق بافت قدیم) است همچنین بلوار طبرسی در دل بافت قدیم امکان دسترسی به بافت قدیم را هموارتر ساخته است. شایان ذکر است که معابر درون بافت، خیابان اسدی (درجهت غرب به شرق)، خیابان غروی (در جهت شمال غربی به جنوب شرقی است، که به دلیل عرض کم خیابان غروی، امکان تردد سواره تنها برای سواره آن هم برای تخلیه بار یا بارگیری وجود دارد. با توجه به شکلگیری راسته اصلی بازار در امتداد جنوب شرقی شمال غربی در بین دروازه بار فروش (بابل فعلی) و دروازه شمالی و گیلان یا بحر خزر، لذا میتوان از پل دوازده چشمه و مجموعه فضاهای اطراف آن و فضاهای پیرامون مسجد امام حسن عسگری (ع) و همچنین اراضی گنبد بن در شهر قدیم آمل، بهعنوان مکانهایی که به تعریف محدوده بافت قدیم کمک میکنند نام برد. شایان ذکر است که اراضی شمال گورستان امامزاده ابراهیم بهعنوان دروازه نور و اراضی پیرامون بقعه قدمگاه خضر و بیمارستان 17 شهریور (مصلی قدیم شهر آمل) بهعنوان دروازه تهران یا لاریجان بوده است. این گرهها و دروازههای گذشته از دلایل پیوستگی بافت تاریخی به شمار میآیند. این فضاهای ورودی بهعنوان پتانسیل میتوانند در زمینه جهتیابی بافت قدیم بسیار کارآمد و با هویت بهکار آیند که مستلزم برنامهریزی حمل و نقلی بهینه میباشد.
ب- زیرساختهای شهری: زیرساختهای شهری یکی از بستری های موثر بر رقابتپذیری شهرها محسوب میگردد. بههمین منظور برای بررسی زیرساختهای شهری، در آمل بایستی وضعیت آب و فاضلاب شهری نحوه تامین و کیفیت آن، وضعیت برق رسانی، شبکه گاز رسانی و مخابرات مورد بررسی قرار گیرد.
آب و فاضلاب: آب شهر آمل توسط حلقه چاههای که در داخل و حومه شهر احداث شده است تامین میگردد. ظرفیت آبدهی این چاها 900 (لیتر در ثانیه) بوده و همچنین عمق متوسط چاهای مزبور 132 متر میباشد. میزان استحصال روزانه از این چاها 5/34110 متر مکعب ذخیره و وارد شبکه لوله کشی شهر میگردد. سیستم انتقال آب از منابع مختلف به مخازن و از مخازن به شهر از نوع سیستم تحت فشار بوده که فشار متعارفی آب در لوله حداکثر 5 و حداقل 0.5 اتمسفر میباشد. سیستم دفع فاضلاب در شهر آمل نیز عمدتا از طریق حفر چاه، و جوبها و گذرگاهها صورت میپذیرد و در اغلب منازل مسکونی فاضلاب توالتها را در داخل منازل حفر میشود.
مخابرات: وضعیت موجود در کلیه مناطق شهر آمل شبکهها و کابلهای مخابراتی نصب گردیده و کابلهای مخابراتی از انتهای شهرک نبوت تا جاده محمودآباد (دربخش شمالی شهر) و از انتهای محله پلک (واقعا در جنوب شهر آمل) تا انتهای جاده هراز امتداد یافتهاند. همچنین در کلیه مناطق و کوچههای فرعی نیز کابل کشی انجام گردیده که توسط مشترکین شرکت مخابرات شهر آمل بهره برداری میشود.
برق: برق شهر آمل از اوایل سالهای دهه 60 و با پیوستن به شبکه سراسری بوسیله خط 230 کلیو ولت تهران-گرگان و خط 63 کیلو ولت آمل محمودآباد 20.2 کیلومتر میباشد در حال حاضر ظرفیت پست بهداری و پست امام رضا 315 کیلو ولت آمپر، پست تکیه مشایی 400 کیلو وات آمپر گزارش شده است.
گاز: در وضعیت موجود خط انتقال گاز شهری آمل از فاصله 900 کیلومتری و از طریق پالایشگاه شهید هاشمی نژاد خانگیران سرخس به محمودآباد و سپس به شهر آمل میرسد. شبکه گازرسانی موجود بهطول 60 کیلومتر و از طریق لولههایی به قطر 2 و حداکثر 10 اینچ توزیع میگردد. تعداد ایستگاههای تقلیل فشار گاز بصورت یک ایستگاه OGS در منطقه آمل محمود آباد و یک دستگاه TBS در شهر آمل میباشد (طرح جامع شهر آمل، 1380).
