نقش برابری‌خواهی و مهمان‌نوازی بر تداوم سکونت در خانه‌های گمیشان
الموضوعات :
حنانه ملک محمدی بیدهندی
1
,
حسین سلطان زاده
2
,
مریم ارمغان
3
1 - دانشجوی دکتری تخصصی معماری، گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
2 - دانشیار گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استادیار گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
الکلمات المفتاحية: برابری‌خواهی, مهمان‌نوازی, خانه‌های گمیشان, تام, اوی,
ملخص المقالة :
موضوع این پژوهش بررسی اثر برابری‌خواهی و مهمان‌نوازی بر چگونگی تداوم سکونت و ساختار خانه‌های گمیشان است و در این راستا برای درک بهتر از نحوه شکل‌گیری فضا در خانه‌های ترکمنی، ابتدا میبایست به مطالعات ساختار اجتماعی این اقوام پرداخت و سپس این دو عنصر فرهنگی را که نقش بارزی در تداوم سکونت از آلاچیق یا «اوی» تا خانه‌های چوبی دو طبقه یا «تام» داشتند، مورد بازشناسی قرار داد. این پژوهش از این نظر اهمیت دارد که میتوان چگونگی تقسیم فضاها و فعالیتها را در خانه‌های ترکمنی گمیشان تبیین نمود، موضوعی که پیشتر به آن پرداخته نشده است. هدف از انجام پژوهش بررسی نقش دو مولفه فرهنگی بارزتر یعنی برابری‌خواهی و مهمان‌نوازی بر شکل‌گیری فضاها در خانه‌های گمیشان است. پرسش اصلی در این پژوهش این است که برابری‌خواهی و مهمان‌نوازی چه نقشی در معماری خانه‌های گمیشان داشته است؟ مبانی نظری تحقیق متکی بر تاثیر فرهنگ در شکل‌گیری خانه‌های اقوام گوناگون در گذشته بوده است. در این پژوهش از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و همچنین روش تحقیق تطبیقی استفاده شده است به این صورت که نخست بر اساس مطالعات کتابخانهای و مشاهدات میدانی، اصول اجتماعی و فرهنگی در اقوام ترکمن بررسی شده و به جمع‌آوری داده‌ها در این زمینه پرداخته شده و دو مولفه اصلی تاثیرگذار در زندگی اجتماعی این اقوام شناسایی گردیده که شامل برابری‌جویی و مهمان‌نوازی است، سپس به بررسی تاثیر این دو مولفه بر معماری ترکمنی پرداخته شده است. در این نوشتار برابری‌خواهی و مهمان‌نوازی متغیر مستقل و چگونگی ساختار خانه‌های گمیشان متغیر وابسته است. نتایج این پژوهش نشان میدهد که ساختار و تقسیمات فضایی در خانه‌های گمیشان به صورت کاملا برابر است و این امر تحت تاثیر مستقیم از برابری‌جویی است که ریشه در افکار و باورهای آنها دارد. همچنین اساس شکل‌گیری و ایجاد این خانه‌ها برای اسکان مهمان در نظر گرفته شده، که این امر نیز تحت تاثیر مستقیمِ مهمان‌نوازیشان بوده است.
آیرونز، ویلیام جی (1385)، ترکمنهای یموت، مطالعه سازمان اجتماعی یک جمعیت ترک زبان در آسیای مرکزی، ترجمه محمد امین کنعانی، نشر نقد افکار، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده مردم شناسی، تهران.
پوراحمد، احمد؛ قدمی؛ مصطفی و جهان محمدی، غلامرضا (1384)، «بررسی روشهای محله‌بندی شهری»، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، سال دوم، شماره هشت، زمستان.
پوراحمد، احمد؛ علی اکبری، اسماعیل؛ موسی کاظمی، سید مهدی و رحمانی، رضا (1397)، «تدوین برنامه راهبردی توسعه شهر قزوین با تاکید بر نقش عوامل فرهنگی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال نهم، شماره 33، پاییز.
