پژوهشگاه صنعت نفت، شصت سال تجربه و دانش در مسیر اثربخشی به صنعت نفت
الموضوعات :جعفر توفیقی 1 , احمد روزبهانی 2 , علی خان آقا 3
1 - زدانشکده مهندسی شیمی، دانشگاه تربیت مدرس و رئیس پژوهشگاه صنعت نفت
2 - روابط‌عمومی پژوهشگاه صنعت نفت
3 - امور بین الملل پژوهشگاه صنعت نفت
الکلمات المفتاحية: موسسات پژوهش و فناوری دولتی, تحقیق و توسعه, کارآفرینی فناورانه, تجاری سازی,
ملخص المقالة :
پژوهشگاه صنعت نفت با بیش از 60 سال سابقه، قدیمی‌ترین و بزرگترین موسسه پژوهش و فناوری کاربردی در ایران است. این پژوهشگاه یکی از چندین موسسه پژوهش و فناوری دولتی در ایران است که زیرمجموعه وزارت نفت قرار داشته و فعالیت‌های آن بر صنعت نفت و گاز تمرکز دارد. این نوشتار مرور مختصریست بر دستاوردهای عمده و قابل توجه پژوهشگاه در 42 ماه اخیر که در پیشرفت صنعت نفت و گاز ایران تاثیرگذار بوده‌اند. پس از معرفی مختصر پژوهشگاه، برخی دستاوردهای عمده در 3 بخش "اکتشاف و تولید"، "صنایع پایین دستی" و "انرژی و محیط زیست" ارائه شده اند. سپس مقاله با تشریح سایر اقدامات پژوهشگاه مانند تجاری‌سازی نتایج تحقیق و توسعه و نیز مسئولیت‌های اجتماعی ادامه می‌یابد. هدف نهایی این نوشتار نمایش اثرگذاری سرمایه‌گذاری از محل منابع عمومی برروی تحقیق و توسعه و تاثیر آن بر صنعت نفت و گاز کشور است؛ که منجر به خلق مقادیر قابل توجه ارزش افزوده و نیز خودکفایی کشور در برخی محصولات راهبردی شده است.
مستخرج از گزارشات عملکرد پژوهشگاه صنعت نفت
پژوهشگاه صنعت نفت، شصت سال تجربه و دانش در مسیر اثربخشی به صنعت نفت
* جعفر توفیقی داریان **احمد روزبهانی *** علی خانآقا
* استاد دانشکده مهندسی شیمی، دانشگاه تربیت مدرس و رئیس پژوهشگاه صنعت نفت
**مدیر روابط‌عمومی پژوهشگاه صنعت نفت
***مسئول امور بینالملل پژوهشگاه صنعت نفت
towfighi@modares.ac.ir ruzbehania@ripi.ir
تاریخ دریافت: 05/12/1398 تاریخ پذیرش: 20/06/1399
چکیده
پژوهشگاه صنعت نفت با بیش از 60 سال سابقه، قدیمی‌ترین و بزرگترین موسسه پژوهش و فناوری کاربردی در ایران است. این پژوهشگاه یکی از چندین موسسه پژوهش و فناوری دولتی در ایران است که زیرمجموعه وزارت نفت قرار داشته و فعالیت‌های آن بر صنعت نفت و گاز تمرکز دارد. این نوشتار مرور مختصریست بر دستاوردهای عمده و قابل توجه پژوهشگاه در 42 ماه اخیر که در پیشرفت صنعت نفت و گاز ایران تاثیرگذار بوده‌اند. پس از معرفی مختصر پژوهشگاه، برخی دستاوردهای عمده در 3 بخش "اکتشاف و تولید"، "صنایع پایین دستی" و "انرژی و محیط زیست" ارائه شده اند. سپس مقاله با تشریح سایر اقدامات پژوهشگاه مانند تجاری‌سازی نتایج تحقیق و توسعه و نیز مسئولیت‌های اجتماعی ادامه می‌یابد. هدف نهایی این نوشتار نمایش اثرگذاری سرمایه‌گذاری از محل منابع عمومی برروی تحقیق و توسعه و تاثیر آن بر صنعت نفت و گاز کشور است؛ که منجر به خلق مقادیر قابل توجه ارزش افزوده و نیز خودکفایی کشور در برخی محصولات راهبردی شده است.
واژههای کلیدی: موسسات پژوهش و فناوری دولتی، تحقیق و توسعه، کارآفرینی فناورانه، تجاری سازی.
نوع مقاله: ترویجی
1-مقدمه
پژوهشگاه صنعت نفت بعنوان قديمي‌ترين و بزرگترين موسسه پژوهش كاربردي كشور در طي بيش از 6 دهه عمر پربار خود، خدمات فراواني به صنعت نفت و گاز كشور عرضه داشته است. در اين نوشتار برآنيم تا ضمن مرور اجمالي تاريخچه اي از تحولات تكاملي اين نهاد پژوهشي، چكيده اي از دستاوردهاي عمده و تاثيرگذار پژوهشگاه طي 5/3 سال اخير (از سال 1396 تا امروز) را به جهت آگاهي خوانندگان گرامي تشريح نموده و در انتها پيشنهاداتي جهت بهره‌برداري بهينه از توانمندي‌هاي بالقوه اين سازمان برای توسعه، پیشرفت، و بهروزي ﺭﻭﺯﺍﻓﺰﻭﻥ كشور عزيزمان ارائه نماييم. اميد است اين مقاله در گفتمان سياستگذاران و متوليان امر پژوهش و فناوري در صنعت نفت و گاز كشور نقشي ولو اندك ايفا نمايد.
2- معرفی
نویسنده عهدهدار مکاتبات: جعفر توفیقی داریان towfighi@modares.ac.ir
|
نویسنده عهدهدار مکاتبات: جعفر توفیقی داریان towfighi@modares.ac.ir
|
در طي سالهاي 1376 – 1386 دوران شكوفايي و رشد سريع اين موسسه آغاز و طي يك دهه، به مدد سرمايه‌گذاري عظيم شركت ملّي نفت ايران، پژوهشگاه توسعه كمّي و كيفي قابل توجهي را تجربه نمود. در پايان اين دهه، پژوهشگاه با استقرار در محل جديدي در شمال غرب تهران به وسعت بيش از 30 هكتار، خريد تجهيزات فراوان آزمايشگاهي و پايلوتي، و همزمان جذب گسترده نيروي انساني متخصص و جوان ( براساس آيين‌نامه جذب نخبگان شركت ملي نفت ايران)، در عمل از نقش پيشين خود بعنوان يك مركز خدمات علمي و آزمايشگاهي فراتر رفته و مقولاتي مانند انتقال و توسعه فناوري و تجاري‌سازي دستاوردهاي حاصل از پژوهش‌هاي بنیادی، کاربردی و توسعهای را وجهه همت خود قرار داده بود. هم‌اكنون پژوهشگاه به اتكا زيربناي مستحكم فراهم شده براي آن، به وزنه اي غير قابل انكار در عرصه پژوهش برای توسعه و داخلی‌سازی فناوری‌های جدید تبديل و در سه مجموعه «پردیس پژوهش و توسعه صنایع بالادستی نفت»، «پردیس پژوهش و توسعه صنایع پاییندستی نفت» و «پردیس پژوهش و توسعه انرژی و محیط زیست» واقع در پرديس مركزي (شمال غرب تهران) به فعاليت‌هاي خود ادامه مي‌دهد.
3- دستاوردهاي شاخص در حوزه اكتشاف و توليد:
فعاليت‌هاي پژوهشگاه در اين حوزه عمدتا در 3 پژوهشكده »علوم زمين»، »مهندسي نفت»، و »مطالعات مخازن و ازدياد برداشت» و نيز مرکز »توسعه نرم افزارهای بالادستی نفت و فناوری اطلاعات» متمركز بوده و البته اين 3 پژوهشكده بسته به مورد از خدمات تخصصي ساير پژوهشكده‌ها بهره مي‌جويند. اين مجموعه در قالب »پرديس پژوهش و توسعه صنايع بالادستي نفت» طي دو دهه گذشته (از سال 1379 تاكنون) بيش از 700 طرح و پروژه متقاضي دار براي صنعت اجرا نموده است. برخي از شاخص‌ترين اقدامات پژوهشگاه در اين حوزه طي ساليان اخير (1396 تا امروز) عبارتند از:
3-1- مدلسازي 3 بعدي حوضه و سيستم‌هاي هيدروكربني در سمت ايراني خليج فارس و درياي عمان (طرح مرواريد)
طرح مرواريد بعنوان بزرگترين طرح پژوهشي كشور از لحاظ مبلغ قرارداد، طي 6 سال (1390 الي 1396) توسط كنسرسيومي از شركت‌هاي داخلي و خارجي به راهبري پژوهشگاه، براي شركت نفت فلات قاره ایران به انجام رسيد. اين طرح بعنوان اولین مدلسازی حوضه و سیستم‌های هیدروکربنی در ايران، يكي از معدود مطالعات بنيادين زمين‌شناختي انجام گرفته براي اکتشاف نفت و گاز در منطقه خاورمیانه و یکی از پنج مطالعه بزرگ انجام گرفته از اين نوع در جهان مي‌باشد. در نتيجه اجراي طرح مرواريد، پتانسيل‌هاي عظيم منابع نفت و گاز در منطقه شامل دهها انباشته جدید گازي و همچنين دهها انباشته جدید نفتي شناسايي، و به تبع آن ريسك اجراي پروژه‌هاي اكتشافي آتي شركت نفت فلات قاره به ميزان قابل ملاحظه‌اي كاهش يافته است. همزمان دانش و تجربه لازم نزد پژوهشگاه فراهم آمده و هم اكنون آمادگي كامل جهت اجراي طرح‌هاي مشابه وجود دارد.