پ- منابع طبیعی شهر: منابع طبیعی بافت قدیم شهر آمل شامل دو جاذبه طبیعی است که عبارت است از: رودخانه هراز (واقع در شرق بافت قدیم) و نهر شهر رود (از غرب بافت قدیم تا جنوب بافت). رودخانه هراز به سبب قدمت طولانی خود همواره راهنمای گردشگران زیادی بوده است. رودخانه هراز بهدلیل آنکه جاذبههای گردشگری بسیاری در سطح بافت قدیم به ارمغان آورده است همواره میزبان انواع کاربریهای تفریحی- گردشگری بوده است و یکی از ظرفیتهای اصلی ارتقاء اقتصاد محلی محسوب میشود. همچنین نهر شهر رود بهعنوان یک جذابیت بصری از عوارض طبیعی درون بافت قدیم شهر آمل محسوب میشود که با ساختار ارگانیک خود از بخشهایی از محلات درون بافت قدیم عبور کرده و از جنوب بافت خارج میشود. عبور نهر شهر رود از دل محلات مختلف قدیمی بافت باعث شکلگیری چشم اندازهای بینظیری گشته است که بهعنوان عامل تهویه طبیعی شهر عملکرد دارد.
عوامل اقتصادی
همانطور که در بخش مبانی نظری ذکر شد از جمله عوامل موثر بر رقابتپذیری شهرها، عوامل اقتصادی است، که بازرترین آنها همانطور که در مدل مفهومی پژوهش ذکر گردید در بستر بافتهای قدیمی شهری در درجه اول، دسترسی به سرمایههای شهر و دوم وجود فعالیتهای با ارزش افزوده بالا است.
الف- دسترسی به سرمایه18 در شهر: یکی از عناصر موثر بر رقابتپذیری در شهرها دسترسی به سرمایه در شهر است. منظور از دسترسی به سرمایه در شهر به وجود سازمانهای عمومی و خصوصی حامی کسب وکارهای خرد و کوچک از طریق در نظر گرفتن تسهیلات، وامها و مشاوره و آموزش در زمینه کسبو کار، بهمنظور ارتقاء اشتغال و توسعه کسب و کارهای خرد و کوچک در سطح شهر است. این روش حمایت مالی علاوه بر افزایش کارایی و اثر بخشی تسهیلات اعطایی، افزایش رقابتپذیری بلندمدت بنگاههای خرد و کوچک را نیز به همراه دارد (قاسمی و علمی مقدم، 1388: 73). با بررسیهای صورت گرفته در سطح شهر آمل هیچگونه سازمان یا نهادی متولی در این امر یافت نشده است. بههمین منظور در این زمینه نیاز به سازمانی جهت حمایت و پشتیبانی فنی و مالی در جهت ارتقاءکسب و کارهای کوچک در شهرآمل حائز اهمیت به نظر میرسد.
ب- فعالیتهای با ارزش افزوده بالا: بخش مهم دیگر بررسی عوامل اقتصادی موثر بر رقابتپذیری شهری، وجود فعالیتهای با ارزش افزوده بالا و سودده برای شهر است که در قالب فعالیتهای مختلف تهیه شده است. فعالیتهای با ارزش افزوده معمولا دارای اشکال مختلفی است. که یکی از ویژگیهای آن دارا بودن یک عنصر قابل توجه خلاقیت و نوآوری است. در این میان بهمنظور بررسی فعالیتهای سود ده در بافت قدیم شهر آمل سعی بر ایجاد قالب جدولی از این فعالیتها شده است. برخورداری از هتل شهر، سینما بهمن، بازارچههای سنتی و مجموعههای ورزشی از جمله فعاالیتهای با ارزش افزوده بالا موثر بر ارتقای رقابتپذیری شهری در بافت تاریخی آمل محسوب میشود جدول (2)، فهرستی از نمونه فعالیتهای با ارزش افزوده بالا است.