پورکریم، هوشنگ (1346)، «ترکمنهای ایران: بررسی زمینه‌های اجتماعی (3) با هم میهنان خود آشنا شویم»، مجله هنر و مردم، شماره 61 و 62، آبان و آذر.
تازیکه لمسکی، ایمان (1388)، «الگوهای معماری پایدار در مسکن ترکمن»، مجموعه مقالات اولین همایش ملی معماری پایدار، همدان.
حبیبی، کیومرث؛ صفدرنژاد، مجتبی و موسوی، حمیدرضا (1391)، «ساماندهی و طراحی شهری میدان امامزاده دوخاتون شهرکرد مبتنی بر فرهنگ بومی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال هشتم، تابستان.
خستو، مریم و حبیب، فرح (1395). «رویکردی تحلیلی به تاثیر کالبد شهر بر فرهنگ با تاکید بر بافت شهری؛ مطالعه موردی: شهر قزوین)»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال هفتم، شماره 26، زمستان.
رستم زاده، یاور و ایلکا، شهاب (1391)، «اقليم، طبيعت و معماري مسكن: پژوهشي در نحوه ساخت و اجراي مسكن روستايي تركمن با تاكيد بر تامهاي تركمني گميشان»، علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره چهاردهم، شماره دو، تابستان.
ساروخانی، باقر و قبادی، علیرضا، (1386)، «روایت اجتماعی- فرهنگی قصه‌های ترکمنی»، فصلنامه مطالعات ملی، 31، سال هشتم، شماره 3.
سلطانزاده، حسین (1396)، معماری و شهرسازی ایران به روایت شاهنامه فردوسی، ویراست دوم، انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی، تهران.
طرح جامع توسعه و عمران و حوزه نفوذ شهر گمیش تپه (1394)، اداره کل راه و شهرسازی استان گلستان، گروه مشاور نقش آرک مهرازان پارس.
کنعانی، محمدامین (1379)، «ایرانشناسی: ایرانیان ترکمن؛ نگاهی به گذشته و حال»، مطالعات ملی، تابستان، شماره 4.
گلی، امین (1366)، تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمنها، نشر علم، تهران.
گیدنز، آنتونی (1389)، جامعه‌شناسی، با همکاری کارن بردسال، نشر نی، ترجمه حسن چاووشیان، تهران.
گیلک، سعید؛ بالاستاقی، ابوالفضل و شاهکوه محلی، وحید (1393)، «مسکن و سکونتگاه های معماری بومی ترکمن با رویکرد معماری و توسعه شهری پایدار (بررسی، تحلیل و مقایسه بافت تاریخی و بافت جدید شهر گمیشان)»، کنفرانس مهندسی عمران، معماری و مدیریت پایدار شهری، 5 تیر، گرگان.
محمودینژاد، هادی (1388). مسکن بومی ترکمن: گونه‌شناسی و ملاحظات کالبدی، نشر هله، تهران.
معيني، اسدالله (1344)، جغرافيا و جغرافياي تاريخي گرگان و دشت: طبیعی، تاریخی، سیاسی، اقتصادی، ادبی، تهران.
مفتاح، الهامه (1374)، «فرهنگ آداب و رسوم و باورهای ترکمنها»، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال چهارم، دوره دوم، شماره 11، پاییز.
ملگونف گریگوری، والریانویچ (1364)، سفرنامه ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر، 1858 و1860 م. ترجمه مسعود گلزاری، دادجو، تهران.
وامبری، آرمینیوس (1387)، سیاحت درویشی دروغین در خانات آسیای میانه، ترجمه فتحعلی خواجه نوریان، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
Bang, W and Atat, R. R, (1936) ouz kagan Destani, Istanbul.
Conolly, A, (1834), Journey to the North of India, Overland from England, through Russia, Persia and Afghanistan, London 2 Vols, vol 1.
Debode, G, C, A, (1848), “On the Yamud and Goklen tribes of Turkmenia”, Journal of the Ethnological Society, Vol ,I ,London.