3-2- طرح توسعه فناوری و بکارگیری سیال حفاری ايراني جهت كنترل هرزروي چاهها
اين طرح درسال 1392 به سفارش مديريت اكتشاف شركت ملي نفت ايران آغاز و تست ميداني سيالات حفاري ساخت پژوهشگاه تاكنون در چاه‌های چارك 1، پازن 1، گردان 3، گیسکان 3 ، آغار 20، فروزان 20 و گلخاری 17 با موفقيت به انجام رسيده است. در طي اين تست‌هاي ميداني، كاهش متوسط 70 درصدي مصرف مواد كنترل كننده هرزروي به ازای هر چاه حاصل شده و بعلاوه زمان لازم براي بكارگيري دكل حفاري كاهش داشته است. براي نمونه در چاه اکتشافی گیسکان 3، با حذف هرزروي به ميزان 6000 بشكه در روز صرفه جويي قابل ملاحظه‌اي براي كارفرما حاصل شده و
با توجه به تعداد دكل‌هاي حفاري در كشور، قابليت صرفه 
جويي قابل توجهي با بكارگيري اين سيالات وجود دارد.
3-3- طرح توسعه فناوری و بکارگیری سیال حفاری زيست سازگار ايراني جهت حفاري لايه‌هاي شيلي
با هدف رفع مشکل حفاری در لایه‌های شیلی و نيز كاهش عوارض منفي زيست محيطي، اين طرح درسال 1392 بنا به درخواست شرکت ملي نفت ايران آغاز گرديد و تست ميداني سيال حفاري توليدي پژوهشگاه در سال 1396 با موفقيت در چاه اکتشافی آبان جنوب غربی به انجام رسيد. در اين تست ميداني و درحاليكه 30 روز از توقف حفاري به علت مشكلات متعدد مي‌گذشت، با بكارگيري سيال بومي پژوهشگاه؛ 108 متر در مدت 3 روز حفاري انجام گرفت. سيال توليدي پژوهشگاه، با جلوگيري از وارد شدن صدمه به سازندهاي بهره ده، توليد بهتر نفت وگاز را تضمين نموده و با افزايش سرعت حفاري، باعث كاهش قابل توجه هزينه‌هاي حفاري نيز مي‌گردد. ضمنا جايگزيني گل حفاري روغنی متداول با يك گل دوست‌دار محیط زیست نيز از دستاوردهاي جانبي اين طرح به شمار ميآيد.
3-4- طراحي و فرمولاسيون سيالات حفاري سبك و فوق‌سبك براي چاه‌های اکتشافي
اين طرح در سال 1392 به سفارش شركت ملي نفت ايران آغاز و با اجرای عملیات میدانی در چاه های اکتشافی سفید دنگ-1، چارک -1 و آغار -20 با موفقيت به پايان رسيد. در اين طرح براي اولين بار به منظور ايجاد كف از مواد جامد در سیال حفاری (به جاي مواد مايع متداول) استفاده و در نهايت بهبود پارامترهای حفاری (نرخ حفاری، کاهش نیروی گشتاوری و کاهش فشار) حاصل گرديد. از دستاوردهاي جالب اين طرح ميتوان به افزايش سرعت حفاري تا 10 متر بر ساعت و نيز کاهش هزینه حمل مواد از 40 تریلی به یک تریلی اشاره نمود.
3-5- طرح ساخت دوغاب سيمان سبک وزن با استفاده از افزودنی ميکروبلاک
به تقاضاي شركت ملي مناطق نفت‌خيز جنوب، اين طرح در سال 1397 اجرا و آزمایش میدانی موفق دوغاب توليدي پژوهشگاه در چاه شماره 469 میدان مارون به انجام رسيد. پيرو اين موفقيت، جهت سیمانکاری 13 حلقه چاه مورد قرارداد شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب و شرکت مدیریت اکتشاف، توليد 40 تن از اين محصول سفارش داده شد كه عملا منجر به دستیابی به دانش فنی و تولید نیمه صنعتی افزودنی میکروبلاک در پژوهشگاه گرديد. اين محصول سازگاری بسیار بالايی با سایر افزودنی‌های موجود در ترکیب دوغاب سیمان داشته و صرفه جويي ارزي قابل توجهي براي كارفرمايان به ارمغان مي آورد.
3-6- مطالعه و مدلسازی يکپارچه افق‌هاي مخزني در ناحیه دشت آبادان (طرح دشت آبادان)
طرح دشت آبادان در سال 1393 بعنوان اولین مطالعات یکپارچه مخزنی کشور توسط مديريت برنامه‌ريزي تلفيقي شرکت ملي نفت ايران به پژوهشگاه سپرده شد و اجراي آن در سال 1397 خاتمه يافت. از دستاوردهاي اين طرح ميتوان به موارد زير اشاره نمود:
Ø کمک به اکتشاف، توسعه و ازدياد برداشت از ميادين مشترک و مستقل در دشت آبادان
Ø برآورد حجم پتانسیل نفتی سازندهای ایلام، سروک، گدوان و فهلیان در دشت آبادان
Ø شناسایی و برآورد دهها میلیارد بشکه پتانسیل نفتی جدید در دشت آبادان
3-7- شناسایی، مطالعه و ارزیابی منابع شیل گازی در ناحیه لرستان
به منظور شناسايي و ارزيابي منابع غيرمتعارف هيدروكربني در ايران، طرح شيل گازي لرستان در سال 1393 توسط مديريت اكتشاف شركت ملي نفت ايران به پژوهشگاه سپرده شد. اين طرح 4 ساله بعنوان نخستين مطالعات اکتشافی منابع شیل گازي در کشور ضمن ايجاد دانش و تجربه لازم براي شناسایی و برآورد منابع غيرمتعارف، منجر به شناسایی و برآورد حجم قابل توجهی گاز شيل در ناحيه لرستان و بطور مشخص شناسایی20 ناحيه پتانسيل براي استحصال گاز گرديد.