جدول 2: بررسی وضعیت فعالیتهای با ارزش افزوده بالا در بافت قدیم شهر آمل (نگارندگان)
کارکرد اقتصادی | کاربری | وضعیت موجود |
پربازده | هتل و مسافرخانه | برخورداری از هتل شهر واقع در جنوب شرقی بافت قدیم |
سفره خانه سنتی، رستوران و پذیرایی | دارای یک سفره خانه در راسته بازار حبشی در جنوب شرقی بافت و یک رستوران در جنوب بافت (رستوران ملی) و یک رستوران در غرب بافت (رستوران لتین) | |
فست فوت و کافی شاپ | دارای سه کاربری تجاری با فعالیت فست فوت در جنوب شرقی و غرب بافت قدیم (مانند فست فوت پاپلی محله سبزه میدان) و بهرهمندی از شش کاربری تجاری با فعالیت کافی شاپ در محدودههای جنوب شرقی (کافه دریا)، جنوب (کافه گپ)، جنوب غربی (کافه وارش و کافه کاله و کافه اهورا) و شمال غربی (کافه مصطفی) | |
سینما و تئاتر | دارای یک سینما (سینما بهمن) در جنوب شرقی بافت | |
خرده فروشی | بهرمندی از فعالیتهای متعدد خرده فروشی در محدوده جنوب شرقی تا مرکز بافت قدیم | |
مجموعه ورزشی | دارای سه مجموعه ورزشی در اطراف بافت قدیم که بافت را تحت تاثیر قرار میدهد، مجموعه ورزشی ایثارگران (شرق)، مجموعه ورزشی کاله (شمال غربی) و باشگاه ورزشی در خیابان امامرضا | |
ایستگاه دوچرخه | عدم وجود ایستگاه دوچرخه در بافت قدیم و حوزه موثر بر آن | |
ایستگاه اسکیت | عدم وجود ایستگاه اسکیت در بافت قدیم و حوزه موثر بر آن | |
فروشگاه ورزشی | باقت قدیم دارای سه فروشگاه ورزشی در جنوب بافت قدیم است که مهمترین آن فروشگاه کاسپین است | |
بازارچه سنتی | دارای بازارچه سنتی در راسته بازارهای پالاندوزان و زرگرها در محدوده جنوب شرقی بافت |
نتیجهگیری
در این مرحله، مهمترین ضعفها، قوتها، تهدیدها و فرصتهای بافت تاریخی آمل در زمینه عوامل موثر بر رقابتپذیری شهری فهرست شدند. سپس اطلاعات مربوط به قوتها، ضعفها، فرصتها و تهدیدها از طریق مطالعات طرح جامع، بازدید میدانی، مصاحبه با ساکنین شهر استخراج شد.
جدول3: تحلیل سوات بافت تاریخی شهرآمل از منظر عوامل موثر یر رقابتپذیری شهری (نگارندگان)
یافتههای پژوهش در زمینه شناسایی و تبیین جایگاه عناصر و مولفههای موثر بر ارتقای رقابتپذیری شهری در بافت تاریخی نشان میدهد که با استناد به متون نظری مختلف در حوزه رقابتپذیری شهری، رقابتپذیری زمانی میتواند بهعنوان راهبرد توسعه شهر مورد استفاده قرار گیرد که برنامهریزان و تصمیمگیران شهری از ابزارهای رقابتپذیری شهری از جمله بازاریابی شهری، برندینگ شهری، گردشگری شهری و کارآفرینی شهری بهعنوان راهبردهای کلان در برنامههای توسعهای شهر بهره گیرند. ابزارهای بازاریابی شهری به وسیله جذب انواع رویدادهای خاص و برندینگ شهری از طریق پدید آوردن تجربیات به یاد ماندنی از یک شهر و گردشگری شهری از طریق به وجود آوردن بستر صادرات نامرئی برای شهرها و همچنین کارآفرینی شهری از طریق پیاده سازی ایدهها و طرحهای خلاقانه میتوانند متضمن جذب گردشگران، بازدیدکنندگان، سرمایه گذاران گردند. از اینرو ابزارهای فوق در جهت ارتقای رقابتپذیری شهری نقش بسزایی دارند. در ادامه بهمنظور بررسی و تحلیل عناصر کلیدی رقابتپذیری شهری در بافت تاریخی شهر آمل، جدول سواتی تشکیل گردید که نتایج آن نشان میدهد که بافت تاریخی آمل در زمینه تعامل، فرهنگ، سنتهای مردم محلی از عوامل انسانی موثر بر رقابتپذیری شهرها، بافت قدیم آمل دارای ظرفیتها و پتانسیلهای فراوانی نظیر؛ امکان برگزاری مراسمات مذهبی به واسطه وجود بقعه ناصر الحق و امامزاده ابراهیم در جهت جذب رویدادها خاص و توسعه بازاریابی شهری، و نیز وجود عناصر تاریخی و فرهنگی بسیار به جهت توسعه گردشگری شهری داراست. در زمینه نوآوری، خلاقیت و استعدادهای محلی نیز بافت قدیم آمل دارای استعدادهایی نظیر برخورداری از صنایع فرهنگی و بومی برخورداری از موسیقی سنتی است که به ترتیب میتواند در جهت توسعه کارآفرینی شهری و برندینگ شهری مورد توجه قرار گیرد. به همین دلیل بافت قدیم آمل بسترهای لازم موثر بر رقابتپذیری شهری را در سطح استان برخوردار است.