Geertzel, Clifford (1973), Interpretation of Cultures, Selected Essay, by Basic Books, Inc , Library of Congress Catalog Card Number: 73-81196, New York.
Hofstede, G., Gert Jan Hofstede & Michael Minkov (2010), Cultures and Organizations: Software of the Mind, New York: McGraw-Hill UK.
Ironz ,Georg William (1969), THE YOMUT TURKMEN: A STUDY OF KINSHIP IN A PASTORAL SOCIETY, a dissertation submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of doctor of philosophy in the university of Michigan.
Orkun ,H. N, (1940), Eski Turk Yazitlari, Istanbul, Bilge, East, section 35.
Rapoport, Amos (1998), Using Culture in Housing Design, University of Wisconsin, USA: Milwaukee.
Vambery, A, (1874), Central Asis and Anglo-Russian frontier Question, London.
Yate, C, E, (1900), Khutasan and Sistan, London.
Yusuf Has Hacib, (1959), Kutadgu Bilig, Translated from Chagatai into modern Turkish by Arat.R.R.Ankara.
URL1- http://amar.golestanmporg.ir/taghsimat-naghshe.html
URL2- https://golestanp.ir/moarefi-ostan
URL3- www.ok.ru/turkmenchilik/topic/6485447981199.
URL4- www.golestanpalace.ir.
نقش برابری خواهی و مهمان نوازی بر تداوم سکونت در خانه های گمیشان
حنانه ملک محمدی بیدهندی1، حسین سلطانزاده2*(نویسنده مسئول)، مریم ارمغان3
1 دانشجوی دکتری تخصصی معماری، گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
2 دانشیار گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
3 استادیار گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.
چکیده:
موضوع این پژوهش بررسی برابری خواهی و مهمان نوازی بر چگونگی تداوم سکونت و ساختار خانه های گمیشان است و در این راستا برای درک بهتر از نحوه شکل گیری فضا در خانه های ترکمنی ، ابتدا می بایست به مطالعات ساختار اجتماعی این اقوام پرداخت و سپس این دو عنصر فرهنگی که نقش بارزی در تداوم سکونت از آلاچیق یا "اوی" تا خانه های چوبی دو طبقه یا "تام" داشتند، مورد بازشناسی قرار داد. این پژوهش از این نظر اهمیت دارد که میتوان چگونگی تقسیم فضا ها و فعالیت ها را در خانه های ترکمنی گمیشان تبیین نمود، موضوعی که پیشتر به آن پرداخته نشده است. هدف از انجام پژوهش بررسی نقش دو مولفه فرهنگی بارز تر یعنی برابری خواهی و مهمان نوازی بر شکل گیری فضا ها در خانه های گمیشان میباشد. پرسش اصلی در این پژوهش این است که برابری خواهی و مهمان نوازی چه نقشی در معماری خانه های گمیشان داشته است؟ مبانی نظری تحقیق متکی بر تاثیر فرهنگ در شکل گیری خانه های اقوام گوناگون در گذشته بوده است، در این پژوهش از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و همچنین روش تحقیق تطبیقی استفاده شده است به این صورت که نخست بر اساس مطالعات کتابخانهای و مشاهدات میدانی، اصول اجتماعی و فرهنگی در اقوام ترکمن بررسی شده و به جمع آوری داده ها در این زمینه پرداخته شد و دو مولفه اصلی تاثیر گذار در زندگی اجتماعی این اقوام شناسایی گردید که شامل برابری جویی و مهمان نوازی است، سپس به بررسی تاثیر این دو مولفه بر معماری ترکمنی پرداخته شد، در این نوشتار برابری خواهی و مهمان نوازی متغیر مستقل و چگونگی ساختار خانه های گمیشان متغیر وابسته میباشند. نتایج این پژوهش نشان میدهد که ساختار و تقسیمات فضایی در خانه های گمیشان به صورت کاملا برابر است و این امر تحت تاثیر مسقیم از برابر جویی است که ریشه در افکار و باورهای آنها دارد. ، همچنین اساس شکل گیری و ایجاد این خانه ها برای اسکان مهمان در نظر گرفته شده بود، که این امر نیز تحت تاثیر مستقیم از مهمان نوازی شان بوده است.