3-8- بررسي كمي و كيفي منابع هيدرات گازي درياي عمان (طرح هيدرات)
به منظور شناسايي هرچه بيشتر منابع غيرمتعارف هيدروكربوري در ايران، مديريت اكتشاف شركت ملي نفت ايران اجراي طرح هيدرات را در دستور كار قرار داده است. فاز نخست اين طرح در سالهاي 1391 الي 1395 توسط پژوهشگاه اجرا و نتايج بدست آمده از مطالعه حدود 1500 كيلومتر داده لرزه‌نگاري، از وجود ذخاير عظيم هيدرات گازي در بخش ايراني درياي عمان حكايت داشت. براساس نتايج اميدبخش فاز نخست و به منظور ارزيابي بيشتر اين منابع (كمّي و كيفي)، پژوهشگاه اجراي فاز دوم طرح را در سال 1397 آغاز نمود که هم اکنون در حال اجرا مي باشد. در اين فاز، 15 هزار كيلومتر داده لرزه نگاري (2 بعدي) مورد مطالعه قرار خواهد گرفت و نيز داده هاي جديدي بوسيله برداشت حدود 400 كيلومتر داده (CSEM)، برداشت نمونه از رسوب بستر دریا جهت آنالیزهای ژئوشیمیایی، و اندازه‌گیری خواص فیزیکي و شیمیایی آب دریا توليد خواهد شد. خروجي‌هاي اصلي فاز 2 طرح هیدرات، عبارتند از:
Ø تعیین گستره و محاسبه میزان منابع هیدرات گازی آبهای ایرانی دریای عمان
Ø تعیین ناحیه مناسب براي برداشت لرزه نگاری سه بعدی و تدوین برنامه اجرای آن
Ø 
تعیین بهترین نقطه حفاری براي اولین چاه در دریای عمان و تدوین برنامه اجرای آن
3-9- طرح توسعه ميدان گازي هما
شرکت نفت مناطق مركزي ايران در سال 1397 پروژه مطالعه جامع و ارائه طرح توسعه ميدان گازي هما را به پژوهشگاه واگذار نمود. مهمترين دستاورد اجراي اين طرح، جلوگیری از حفر سه چاه برنامه‌ریزی شده (با صرفه جویی حداقل 30 میلیون دلار) بوده است. ساير اهداف اين طرح عبارتند از:
Ø ارائه دقيق ميزان هيدروكربن درجاي ميدان
Ø بهبود همزمان عملكرد چاه، تأسيسات و مخزن
Ø رفع مشكلات عملياتي توليد
Ø 
افزايش ضريب بازيافت و توليد صيانتي از ميدان
3-10-طرحهای میدانمحور: بهينهسازي فرايندهاي توليد و افزايش ضريب برداشت
پيرو تصميم شركت ملي نفت ايران در سال 1395 مبني بر واگذاري مطالعات پژوهشی در ميادين منتخب به پژوهشگاه و دانشگاههاي برتر كشور، انجام مطالعات بهينهسازي فرايندهاي توليد و افزايش ضريب برداشت در میادین نفتی اهواز، بی بی حکیمه و رگ سفید به پژوهشگاه سپرده شده است. این 3 طرح بزرگ که اجرای آنها به تدریج از سال 1396 آغاز شده است، هریک شامل پروژه‌هایی جداگانه می‌باشند که در فازهای مختلف برنامه‌ریزی شده و به ترتیب درحال اجرا هستند:
الف) میدان اهواز:
میدان نفتی اهواز با حجم ذخیره درجای حدود 65 میلیارد بشکه نفت بزرگترین میدان نفتی کشور بوده و بخش بزرگی از تولید روزانه نفت خام کشور از مخازن آسماری و بنگستان این میدان استحصال می شود. فاز نخست طرح میدان اهواز که اجرای آن در سال 1398 خاتمه یافت، عمدتا به موضوعاتی مانند شناخت میدان و چالش‌های آن، وضعیت مطالعات و مدل‌های موجود، بررسي ميادين مشابه و روش‌هاي افزايش بازيافت در اين ميادين، غربالگري اوليه روش‌هاي ازدياد برداشت براي مخازن بنگستان و آسماری، و در نهایت پیشنهاد روشهای ازدیاد برداشت برای مخازن مختلف میدان اختصاص داشت. در حال حاضر مطالعات Fast Track میدان در قالب فاز 2 طرح درحال اجرا می‌باشد که منجر به ساخت/بروزرسانی مدل‌های دینامیک مخازن آسماری و بنگستان و شبیه‌سازی نتایج غربالگری روش های ازدیاد برداشت خواهد گردید.
شایان ذکر است که میدان اهواز در دسته میادین فوق عظیم هیدروکربوری قرار گرفته و با ابعاد تقریبی 75 کیلومتر در 7 کیلومتر و تنوع مخزنی و مشخصات زمین شناختی از یک سو و تعداد بسیار بالای چاه های مختلف حفر شده (بالغ بر 220 چاه) از سوی دیگر و وجود سطوح تماس سیالات متعدد، دارای پیچیدگی مطالعاتی بسیار زیادی می باشد و لذا توسعه آن با رویکرد ازدیاد برداشت نیازمند چندین فاز (بسته کاری) مطالعاتی می باشد تا بتوان رفتار فشاری و تولیدی مخازن آسماری و بنگستان را با توجه تاریخچه تولید پیش بینی نمود که این مهم با توجه به تجربیات گسترده پردیس بالادستی پژوهشگاه در امر مطالعات، در حال انجام است.
اهميت اجراي اين طرح از منظر اقتصادي با توجه به نفت درجاي بسيار زياد ميدان (حدود 65 میلیارد بشكه مجموع مخازن آسماری و بنگستان) و ضريب برداشت پايين كنوني (حدود 11 درصد در مخزن بنگستان) بيشتر آشكار مي‌شود؛ بطوريكه فقط با افزایش 1 درصدي ضریب برداشت، حدودا 650 میلیون بشکه به ارزش تقريبي 35 میلیارد دلار صرفه اقتصادي حاصل خواهد شد.
ب) میدان بیبیحکیمه:
ميدان بي‌بي‌حكيمه به صورت طاقديسي كشيده با دامنه پرشيب در فروافتادگي دزفول، واقع در 230 كيلومتري جنوب شرقي اهواز، 30 كيلومتري خليج فارس و در جنوب ميدان نفتي گچساران واقع شده است. ابعاد تقريبي ميدان 63 كيلومتر طول و 7 كيلومتر عرض بوده و داراي مخازن آسماري، بنگستان و خامی است. اين ميدان در سال 1341 كشف و در سال 1344به بهره برداري رسيد.
با توجه به حجم بالاي نفت درجاي اوليه و ضريب بازيافت پايين حاصل از تخليه طبيعي ميدان بي‌بي‌حكيمه، حداكثرسازي ضريب برداشت از مخازن آسماری و بنگستان این میدان از طريق راهكارهاي فناورانه ازدیاد برداشت مد نظر شرکت ملّی مناطق نفت خیر جنوب ایران قرار گرفته و در همين راستا اجرای طرح بهينه سازي فرايندهاي توليد و افزايش ضريب برداشت در میدان بی بی حکیمه به پژوهشگاه محول شده است. ارائه دقيق ميزان هيدروكربن درجاي ميدان، شبیه سازی و برآورد عملکرد روش های متناسب ازدیاد برداشت در هر مخزن ، طراحی پایلوت ازدیادبرداشت و پیش بینی وكاهش ريسك فني و اقتصادي در سناریوهای توليد از دیگر دستاود های این طرح خواهد بود. در اين طرح تاكنون اقدامات زير اجرايي شده است:
Ø بررسي ميادين مشابه جهانی
Ø شناسايي و رتبه بندي روش‌هاي ازديادبرداشت مناسب در نواحي گاز روفته و آب روفته مخزن آسماري
Ø غربالگري روش‌هاي ازدياد برداشت موثر در مخزن بنگستان ميدان بي بي حكيمه
Ø غربالگری پیشرفته روشهای ازدیاد برداشت در مقیاس سکتور
Ø شناخت چالش‌هاي ميدان و ارائه راهکار به كارفرما
Ø آنالیز ارزش داده های ناموجود
ج) میدان رگ سفید:
پیرو پیشرفت طرحهای اهواز و بی بی حکیمه، شرکت ملّی نفت ایران ماموریت مطالعات ازدیاد برداشت در میدان رگ سفید را نیز در سال 1399 به پژوهشگاه واگذار نموده است که در زمان نگارش گزارش اخیر، قرارداد آن در حال انعقاد می‌باشد.
3-11- انتخاب بازدارنده بهینه رسوب آسفالتین و واکس در میدان مشترک نفتی آذر
شرکت مهندسی و توسعه سروک آذر در بهار سال 98 پروژه اي با هدف شناسايي و داخلي‌سازی بازدارنده بهینه جهت ممانعت از تشكيل رسوبات آسفالتین و واکس در چاه‌هاي ميدان آذر به پژوهشگاه واگذار نمود. طي اين پروژه، غربالگری و ناحیه‌بندی سیال نفتي از لحاظ پتانسیل تشکیل رسوب آسفالتین و واکس در 19 چاه تولیدی میدان انجام و سپس راهبرد پیشگیرانه مناسب براي کنترل تشکیل رسوبات آلی و ممانعت از خوردگی در ستون چاه و خطوط انتقال جریان پيشنهاد گرديد. اتخاذ اين راهكارها ضمن کاهش مخاطرات مربوط به توقف تولید، سبب كاهش قابل ملاحظه هزینه‌های تولید (حدود 6 الي 8 ميليون دلار در سال) خواهند شد.
3-12- مطالعات توصیفی میادینگردان و سپهر
با توجه به عدم اطمینان ذاتی حاکم بر فرایند توسعه یک میدان نفتی و مخاطرات فنی و مالی ناشی از این عدم‌اطمینان، مدیریت اکتشاف شرکت ملّی نفت ایران انجام مطالعات توصیفی برروی میادین کشف شده را در دستور کار دارد. اين قبيل پروژه‌ها عمدتا با هدف كاهش ريسك سرمايه‌گذاري براي توسعه ميادين اكتشافي از طريق کاریردی کردن فاز ارزيابي تعريف و عملا به شيوه‌هاي مختلف مديريت ريسك (شناسايي و كمّي كردن و نيز معرفي نحوه مواجهه با آنها) اختصاص دارند. خروجی پروژه هایی از این دست کاهش عدم اطمینان بوسیله جمع آوری اطلاعات و بروزرسانی مدل‌هایی خواهد بود که در فاز توسعه میدان برای آماده سازی برنامه توسعه میدان مورد استفاده قرار خواهند گرفت.