منابع
- الهی، پرستو (1393)، برنامهریزی بخش مرکزی شهر تاریخی کرمان با رویکرد بهبود ظرفیت رقابتپذیری شهری، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیتمدرس.
- امین زاده، بهناز و دادرس، راحله (1391). بازآفرینی فرهنگمدار در بافت تاریخی شهر قزوین با تأکید بر گردشگری شهری. فصلنامه مطالعات معماری ایرانی، شماره 2، 108-99.
- بابایی هزهجان، مجتبی، پیرانژاد، علی، محمدپور، حسین، امیری، مجتبی (1395). شناسایی عوامل موثر بر کارآفرینی شهری؛ مطالعه موردی شهر تهران. فصلنامه علمی-پژوهشی اقتصاد و مدیریت شهری شماره 1، 99-83.
- ربیعه، مسعود و خواجوئی، محسن (1392). تبیین راهبردهای رقابتپذیری شهر تهران، مطالعات مدیریت راهبردی، شماره 15، 56-37.
- فرجیراد، عبدالرضا و آقاجانی، سمیه (1388)، تحلیلی نو پیرامون گردشگری و جدیدترین طبقه بندی آن، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، شماره 23، 72-61.
- قاسمی، علی و علمی مقدم، مصطفی (1388). افزایش رقابتپذیری بنگاهای کوچک و متوسط و تامین مالی آنها با تاکید بر توسعه رویکرد خوشهای، ماهنامه بررسی مسائل و سیاستهای اقتصادی، شماره 94و 93، 90-71.
- قورچی، مرتضی و مالکی، جواد (1389)، رقابت کلانشهرها در عرصههای فراملی با استفاده از ابزار استراتژییابی، فصلنامه مطالعات مدیریت شهری، شماره3، 174-156.
- مهندسین مشاور پژوهش و عمران (1383). طرح تفصیلی ویژه بافتقدیم شهر آمل.
- موحد، علی، امانپور، سعید و نادری کاوه (1391)، بازاریابی گردشگری شهری بر اساس برندیابی با مدل فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، مجله علمی تخصصی برنامهریزی فضایی، شماره 3، 36-17.
- نوربخش، مرتضی و اکبرپور سراسکانرود، محمد (1389)، نقش گردشگری شهری در توسعه اقتصادی کلانشهرها، ویژهنامه اقتصاد گردشگری شهری.
- نوریان، فرشاد. و فلاح زاده، سجاد (1394). بازآفرینی بافت قدیم شهر آمل مبتنی بر استراتژی توسعه گردشگری و برنامه ریزی راهبردی سناریویی. هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، شماره 20(3)، 58-43.
- Alexa, L. E. (2010). Urban marketing and its impact over the competition between cities. Manag Mark-Craiova, 1(1), 39-42.Asprogerakas, E. (2006). City Competition and Urban Marketing: The Case of Tourism Industry in Athens. TOURISMOS: An International Multidisciplinary Refereed Journal of Tourism, 2(1), 89-114.
- Martin, R., & Simmie, J. (2008). The theoretical bases of urban competitiveness: does proximity matter?. Revue d’Économie Régionale & Urbaine, (3), 333-351.
- Sinkiene, J. (2009). City Competitiveness: Concept, Factors, Model. In International conference current issues in management of business and society development.–Riga.–2009.–7–9 May.
- OECD. (2007). Territorial reviews: competitive cities: a new entrepreneurial paradigm in spatial development.
- Stopper, M. (1997). The Regional World: Territorial Development in a Global economy. Guilford Press, New York.
- Webster, D., & Muller, L. (2000). Urban competitiveness assessment in developing country urban regions: The road forward. Urban Group, INFUD, The World Bank, Washington DC, July,
[1] مقاله حاضر برگرفته از مطالعات پایان نامه کارشناسی ارشد نگارنده اول تحت عنوان: "بکارگیری رویکرد بازآفرینی شهری فرهنگمبنا بهمنظور ارتقای رقابتپذیر شهری" است که با راهنمایی نگارندگان دوم و سوم در دانشگاه مازندران ارائه شده است.
[2] نویسنده مسئول مقاله: farzinmahmoudi@umz.ac.ir
[3] Storper
[4] Kostiainen
[5] Webster
[6] Muller
[7] Jan van der Meer
[8] City branding
[9] City Development Strategy
[10] Tourism
[11] Law
[12] Urban Entrepreneurship
[13] Entreprendre
[14] Begg
[15] PEST
[16] Martin
[17] Simmie
[18] Access to Capital