کلید واژه : برابری خواهی،مهمان نوازی،خانه های گمیشان،تام، اوی
نویسندۀ مسئول: h72soltanzadeh@gmail.com ،09122093203 * این مقاله برگرفته از رسالۀ دکتری حنانه ملک محمدی بیدهندی تحت عنوان «بازتاب بوم و فرهنگ بر مسکن اقوام ترکمن» است که به راهنمایی دکتر حسین سلطانزاده و مشاوره دکتر مریم ارمغان در دانشکدۀ معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قزوین در حال انجام است. |
The role of Egalitarian (Equality) and Hospitality on the continuity of residence in Gomishan's homes.
Abstract:
This research examines in Egalitarian (Equality) and hospitality on the continuity of residence and on the construction of houses in Gomishan, and in this way for the better perception of the space formation in Turkmen houses, firstly it would be recognized to study the social the construction of these tribes and then, these two cultural elements which has played a significant role in the continuity of residence from the tent or "Oy" to the two-story wooden houses or "Tom" were recognized.
this study is important in terms of how the divisions of space and activities can be explained in the homes of Turkmen the residents of Gomishan. A topic that has not been addressed before.
The purpose of this research is to investigate the role of two significant cultural components, namely Egalitarian and hospitality, on the formation of spaces in the Gomishan houses. The main question in this research is that What role has Egalitarian and hospitality played in the architecture of Gomishan homes? Theoretical the foundations of research relate to the impact of culture on the formation of various tribal homes in the past. In this research, descriptive-analytic research method and comparative research method have been used, that way who First, based on library studies and field observations, cultural and social principles were investigated in Turkmen ethnic groups and The data were collected in this regard, and two main the components of the social life of these ethnic groups were identified, including Egalitarian and hospitality, Then, the effect of these two components on the Turkmen architecture was investigated. In this research, the Egalitarian and the hospitality of the independent variable and how the construction of the Gomishan houses is dependent variable.
The results of this study show that the construction and division of space in the Gomishan homes are completely equal, and this is under the direct influence of Egalitarian which is rooted in their thoughts and beliefs. The basis for the establishment and the creation of these houses was also for guest accommodation, which was also directly influenced by their hospitality.
Keywords: Egalitarian (Equalitarian), Equality, Hospitality, Gomishan's Houses, Tom, Oy
مقدمه:
بحث پیرامون موضوع برابری خواهی و مهمان نوازی اقوام ترکمن و به خصوص ترکمن های یموت ساکن در کنار دریای مازندران در منطقه ای به نام گمیشان است و تاثیر این عوامل فرهنگی را بر معماری و تداوم سکونت این اقوام بررسی میکند، ویژگی های فرهنگی بسیاری بر سیر تکاملی زندگی ترکمن ها از چادر نشینی تا خانه های چوبی تاثیر گذار بوده اند، با این همه اکثر پژوهش های انجام شده در این راستا در حوزه معرفی های صرفاً تک بعدی بوده اند و از بیان ارتباط بین مقوله ها خود داری نموده و به جزییات پردازی های توصیفی اکتفا کرده اند، که از جله آنها میتوان به ایران شناسی، ایرانیان ترکمن، نگاهی به گذشته و حال، ( کنعانی،محمد امین، 1379) و یا مسکن بومی ترکمن ( محمودی نژاد، هادی، 1388) و مواردی از این قبیل اشاره کرد. با بررسی این قبیل منابع، به نظر میرسد که برخی از مفاهیم و مولفه ها که عمیقا ریشه در فرهنگ و باور های ترکمنی دارند، به صورت کلی مد نظر قرار گرفته و نحوه تاثیر گذاری آنها بر معماری و سکونت این اقوام، کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
بیان مساله:از میان عناصر فرهنگی مختلف که همه در سیر تکاملی از چادر نشینی و کوچ نشینی به یکجانشینی در میان ترکمن ها تاثیر گذار بوده اند، برابری خواهی و مهمان نوازی از جمله بارز ترین مفاهیم است. بر همین اساس پرسش اصلی تحقیق مطرح میشود:
پرسش اصلی در این پژوهش این است که برابری خواهی و مهمان نوازی چه نقشی در معماری خانه های گمیشان داشته اند؟
ضرورت تحقیق:به دو دلیل به این دو عامل فرهنگی به صورت هم زمان پرداخته شد، نخست آنکه برابری خواهی بخش اصلی از زندگی اجتماعی هر ترکمن است و آن را به صورت بسیار بارزی در تمامی وجوه زندگی خویش اعم از معماری نمایان ساخته و نیز، مهمان نوازی اساس تشکیل خانه به معنای امروز آن، به عنوان بخش بیرونی برای مهمان بود و کم کم فرد ترکمن از آلاچیق به خانه های چوبی نقل مکان کرد، بر همین اساس این دو مقوله به عنوان عوامل اصلی در پژوهش انتخاب شدند.