در همین راستا مديريت اكتشاف شركت ملي نفت ايران در پاييز سال 1396 پروژه انجام مطالعات توصیفی برروي میادین گردان و سپهر را به پژوهشگاه واگذار نمود. در این پروژه تاکنون دستاوردهای زیر حاصل شده است:
میدان نفتی سپهر (سازند ایلام)
Ø توصيف و مدلسازي یکپارچه ناحیه ای
Ø ارایه استراتژی بهینه تولید سازندهای کم تراوا
Ø تحلیل عدم قطعیت و ریسک فنی اقتصادی
Ø مکان یابی بهینه جهت حفر چاه ارزیابی
نتیجه و اثر بخشی:
Ø پیش بینی ضریب بازیافت % 77.9 (حدود 4 برابر تخلیه طبیعی)
Ø شاخص بهره دهی سرمایه 1.74 و نرخ بازگشت سرمایه 33%
Ø بهینه سازی مکان حفر چاه ارزیابی و کاهش ریسک اقتصادی
Ø شناسایی ذخایر جدید اکتشافی در منطقه مورد مطالعه (ارتباط با میادین مجاور: آبتیمور و یادآوران)
میدان گازی گردان
Ø توصيف و مدلسازي
Ø ارایه استراتژی بهینه تولید با نگاه به میادین خارتنگ و کنگان
Ø تحلیل عدم قطعیت و ریسک فنی اقتصادی
Ø مکان یابی بهینه جهت حفر چاه ارزیابی
نتیجه و اثر بخشی:
Ø پیش بینی ضریب بازیافت % 76.7
Ø شاخص بهره دهی سرمایه 9.37 و نرخ بازگشت سرمایه 94%
Ø بهینه سازی مکان حفر چاه ارزیابی و کاهش ریسک اقتصادی
Ø امکان تامین خوراک پالایشگاه گازی فجر جم با تولید روزانه 30 میلیون متر مکعب گاز
4- دستاوردهاي شاخص در صنایع پاییندستی :
فعاليت‌هاي پژوهشگاه در اين حوزه عمدتا در شش پژوهشکده »کاتالیست و نانوفناوری»، » فناوری‌های پالایش و فرآورش نفت»، » فناوری‌های فرآورش و انتقال گاز»، » فناوری‌های شیمیایی، پلیمری و پتروشیمی»، »توسعه فرایند و فناوری تجهیزات» و همچنین »مرکز توسعه فناوری کرمانشاه» در جريان بوده و اين مجموعه در قالب »پرديس پژوهش و توسعه صنايع پايين دستي» طي دو دهه گذشته (از سال 1379 تاكنون) بيش از 1400 طرح و پروژه متقاضي دار براي صنعت اجرا نموده است. برخي از شاخص‌ترين اقدامات پژوهشگاه در اين حوزه طي ساليان اخير (1396 تا امروز) عبارتند از:
4-1- تامين دانش فني و طراحي واحد
مركاپتانزدايي از ميعانات گازي براي فازهاي 2 و 3 پارس جنوبي
پيرو تصميم شركت نفت و گاز پارس مبني بر احداث و راه‌اندازي يك واحد مركاپتان زدايي از ميعانات گازي در فازهاي 2 و 3 پارس جنوبي با هدف شيرين‌سازي 80 هزار بشكه در روز از ميعانات استحصال شده در اين ميدان، ارايه ليسانس فناوري DMC-3، طراحي بنيادي، طراحي تفصيلي، مهندسي خريد و راه اندازي اين واحد به پژوهشگاه واگذار گرديد. اين واحد با بالا بردن كيفيت ميعانات گازي توليد ايران به سطحي بالاتر از كيفيت ميعانات گازي قطر، بازار گسترده‌تري براي فروش ميعانات گازي در اختيار كشور قرار خواهد داد. همچنين ضمن جلوگيري از خوردگي تجهيزات پالايشگاههاي ميعانات گازي، خطوط لوله و كشتي‌هاي حمل ميعانات گازي، ارزش افزوده اي به ميزان 1 الي 3 دلار در هربشكه (حدود 52 ميليون دلار درسال) براي كشور ايجاد خواهد نمود. در زمان نگارش گزارش اخير، ساخت واحد در جريان بوده و تاكنون پيشرفت 90 درصدي حاصل شده است.
4-2- تامین لیسانسهای فرآیندی و طراحی پایه واحدهای طرح توسعه پالایشگاه کرمانشاه
شركت پالايش نفت كرمانشاه طرح نوسازی و بهسازی (Revamping) اين پالايشگاه را در سال 1398 به پژوهشگاه صنعت نفت واگذار نمود. این طرح به عنوان اولین طرح نوسازی- بهسازی کاملاً متكي بر دانش و توان متخصصین ايراني، دارای اهمیت بسزایی مي باشد. اهم فعاليت‌هاي پژوهشگاه در اين طرح به شرح زير است:
Ø بررسي سناریوهای مختلف افزایش ظرفیت واحد CDU و تهیه مدارک مهندسی پایه برای ظرفیت بهینه شامل انجام مطالعات HAZOP و تهیه اسناد مناقصه
Ø واگذاری لیسانس و تهیه مدارک مهندسی پایه واحد سولفورزدایی از گازوئیل (DHT) شامل انجام مطالعات HAZOP و تهیه اسناد مناقصه
Ø واگذاری لیسانس و تهیه مدارک مهندسی پایه واحد هوادهي قير (BBU)
Ø واگذاری لیسانس و تهیه مدارک مهندسی پایه واحد تولید هیدروژن (HPU)
Ø واگذاری لیسانس و تهیه مدارک مهندسی پایه واحد گوگرد سازی (SRU)
Ø واگذاری لیسانس و تهیه مدارک مهندسی پایه واحد تصفیه گاز (TGT)
Ø تهیه مدارک مهندسی پایه واحد تصفیه آب هی ترش (SWS)
Ø تهیه مدارک مهندسی پایه واحد آمین (AMN)
4-3- تامين ليسانس مجتمع توليد کک نفتي در پالایشگاه هاي بندرعباس و شازند
پيرو راه‌اندازي موفقيت‌آميز پايلوت اثبات فناوري پژوهشگاه براي توليد كك نفتي با حمايت سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران، طرح‌هايي جهت توليد انواع كك با هدف تامين تمامي نياز مصرفي صنايع كشور شامل آلومينيوم، فولاد، الكترودسازي و ساير صنايع پيشرفته تعريف و به پژوهشگاه صنعت نفت سپرده شده است. لیسانس تمامی واحدهای فرآیندی مورد نیاز در اين طرح‌ها (12 واحد فرایندی) توسط پژوهشگاه تامين و پس از اجراي آنها، نفت كوره توليدي پالايشگاههاي مشاركت كننده به ميزان قابل توجهي كاهش خواهد يافت كه اين امر، علاوه بر ايجادخودكفايي در اين ماده راهبردي مورد نياز صنايع كشور، باعث بهبود شاخصهاي اقتصادي و سودآوري پالايشگاه‌ها نيز خواهد شد. هم اکنون در این زمینه 2 پروژه مهم در پژوهشگاه با هدف تامين کامل كك مورد نياز صنايع آلومينيوم و فولاد در حال اجرا می باشد که عبارتند از:
الف) پروژه پالايشگاه بندرعباس:
Ø توليد کامل كك اسفنجي مورد نياز صنايع آلومينيوم كشور (حدود 300 هزارتن در سال)
Ø كاهش نفت كوره توليدي پالايشگاه (به ميزان حدود 45هزاربشكه در روز)
Ø بهبود شاخص هاي اقتصادي و سودآوري پالايشگاه (IRR = 16.7%)
ب) پروژه پالايشگاه شازند اراك:
Ø توليد كك سوزني مورد نياز الكترود سازي و ساير صنايع پيشرفته به ميزان 60هزار تن در سال
Ø بهبود قابل توجه شاخصهاي اقتصادي و سودآوري پالايشگاه (IRR = 42.9%)
4-4- ارايه ليسانس و طراحی واحد توليد ماده بودارکننده گاز طبيعی از ميعانات گازی
با توجه به نياز دائمي شركت ملّي گاز ايران به واردات ماده افزودني جهت بودار كردن گاز طبيعي (Odorant) و نيز امكان توليد اين ماده بعنوان محصول جانبي فرايند شيرين‌سازي ميعانات گازي كه دانش فني آن در اختيار پژوهشگاه قرار داشت، پروژه طراحي و احداث اولین واحد تولید ماده بودار کننده گاز طبیعی در کشور تعريف، و اين واحد با ظرفيت اسمي 700 تن در سال تحت ليسانس و با طراحي پژوهشگاه صنعت نفت در سال 1397 افتتاح گرديد. در نتيجه راه‌اندازي اين واحد، نیاز شرکت ملی گاز به ماده بودار کننده گاز تا حد زيادي تامين گرديده است. همچنين فاز دوم طرح به منظور افزايش ظرفيت اين واحد براي تامين كليه نياز كشور در حال بررسي در شركت ملي گاز مي باشد. علاوه بر توليد ماده بودار كننده و قطع وابستگی به خارج جهت تامين اين ماده شیمیایی استراتژیک، اين واحد با شيرين‌سازي 15 هزار بشكه در روز ميعانات گازي، ارزش افزوده قابل توجهي به میزان حدود 10 ميليون دلار در سال (با توجه به تفاوت قيمت ميعانات ترش و شيرين) ايجاد نموده و ضمنا از خروج ارز جهت تامين ماده بوداركننده گاز به ميزان حدودا 4 ميليون دلار در سال جلوگيري مي‌نمايد.