و دلیل دوم که بسیار مهم است این است که برابری خواهی، سبب شکل گیری فضاهای یکسان حتی در بخش مهمان میشود و بر خلاف شهر های مرکزی ایران که شاه نشین، فضای مهمان را به طور کامل از کل فضای خانه جدا میسازد و به نوعی به آن برتری میبخشد، در خانه های ترکمنی گمیشان، فضای مربوط به پذیرایی از مهمان، فضایی کاملا یکسان و مشابه با سایر بخش ها است. برابری خواهی که در میان حقوق زن و مرد نیز رعایت میشده و آنگونه که وامبری مینویسد: «آنچه بیش از حد در من اثر گذاشت عشق آنان به خانواده و احترامی بود که به زنان شان میدادند، من دریافتم که زنها، نه تنها از لحاظ تساوی حقوق خانوادگی، با مردان برابر بودند، بلکه مادران فرمانروایی را برای خانواده به میراث میگذاشتند و از اطاعت پهلوانان و جنگ آوران بهره مند بودند» (Vambery,A,1874,p342). برابری زن و مرد تاثیر مستقیمی بر برقراری تساوی در فضای مهمان و فضای خصوصی گذاشت و به عبارت دیگر بین اندرونی و بیرونی در خانه های ترکمنی گمیشان از نظر ساختاری و کاربردی ، با اینکه تفکیک فضایی وجود دارد ولی تفاوت فضایی وجود ندارد.
نام "اُغوز" یا "غوز" یا "غِز" برای نخستین بار در اوایل قرن 18 میلادی در نوشته های خطی ترکی که در مغولستان کشف شد به میان آمد.تحقیقات درمورد منشاء و معنی ترکمن نشان میدهد که اغوز های مسلمان از سوی اغوز های غیر مسلمان، ترکمن خوانده میشدند( مفتاح،175:1374). امروزه بخش عمده ترکمن ها در ترکمنستان و شمال شرق ایران ساکن هستند. قسمت عمده ترکمن های ایران از دو طایفه جعفربای و آتابای هستند و متفقاً خود را یموت مینامند و در ناحیه دشت گرگان1 زندگی میکنند، (ترکمن صحرا) در قسمتی از منطقه زندگی ترکمنهای ایران که شامل کوه های شمال غربی و مغرب بجنورد است چند طایفه ترکمن به نام های گوکلان و نخورلی و تکه به سر میبرند. ( پورکریم،49:1346) 
تصویر1: موقعیت جغرافیایی شهرستان گمیشان در پهنه ایران (ماخذ: سایت استانداری گلستان: (https://golestanp.ir
تصویر2: توضیع جامعه جغرافیایی طوایف ترکمن و موقعیت منطقه گمیشان روی نقشه
(مأخذ: 2016
www. ok.ru/turkmenchilik/topic/64854479811992 )
1دشت گرگان محل زمستانی ترکمن ها بود. آنها در اواخر بهار از آنجا به کوه های بالخان واقع در آن سوی رودخانه اترک کوچ میکردند و چند ماه تابستان را در ییلاق به سر میبردند و بار دیگر با رسیدن ماه های سرد به دشت گرگان باز میگشتند(پورکریم، همان) |
و تمدن جدید آشنا شدند و زودتر از سایرین یکجا نشین شدند، در ميان يموتها جعفرباي به دلیل تمدن وسیع تر، از همه مهمتر بود، از این رو این گروه از ترکمنها به عنوان گروه نمونه در پژوهش انتخاب شدند. در كتاب نخبه سيفيه آمده است: «طايفه جعفرباي ساكن گمش تپه از حيث پاكي و تميزي و ثروت نخستين طايفه يموت است و به واسطه آمد وشد روسها از حيث مبل و اطاق و لباس خيلي خوبند وهميشه صبحها صورت هاي خودشان را با صابونهاي معطر شسته و در زمستان با گالش و پوتين ونيم پالتو راه مي روند» (معینی، 1344، 157)
عوامل فرهنگی و ساختار و ایلی: ترکمنها پدر تبار هستند، آنها 
تصویر3: نمایی از گمیش تپه در سال 1305، (مأخذ:آلبوم خادم)
قبل از قرن بیستم دارای خانواده های گسترده بسیار بزرگ بودند(محمودینژاد،1388، 26) طبق مطالعات محمد امین کنعانی، جامعه شناس ایرانی دروه زندگی و تاریخ ترکمنها را میتوان به دو دورۀ قبل از اسکان و پس از اسکان تقسیم کرد وی دوره اسکان را نیز به سه دوره آغاز اسکان،دورۀ اسـکان اجـباری،و دورۀتثبیت اسکان تقسیم نمود(کنعانی،1379، 221-224). این مطالعات در منطقه گمیشان مربوط به بخش نخست اسکان ترکمنها می باشد که بدون اجبار بوده و خانه های تاریخی این منطقه متعلق به اواخر قاجار است که از نظر نحوه شکل گیری این خانه ها و تقسیمات فضایی آنها کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار داشته است.محمودی نژاد درکتابش به نقل از گلی، درباره مسکن ترکمن ها عقیده دارد که «اولین نمونه نسبتا پیچیده معماری ساحلی ترکمنها را میتوان اقامتگاه محمد علی شاه قاجار در شهر خواجه نفس (درهمسایگی گمیشان) دانست» (محمودی نژاد،1388، 91).
چارچوب نظری
فرهنگ را میتوان رفتار ویژه نوع بشر نامید که با ابزار مادی جزء لاینفک رفتار شناخته میشود. فرهنگ به طور مشخص از زبان، افکار، اعتقادات، سنن، قرارداردها، سازمانها، ابزار ها، روشهای کاری، آثار هنری، مذهبی، مراسم اجتماعی و...تشکیل میشود (پور احمد و دیگران، 66،1397). فرهنگ به تنهایی یک موضوع بیش از حد گسترده برای ارتباط دادن با معماری است، لذا قبل از ورود به بحث و بررسی در زمینه چگونگی تاثیر مولفه های فرهنگی اقوام ترکمن، بر خانه های آنها، ابتدا مقوله فرهنگ بررسی میشود تا بتوان با محدود کردن و نزدیک کردن آن به موضوع، شناخت دقیق تری از ارتباط بین آنها پیدا نمود.پور احمد عقیده دارد که ویژگی های کالبدی شهر (فرم) معلول رفتار انسان(جامعه) در فضا است و رفتار انسان در فضا به کیفیت تصور و درک –ریشه دار در فرهنگ- وی از محیط بستگی دارد. بدون شناخت آن درهم تنیدگی (فرهنگ و کالبد) درک دقیق سازمان اجتماعی-کالبدی غیر ممکن خواهد بود (پور احمد و همکاران، 1384، 41) معنای نمادین محیط مصنوع و عناصر آن در هر یک از تمدن های بشری گویای معنایی است که محیط به ذهن انسان متبادر نموده و در نتیجه بر ادراک او از محیط و رفتار او تاثیر گذاشته و در نهایت فرهنگ او را شکل میدهد(مریم خستو،33،1395). هافستد، به دو نوع فرهنگ متمایز اشاره میکند، یکی فرهنگی که در موسیقی، نقاشی و ادبیات و امثال آن جلوه میکند و تاکید آن بر یک محصول و یک "دست ساخته" بوده و میراث فرهنگی جامعه را شکل میدهد و دیگری"نرم