4-5- ارايه ليسانس و طراحی واحد مركاپتان زدايي جريان‌هاي بوتان و ميعانات گازي پالايشگاه گاز بيدبلند
شرکت پالايش گاز بيدبلند خليج فارس به منظور توليد بوتان و ميعانات گازي منطبق با استانداردهاي جهاني، تامين دانش فني و طراحي پايه واحد مركاپتان زدايي از جريان‌هاي بوتان و ميعانات گازي در پالايشگاه گاز بيدبلند 2 با ظرفیت 28 هزار بشکه در روز را به پژوهشگاه واگذار نمود. هم‌اکنون اين واحد با دانش فني ايراني راه‌اندازی شده و با توجه به توليد محصولات با كيفيت جهاني در آن، انتظار مي‌رود ارزش افزوده‌اي به ميزان تقريبي 18 میلیون دلار درسال نصيب كشور گردد.
4-6- تامين دانش فني و طراحي كامل يك پالايشگاه در خارج از كشور (صادرات ليسانس و خدمات مهندسي)
پژوهشگاه صنعت نفت طي يك دهه گذشته به تدريج دانش فني واحدهاي فرايندي مورد نياز در پالايشگاههاي نفت را توسعه داده و در حال حاضر قادر به تامين دانش فني و طراحي كليه اين واحدها (شامل واحدهاي تحت ليسانس) مي‌باشد. صرفنظر از واحدهاي منفرد كه در ادامه اين گزارش به آنها اشاره خواهد شد، پژوهشگاه به اتكاي دانش فني و مهندسي ايراني طي قراردادهايي با شركت پالايش نفت الفروقلوس سوریه، طراحي يك پالايشگاه كامل نفت خام شامل 9 واحد تصفیه هیدروژنی گازوئیل (DHT)، کاهش گرانروی (VIS)، بلوك نفتا (NCR & NHT)، بازيافت گوگرد (SRU)، واحد هوادهي قير (BBU)، تصفيه آب ترش (SWS)، بازيافت هيدروكربن‌هاي سبك (LRU)، و احياء آمين (ARU) كه با سرمايه‌گذاري مشترك ايران و ونزوئلا در اين كشور احداث خواهد شد را در سال 1396 به انجام رسانيده و تاييديه شركت PDVSA ونزوئلا در اين زمينه را اخذ نموده است.
4-7- توسعه دانش فني حلال بومی حذف گازهای اسیدی از جریانات گازی
پيرو توسعه دانش فنی حلال مهندسي شده جهت استفاده در فرآیند واحدهای تصفیه و شیرین سازی گاز، فرمولاسيون و حلال‌هاي پژوهشگاه در صنعت گاز كشور مورد استفاده قرار گرفته؛ و با ارائه خدمات فناورانه مديريت حلال‌ها توسط پژوهشگاه به متقاضيان (شرکت ملی گازايران / پالایشگاه گاز مسجد سلیمان/ پتروشیمی کرمانشاه / پالایشگاه گاز ایلام) از خروج ارز به ميزان تقريبي سالانه 100هزار يورو جلوگيري بعمل آمده است. علاوه بر صرفه‌جويي ارزي ناشي از تامين داخلي اين حلال‌ها، کاهش مصرف انرژی تا 20٪ و افزایش ظرفیت پالايش تا حدود 33٪ در پالايشگاه گاز مسجد سليمان حاصل شده و ميزان گازهاي آلوده به متيل مركاپتان در محصول واحد شيرين‌سازي پالايشگاه ايلام حدود 30 درصد كاهش يافته است.
4-8- 
خودكفايي در توليد و حذف واردات حلال هگزان گرید خوراکی و پلیمری
پيرو تقاضاي پالایشگاه امام خمینی (ره) شازند، طراحي واحد تولید حلال هگزان گرید خوراکی و پلیمری و اجرای تغییرات لازم در واحد ایزومریزاسیون این پالایشگاه انجام و پیرو خاتمه پروژه از سال 1398 این محصول با ظرفيت 70 هزار متر مکعب در سال به مرحله تولید رسيد. در نتيجه راه‌اندازي اين واحد، كشور از واردات حلال هگزان بصورت كامل بي نياز شده و حدود 45 میلیون دلار در سال ارزش افزوده نصيب پالايشگاه شازند گردیده است.
9-4-پیکربندی و مطالعات فنی اقتصادی احداث پترو پالایشگاه با استفاده از سرمایه گذاری مردمي
پيرو تصويب آيين‌نامه اجرايي قانون حمايت از توسعه صنايع پايين دستي نفت خام و ميعانات گازي با استفاده از سرمايه گذاري مردمي در هيات وزيران و ابلاغ آن در ديماه 1398، پژوهشگاه صنعت نفت بنا به تقاضاي هلدینگ نفت و گاز پارسیان، پروژه پیکربندی و مطالعات فنی اقتصادی احداث پترو پالایشگاه با هدف استفاده از فناوری داخلی در توسعه پتروپالایشگاه‌ها براي فرآورش 120 الی 200 هزار بشکه نفت خام در کشور را اجرايي نمود. در حال حاضر، مطالعات فنی و اقتصادی و پیکربندی خاتمه یافته و مورد تایید شرکت ملی پالایش و پخش قرار گرفته است و آماده مراحل بعدی (تامین لیسانس و طراحی پایه) می باشد. بديهي است كه نتايج نهايي اين پروژه در تحقق اهداف كلان دولت در زمينه جلوگیری از خام فروشی نفت و نيز استفاده از نقدینگی مردم درتوسعه صنعت پتروپالایشگاهی ايفاي نقش خواهد نمود.
10-4- ارائه لیسانس و طراحی پایه واحد تولید هگزان گرید پلیمری پالایشگاه کرمانشاه
بنا به تقاضاي شرکت پالایش نفت کرمانشاه، طراحي پایه واحد تولید هگزان پلیمری جهت تولید حلال هگزان گرید پلیمری به میزان 22 هزارتن درسال و همچنين افزایش ظرفیت تولید نرمال پنتان و ایزو پنتان پالایشگاه توسط پژوهشگاه درسال 1397 به انجام رسيد شد. همچنين در اين پروژه، توسعه دانش فنی ساخت کاتالیست اشباع سازی بنزن در جریان هگزان به انجام رسيد و نتايج جهت تجاري سازي در اختيار شركت‌هاي توليد كننده كاتاليست قرار گرفت.
11-4- طراحی پايه واحد تقطير در خلا و واحد هوادهي قير
با توجه به برنامه شركت شكوه صنعت اسپادان (يكي از شركت‌هاي ايراني فعال در زمينه صدور خدمات فني و مهندسي به عراق) مبني بر مشاركت در احداث واحدهاي توليد قير در شهر بصره عراق، طراحي پايه واحد تقطير در خلأ ته ماند اتمسفريك به ظرفيت 600 تن در روز و نيز واحد هوادهي قير به ظرفيت 400 تن در روز، توسط پژوهشگاه انجام و نتايج در سال 1398 تحويل كارفرما گرديد. اين واحد توسط شركت شكوه صنعت اسپادان در حال ساخت و اجرا در عراق مي باشد كه با راه اندازي آن، یکی از واحدهای پالايشي در خارج از كشور با دانش فني و طراحي ايراني خواهد بود
4-12-تامين ليسانس و طراحي واحد بازيابي گوگرد پتروشيمي ايلام
پژوهشگاه صنعت نفت با انعقاد قراردادي با پتروشيمي ايلام، ارائه ليسانس و طراحي پايه يك واحد بازيابي گوگرد به ظرفيت 8815 تن در سال با قابلیت بازیافت %99.9 گوگرد را بر عهده گرفته است. اين طرح ضمن صرفه جويي ارزي قابل توجه براي پتروشيمي ايلام، كاهش انتشار گاز سمّي H2S را نيز درپي داشته و از لحاظ زيست محيطي اهميت بالايي دارد.
4-13- تامين ليسانس و طراحي واحد تصفيه گاز پسماند (TGT) پالايشگاه گاز ايلام
مدیریت پژوهش و فناوري شرکت ملي گاز ايران، مسئوليت ارائه لیسانس و تهيه مدارك FEED و اسناد مناقصه براي واحد تصفيه گاز پسماند (TGT) پالايشگاه گاز ايلام را به پژوهشگاه صنعت نفت سپرده است. در اين طرح كه با استفاده از دانش داخلي پژوهشگاه برای احداث واحد صنعتی TGT اجرايي خواهد شد، بازیافت گوگرد از مقدار حدود %96 کنونی به بالای %99.5 افزايش خواهد يافت و در نتيجه از آلاینده های زیست محیطی به ميزان قابل توجهي كاسته خواهد شد.
4-14-تامين ليسانس و طراحي پكيج خنثي سازي پساب كاستيكي پالايشگاه هاي گاز
به منظور كاهش مشكلات محيط زيستي پساب پالايشگاههاي گازي، قراردادي ميان شركت نفت و گاز پارس و پژوهشگاه صنعت نفت منعقد شده است كه بر اساس آن، ارائه لیسانس و طراحی پایه پكيج خنثي‌سازي پساب كاستيكي واحدهاي مركاپتان زدايي از LPG و ميعانات گازي در پالايشگاه دوم پارس جنوبي به پژوهشگاه محول شده است. از اهداف عمده احداث اين واحد، ميتوان به كاهش مقادير COD و روغن پساب كاستيكي اشاره نمود.
5- دستاوردهاي شاخص در حوزه انرژي و محيط زيست:
فعاليت‌هاي پژوهشگاه در اين حوزه عمدتا در سه پژوهشكده با عنوان »محيط زيست و بيوتكنولوژي» ، »حفاظت صنعتي» ، و »بهينه سازي انرژي» متمركز شده است كه طي دو دهه گذشته (از سال 1379 تاكنون) بيش از 500 طرح و پروژه متقاضي دار براي صنعت اجرا نموده است. برخي از شاخص‌ترين اقدامات پژوهشگاه در اين حوزه طي ساليان اخير (1396 تا امروز) عبارتند از:
5-1- رفع آلودگي زیرزمینی ناشي از تركيبات آروماتيكی
پيرو نشت 1000 تن اتيل بنزن از يكي از مجتمع هاي پتروشيمي و سرايت آن به به آبهاي زيرزميني شركت پتروشيمي پارس، اين شركت بعنوان متولي مجموعه، پروژه اي براي حذف اين آلاينده به پژوهشگاه پيشنهاد نمود كه اجراي آن درسال 1397 آغاز گرديد. در اين پروژه با هدف جلوگيري از به خطر افتادن سلامت كاركنان، حذف آلودگي بنزن از آبهاي زيرزميني، و احتراز از جريمه‌هاي سنگين محيط زيستی، توسعه فناوری و ساخت نخستین سامانه بیوفیلتر صنعتی در کشور با ظرفيت 5000 ليتر در روز در دستور كار قرارگرفت و فناوری استخراج بخارات از خاک برای نخستین بار در کشور با موفقيت به اجرا در آمد. اجراي موفقيت آميز اين پروژه عنوان چهاردهمین پروژه برتر دنیا در ممیزی انجمن سبز اروپا را براي پژوهشگاه به ارمغان آورد.
5-2-اجرای فناوري استفاده مجدد از آبهای دورريز در مجتمع های عملیاتی
در طي ساليان متوالي پژوهشگاه پروژه‌هاي متعدد بازيافت آبهاي دورريز براي متقاضيان اجرايي نموده كه اهم آنها طي ساليان اخير عبارتند از:
Ø ارائه دانش فنی و طراحی سیستم بهینه سازی مصرف آب پالایشگاه آبادان، پتروشيمي فجر و پالايشگاه گاز شهيد هاشمي نژاد
Ø کاهش 2600 متر مکعب در ساعت برداشت از رودخانه کارون و استفاده مجدد از آبهاي دورريز در پتروشیمی فجر
Ø كاهش مصرف آب به ميزان 3500 متر مکعب در ساعت در پالایشگاه آبادان
Ø 
کاهش مصرف آب به میزان 650 متر مکعب در روز در پالایشگاه گاز شهید هاشمی نژاد
5-3- پاكسازي آلاينده هاي هيدرو كربني و بهبود كيفيت آب زير زميني در منطقه عسلويه
پيرو وقوع حادثه و نشت مقادير عظيم میعانات گازی در منطقه عسلويه در پاييز سال 1398، پروژه پاكسازي اين آلاينده‌ها از منابع آب زيرزميني توسط سازمان منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس به پژوهشگاه واگذار گرديد.
در بررسي هاي اوليه درخصوص ابعاد آلودگي مشخص شد كه گستره آلودگي در حدود 120 هزار متر مربع بوده و در بازديدهاي اولیه میدانی میزان میعانات گازی قابل استحصال حدود 30.000 بشكه برآورد گرديد. با تكميل مطالعات ميداني، حجم میعانات گازی نشت يافته معادل 200.000 بشكه و در گستره 600.000 متر مربعي مي باشد.
پيرو مطالعه جامع هیدروژئولوژی منطقه و تهیه گستره پلوم آلودگی و سپس حفر بیش از 2000 متر چاه گمانه کم‌عمق و نیمه‌عمیق، تلفیق روشهای زیستی و شیمیایی به منظور تسریع فرآیند پاکسازی در دستور كار قرار گرفت و با استفاده از روشهای نوین پاکسازی آلودگی آب زیرزمینی و تزریق ترکیبات پراکسید برای نخستین بار در کشور، تا كنون 33.000 بشكه میعانات گازي بازیافت و تحویل مجتمع گاز پارس جنوبی گرديد. در حال حاضر اجراي اين پروژه با هدف پاکسازی خاکهای آلوده عمقی و رفع كامل معضل آلودگی آب زیرزمینی به ترکیبات نفتی ادامه دارد.
5-4- پاکسازی زيستي خاکهای آلوده به مواد نفتی در مناطق عملیاتی
آلودگي خاک‌ها به مواد هيدروکربني شامل نفت خام، يکي از معضلات عمده زيست محيطي در بسیاري از نقاط کشور به ويژه در نواحي اطراف مراكز توليد نفت، پايانه هاي نفتي و پالايشگاههاي نفت است. درهمين راستا پژوهشگاه با موفقيت دانش فني پاكسازي زيستي خاك‌هاي آلوده به نفت با استفاده از باكتري هاي بومي موجود در خاك‌هاي منطقه را توسعه داده و با تكيه بر دانش فني ايراني، پروژه‌هاي متعددي را اجرايي نموده و يا در دست اجرا دارد.
نخستين تجربه میدانی پاکسازی زیستی کشور كه در سال 1396 خاتمه يافت به سفارش شركت ملي نفت ايران و در مناطق عملیاتی خانگيران، سيري و گاوزرد به اجرا در آمد. در اين پروژه 4000 تن لجن جهت بازیافت جمع‌آوري و 15000 تن خاک آلوده به فضای سبز تبديل گرديد. پيرو اين موفقيت، پروژه هاي جديدي براي پاكسازي پايانه‌هاي نفتي سيري و خارگ (شركت نفت قلات قاره ايران) و نيز پالايشگاه امام خميني (ره) شازند (شركت پالايش نفت شازند) تعريف گرديد كه درحال اجرا مي باشند. بصورت خلاصه اين روش شامل گام‌هاي متوالي به شرح زير است:
Ø جمع‌آوري و همگن سازي توده‌هاي لجن
Ø استقرار خاک آلوده فعال شده از نظر ميکروبي بر روي سيستم بيوپايل
Ø کاشت گياه همزمان با پاکسازي ميکروبي و تبديل استخر هرزاب به فضاي سبز
5-5- پروژه هاي زيست محيطي مورد حمايت برنامه محيط زيست سازمان ملل (UNEP)
با توجه به مسئوليت پژوهشگاه بعنوان نماينده وزارت نفت در كنوانسيون‌هاي زيست محيطي سازمان ملل متحد و با هماهنگي وزارت امور خارجه بعنوان متولي اصلي اقدامات مربوط به عضويت كشورمان در اين پيمان ها، مذاكراتي با دبيرخانه برنامه محيط زيست سازمان ملل (UNEP) بعمل آمد كه در نتيجه آن در سال 1398 اجراي دو پروژه مشاركتي زير در ايران به پژوهشگاه واگذار گرديد. در نتيجه عقد قرارداد اين دو پروژه، مبلغ معادل 500 هزار دلار درآمد ارزي عايد پژوهشگاه صنعت نفت شده است.
1) ظرفیت‌سازی براي اجرای کنوانسیون‌های محیط زیستي مربوط به تولید محصول پاک در ایران با هدف ظرفیت سازی نهادی درراستای مدیریت مواد شیمیایی و پسماندها، بطوريكه در یک پالایشگاه نفتی مفروض مواد شیمیایی خطرناک و پسماندها شناسایی و راههای کنترل و مدیریت آنها بشکل دستورالعمل ارائه گردد.
2) اجرای کنوانسیون میناماتا براي مدیریت جیوه در واحد کلر-آلکالی مجتمع‌هاي پتروشیمی با هدف تهیه راهنما جهت جمع آوری واحدهاي کلر-آلکالی از مجتمع‌هاي پتروشیمی.
5-6- پروژه تدوین نظام بومی مدیریت خوردگی و پیاده‌سازی آن در شرکت ملی گاز ایران
خوردگی یکی از اصلی‌ترین تهدیدهای یکپارچگی تاسیسات بوده که تخریب‌های ناشی از آن می‌تواند باعث بروز فاجعه‌های انسانی، زیست محیطی یا مالی مانند تراژدی انفجار شهر گوادالاجارا مکزیک با بیش از 215 کشته و 1500 مجروح شود. برآورد شده است هزینه‌های ناشی از خوردگی بین 3 تا 4 درصد GDP بوده و با استقرار روشهای کنترل و مدیریت خوردگی می‌توان حدود 35% از این هزینه‌ها را کاهش داد. با توجه به GDP ایران می‌توان تخمین زد که با کاهش هزینه‌های ناشی از خوردگی به دلیل استقرار مدیریت خوردگی حدود نه‌هزار میلیارد ریال صرفه جویی اقتصادی خواهد داشت. در دیماه سال 1396 پروژه‌ای به منظور تدوین نظام بومی مدیریت خوردگی و پیاده‌سازی آن در شرکت ملی گاز ایران از سوی شرکت ملی گاز به پژوهشگاه صنعت نفت ابلاغ شد و بر اساس آن در 5 مرکز پایلوتی برای اولین بار در کشور، نظام بومی مدیریت خوردگی تدوین و پیاده‌سازی شد.
6- ساير فعاليت هاي پژوهشگاه:
1-6-تجاري سازي دستاوردها
بسياري از دستاوردهاي پژوهشي به ويژه دانش فني توليد انواع مواد شيميايي، كاتاليست‌ها و روانكارها براي تجاري شدن و ورود به عرصه صنعت نيازمند همكاري شركت‌هاي توليدكننده و يا مصرف‌كننده هستند تا با انجام سرمايه‌گذاري نسبت به افزايش مقياس و توليد صنعتي اين مواد اقدام نمايند. پژوهشگاه صنعت نفت طي سالهاي اخير چندین مورد از دانش‌هاي فني توسعه داده شده را با فرمول‌ها و شيوه‌هاي مختلف اخذ بهره مالكانه (رويالتي) جهت تجاري‌سازي به بخش‌هاي مختلف صنعت واگذار نموده يا در دست واگذاري دارد. بديهي است كه تجاري‌سازي اين دستاوردها ضمن قطع وابستگي به واردات و جلوگيري از خروج ارز از كشور، درآمدي پايدار براي تامين مالي و ادامه طرح‌هاي تحقيق و توسعه در پژوهشگاه فراهم خواهند آورد:
Ø كاتاليستهای گوگردزدايي و فلززدايي از برش‌هاي سنگين (RCD) و هيدروكراكينگ
توسعه دانش فنی این کاتالیست ها در پژوهشگاه، باعث جلوگيري از واردات سالانه بيش از 1500 تن كاتاليست RCD (8 نوع) و 200 تن كاتاليست هيدروكراكينگ شده و از خروج ارز به میزان حدودا 40 میلیون دلار در سال جلوگیری خواهد نمود. در این راستا، اولين قرارداد تجاري تولیدکننده با پالايشگاه اراك به ارزش 15 ميليون یورو در مرداد 98 به امضا رسید.
Ø گریس آب‌بندی شیرهای سرچاهی در چاهای نفت و گاز
با توجه به نیاز دایمی شرکتهای بهرهبردار به گریس آب‌بندی شیرهای سرچاهی در چاهای نفت و گاز، دانش فنی تولید این نوع ازگریس ها در پژوهشگاه ایجاد و در دیماه 1397 جهت تولید انبوه به شرکت سیل صنعت رگا واگذار گردید. با تولید داخلی این گریس، سالانه تقریبا 500 هزار دلار ارز لازم برای واردات صرفه جویی خواهد شد.
Ø تعليق شكن (دمولسيفاير) برای جداسازی آب از نفت
با توجه به استفاده مقادیر قابل توجه تعلیق شکن در مراکز بهره‌برداری نفت برای جداسازی آب از نفت، دانش فنی تولید این ماده در پژوهشگاه توسعه داده شده و در اسفندماه 1397 جهت تولید تجاری به شرکت فالیزان تصفیه واگذار گردید. پیش‌بینی می‌شود که تعلیق شکن بومی تولیدی این شرکت موفق به تصاحب سهم بازار به ارزش تقريبي 2 ميليون دلار در سال معادل 8000 بشكه خواهد بود.
Ø كاتاليست‌هاي فرآيند اتيلن اكسايد
توليد صنعتي كاتاليست‌هاي فرآيند اتيلن اكسايد، باعث جلوگيري از خريد بيش از 700 تن كاتاليست در سال از شركت هاي خارجي و خروج ارز از كشور به ميزان 30 ميليون دلار در سال خواهد شد. قرارداد مشاركت، مشاوره و نظارت بر توليد صنعتي و توسعه دانش فنی تولید تجاری این کاتالیست‌ها در اردیبهشت ماه 1397 منعقد شده و کار برروی آن ادامه دارد.
Ø کربن فعال
دانش فنی تولید کربن فعال در اردیبهشت ماه 1399 با شرکت اکسیرنوین منعقد شده است. با تولید داخلی این ماده کشور از واردات سالانه حدودا 600 تن کربن فعال بی نیاز خواهد شد و صرفه جویی ارزی به میزان سالانه یک میلیون دلار حاصل خواهد شد.
Ø نانولوله‌های کربنی
دانش فنی تولید نانو لوله‌های کربنی در اردیبهشت ماه 1399 با شرکت اکسیرنوین منعقد شده است. با تولید داخلی این ماده کشور از واردات سالانه حدودا 36 تن کربن فعال بی نیاز خواهد شد و صرفه جویی ارزی به میزان سالانه 2 میلیون دلار حاصل خواهد شد.
Ø افزايه‌هاي شيميايي تكميل چاه شامل سيالات حفاري، سيمان‌كاري و كنترل هرزروي
پكيج افزايه‌هاي شيميايي تكميل چاه شامل 13 ماده (تاخیرانداز سيمان در دمای پایین، تاخیرانداز سيمان در دمای متوسط، تاخیرانداز سيمان در دمای بالا، ماده پخش‌کننده (پراكنده‌ساز) در آب شور، ماده پخش‌کننده (پراكنده ساز) در آب شیرین، ماده نفوذ کننده گاز، ماده كنترل كننده هرزروی LQ1، ماده كنترلكننده هرزروی Quick 2، ماده كنترلكننده هرزروی Si- Ca، ماده سبک‌کننده سيال حفاري، روانکننده سیال حفاری، الاستومر و میکروبلاک) بازاری به ارزش تقريبي 45 ميليون دلار در سال داشته و عمدتا از خارج كشور وارد مي شود. قرارداد تولید داخلی این پکیج میان پژوهشگاه و هلدينگ انرژي گسترش پاسارگاد در حال انعقاد می باشد.
Ø سامانه توليد همزمان برق و حرارت مفيد از گاز (Micro-CHP) بر پایه فناوری موتور گاز سوز
با توجه به مزایای قابل توجه سامانه‌های توليد مشترك برق و حرارت مفيد از يك جريان گاز مانند افزايش بازده تبديل انرژي، كاهش مصرف سوخت، كاهش انتشار آلاينده‌هاي جوي، افزايش امنيت انرژي، كاهش تلفات انتقال برق و كمك به ترويج فرهنگ مصرف بهينه انرژي، طراحي و توسعه يك محصول بومي Micro-CHP با موتور پايه گازسوز تغذيه شونده با گاز شهري و قابليت عرضه و رقابت در بازار در دستور کار قرار گرفته و قرارداد تولید تجاری آن بزودی با شرکت سامانه های انرژی آران منعقد خواهد شد. انتظار می‌رود با تولید داخلی این سامانه‌ها، سهم بازاری به ارزش تقريبي 3 ميليون دلار در سال با فروش 1200 دستگاه در پنج سال نصیب شرکت و پژوهشگاه گردد.
Ø سنسورهای پرتابل اندازه‌گیری آلاینده‌های زیست محیطی
با توسعه دانش فنی تولید 17 سنسور جهت اندازه‌گيري مواد مختلف شامل:
دستگاه پرتابل اندازه‌گيري ميزان COD ، فلزات سنگين، تركيبات فنلي، لکه نفتی در آب و پساب، دستگاه پرتابل اندازه‌گيري غلظت انواع گازهاي آلاينده شامل VOC، BTEX، NO، SO2، CO، O2، CH4، H2S
امکان تولید داخلی این حسگرها در کشور و قابلیت صرفه جویی ارزی به میزان 9 میلیون دلار در سال فراهم آمده است. قرارداد تولید تجاری این حسگرها بزودی با شرکت منتخب منعقد خواهد شد.
2-6- مسئوليت‌هاي اجتماعي
پژوهشگاه دركنار ايفاي ماموريت‌هاي ذاتي خود مبني بر پژوهش كاربردي و ارائه خدمات فناورانه مورد نياز صنعت، همواره به ايفاي نقش مثبت در منظومه علم و فناوري كشور نگاهي ويژه داشته و استفاده بهينه از ظرفيت‌هاي موجود براي ارتقا سطح كشور در حوزه علم و فناوري را وجهه همت خود قرار داده است. در اين زمينه بصورت تاريخي پژوهشگاه ارتباط نزديكي با دانشگاههاي كشور برقرار نموده و درحدامكان، امكانات سخت‌افزاري و حمايت‌هاي علمي خود را در اختيار اساتيد و دانشجويان قرار داده است. بطور خاص فقط در 4 سال اخير، پژوهشگاه دو برنامه مشخص را با حمايت‌هاي وزارت نفت و شركت ملي نفت ايران اجرايي نموده است:
الف) تاسيس و راهبري مرکز نوآوری (اختصاص فضا، تجهيز مركز، استقرار شتابدهنده‌ها و شركت‌هاي نوپا)
· پژوهشگاه صنعت نفت به عنوان بزرگترين مركز پژوهشي حوزه نفت و انرژي در راستاي رسالت مسئوليت اجتماعي خود و ارتقاء به پژوهشگاه‌هاي نسل سوم (كارآفرين، توسعه‌گرا) در زمستان سال 1398 با همكاري معاونت علمي رياست جمهوري اقدام به راه‌اندازي مركز نوآوري نمود. در حال حاضر شتاب‌دهنده‌های ایده‌پردازان، آبان و آیتک مسئولیت شتاب‌دهی تیم‌ها را بر عهده داشته و پالایشگاه خانگیران و شرکت توسعه‌ی طرحهای نفت و گاز فراب به عنوان بنگاه صنعتی همکار با مرکز نوآوری تفاهم‌نامه‌ای با پژوهشگاه منعقد کرده اند. سایر نهادهای علمی همکار با مرکز نوآوری شامل دانشگاه صنعتی قوچان و شرکت علمی و فناوری اصفهان می‌باشند. همچنین اخیرا شرکتهای مختلف شتاب دهنده جهت همکاری با این مرکز اعلام آمادگی نموده اند.
ب) طرح میزبانی پژوهشگاه از دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌های کشور
· در راستاي رهنمود‌های وزیر محترم نفت مبنی بر تعامل هر چه بیشتر با دانشگاه‌های کشور به منظور حمایت از انجام پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌ها در جهت توسعه زیر‌ساخت علمی کشور، طرح ملي ميزباني پژوهشگاه از دانشجويان تحصيلات تكميلي در سال 99 مصوب شد. در اين طرح، هر سال 100 نفر از دانشجويان تحصيلات تكميلي در مقاطع كارشناسي ارشد و دكتري، پايان نامه خود را با حمايت پژوهشگاه در اين مركز انجام مي دهند. اهم اهداف اين طرح عبارتند از:
§ استفاده از ظرفیت دانشگاه‌ها در توسعه فناوری‌های نوظهور و در مرز دانش مورد نیاز صنعت نفت
§ هدایت پروژه‌های تحصیلات تکمیلی در جهت رفع معضلات صنعت نفت
§ استفاده بهینه از امکانات و ظرفیت‌های پژوهشگاه صنعت نفت در جهت توانمند‌سازی دانشجویان کشور
§ توسعه همکاری با دانشگاه‌ها در برگزاری سمینار‌ها، هم‌اندیشی‌های مشترک
7- اثربخشي پژوهشگاه و عوامل موثر بر آن:
دراينجا شايسته است اين پرسش مطرح شود كه اصولا اثربخشي مورد انتظار از پژوهشگاه صنعت نفت چيست؟ اثربخشي پژوهشگاه از 3 منظر اصلي قابل بررسي مي‌باشد:
منظر نخست ايجاد خودكفايي و قطع وابستگي صنعت حياتي نفت به ويژه در شرايطي است كه به هردليل اين صنعت دائما در معرض تحريم و تهديدات آشكار و پنهان دشمنان كشور قرار مي‌گيرد. از اين منظر، سابقه فعاليت‌هاي پژوهشگاه نشان مي‌دهد كه اين نهاد در امر قطع وابستگي و داخلي‌سازي فناوري‌ها اقدامات شايان توجهي انجام داده است. اين حقيقت دردناكي است كه همواره اقبال به همكاري با پژوهشگاه صنعت نفت در شرايط تحريم بيشتر مي‌شود و به محض ايجاد هرگونه گشايش در تحريم‌ها، اكثريت قابل توجهي از مديران صنعت ناگهان علاقمند به تامين نيازهاي خود از منابع خارجي مي‌شوند. گواه اين ادعا تعداد نسبتاً بيشتر طرح ها و پروژه‌هاي ارجاع شده به پژوهشگاه در دوران تحريم است.
منظر دوم اثربخشي پژوهشگاه، بازده اقتصادي است؛ بدينصورت كه صرفنظر از قطع وابستگي، اقدامات پژوهشگاه چه ارزش اقتصادي براي صنعت نفت و كشور خلق نموده است؟ در گزارش مختصري كه در بالا ارائه شد، گاهي اشاراتي به فوايد اقتصادي حاصل از طرح ها و پروژه‌هاي پژوهشگاه براي كارفرمايان (و كشور) انجام گرفت. دربرآورد انجام گرفته اثربخشی مالی پروژه‌های پژوهشگاه طي سالهاي 1396 تا 1398 جدول زير حاصل شده است؛ و هر داور دادگري با مقايسه اعداد اين جدول با بودجه پژوهشگاه تاييد خواهد نمود كه اثربخشي اقتصادي فعاليت‌هاي پژوهشگاه براي صنعت نفت و كشور كاملاً قابل قبول بوده است:
اثربخشی مستقیم در صنعت (ايجاد درآمد براي صنعت) | 28 میلیون دلار در سال |
درآمدزايي ناشي از فناوری‌های تجاری شده و در دست راه اندازی | 100 میلیون دلار در سال |
جلوگیری از خروج ارز (محقق شده) | 270 میلیون دلار + 4 میلیون دلار در سال |
پتانسيل جلوگيري از خروج ارز با تجاري‌سازي | 65 میلیون دلار در سال (واگذار شده) 9 میلیون دلار در سال (در شرف واگذاري) |
جمع کل | 270 میلیون دلار + 206 میلیون دلار در سال |
منظر سوم، اثربخشي حاكميتي و راهبردي پژوهشگاه در حوزه‌هايي است كه ارزش فعاليت‌هاي انجام شده تاثيرات ويژه اي بر كشور دارند. بهترين مثال‌هاي اين نوع اثربخشي، ايفاي نقش آزمايشگاه مرجع ملي و يا پروژه‌هاي اجرا شده براي مديريت اكتشاف شركت ملي نفت ايران مانند طرح مرواريد، طرح شيل، طرح هيدرات و مواردي از اين دست است. خبر اكتشاف منابع جديد هيدروكربني (متعارف و نامتعارف) و كاهش ريسك كشف و استخراج آنها قطعا تاثيرات مهمي در ارتقا جايگاه كشور بعنوان يكي از بزرگترين توليدكنندگان انرژي در دنيا خواهد داشت. لذا ايجاد و نگهداشت توانمندي و دانش اجراي اين قبيل طرح‌ها و صيانت از نتايج آنها براي كشور اهميت راهبردي دارد.
در همينجا بايد تاكيد شود كه اثربخشي پژوهشگاه در هر سه منظر پيشگفته، نتيجه سرمايه‌گذاري‌ها و حمايت‌هاي وزارت نفت (شركت ملي نفت ايران) در ساليان پيش بوده و بذر بسياري از توانمندي‌هاي بالفعل كنوني در پژوهشگاه در دوران طلايي رشد اين سازمان كاشته شده و هم اكنون به بار نشسته است. مديران پژوهشگاه به خوبي واقف هستند كه بسياري از دستاوردهاي امروز اين سازمان كه در قالب پروژه‌هاي بزرگ بالادستي و يا واحدهاي فرآورش پايين‌دستي رخ مي‌نمايانند، محصول برنامه‌ها و طرح‌هاي شركت ملي نفت ايران در يك دهه پيش بوده و سرمايه‌گذاري انجام گرفته در زمينه تجهيز پژوهشگاه، جذب نيروي انساني نخبه، تامين مالي پروژه‌هاي پژوهشي در مقياس پايين و مواردي از اين دست، پس از يك دهه تبديل به توانمندي‌هايي افتخارآميز شده‌اند. آگاهي از اين مساله، دو نتيجه نسبتا بديهي به همراه دارد: نخست اينكه پژوهشگاه يك سرمايه ملّي بوده و هست و بهره گيري حداكثري از آن مي تواند بخشی از وظايف اسناد بالادست شرکت ملی نفت باشد. دوم اينكه اقدامات و سرمايه‌گذاري‌هاي هدفمند و با برنامه شركت ملي نفت در نهايت سود قابل توجهي براي صنعت نفت و كشور به ارمغان آورده است.
منابع:
مستخرج از گزارشات عملکرد پژوهشگاه صنعت نفت
|