فزار های ذهنی" است که پدیده ای جمعی بوده و همه مردمی که در آن محیط زندگی میکنند، در آن سهیم هستند و اعضای یک گروه را از گروه دیگر متمایز میسازد، این نوع فرهنگ شامل نهاد ها نظام قانونی، شیوه اداره جامعه، الگو های خانواده و هنجارهای اجتماعی است و همه فعالیت ها و کنش های متقابل و داد و ستد ها را در بر میگیرد( Hofstede,2010:208). با استناد به این نظریه در زندگی اجتماعی ترکمن ها نیز نوعی قانون در نظام اجتماعی و شیوه اداره جامعه وجود دارد که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد. راپوپورت معتقد است:« فرهنگ مجموعه ای از ارزشها و عقاید در بر دارنده ایده آل های گروهی از مردم است که در فرایند فرهنگ آموزی، میان اعضای آن گروه منتقل میشود» منظور او از فرهنگ آموزی، انتقال ارزشها و عقاید از نسلی به نسل دیگر، در میان اعضای یک فرهنگ مشابه است(Rapoport,1998:9). از نظر آنتونی گیدنز، ارزشها مفاهیم انتزاعی و مجردی هستند که مشخص میکنند در یک فرهنگ معین، چه چیزی مهم، ارزشمند و مطلوب تلقی میشود. هنجارها قواعد رفتار هستند که ارزشهای یک فرهنگ را منعکس میکنند، ارزشها و هنجار ها همراه با هم به نحوه رفتار اعضای یک فرهنگ، در محیط پیرامون آنها شکل میدهد (گیدنز،1389: 68). همچنین آنتونی گیدنز معتقد است که تفسیر فرهنگ، به محقق این امکان را میدهد که از ساختارگرایی عبور کرده و تحلیل معانی و نمادهای چارچوب فرهنگی را از دیدگاه بومیان، مورد نظر قرار دهد (ساروخانی،122،1386) هر رفتاری که توسط انسان صورت میگیرد، اساساً متکی به فرهنگ است و فرهنگ به عنوان مجموعه دستاوردهای مادی و معنوی جامعه بر معماری فضاهای شهری تاثیر میگذارد (حبیبی و دیگران،66،1391). کلیفوردگیرتز از جمله فرهنگ شناسانی است که علاوه بر اینکه به نظریه پردازی پرداخته، کارهای تجربی متعددی نیز در جوامع مختلف به انجام رسانده است. مهمترین کار گیرتز « تفسیر فرهنگ ها» نام دارد که عرصه جدیدی در مطالعه پدیده فرهنگی نسبت به گذشتگان خود به وجود آورده است. بنا به تعریف کلیفورد گیرتز، فرهنگ، بر الگو های نهفته در نهاد ها، که به صورت تاریخی انتقال یافته است دلالت میکند، نظامی از برداشتهایی که به او ارث رسیده و با صورت های نمادین بیان شده است (Geertzel,1973:89). او معتقد است که فرهنگ، مجموعه ای از نظام مفاهیمی است که به همراه نمادها مطرح میشود و به عاملی تبدیل میگردد که انسانها میتوانند از طریق آن با یکدیگر ارتباطات لازم را برقرار نمایند به نظر گیرتز هنگام مطالعه فرهنگ باید به عوامل زیر توجه کنیم: 1- توصیف موضوع. 2- برگرفتن عناصر توصیف شده از گفتمان های اجتماعی حاضر به منظور معنی شناسی و معنی سازی. 3- انطباق یافته های توصیفی و گفتمانی با حقایق موجود در عینیت زندگی افراد بومی
موضوع مورد مطالعه در این پژوهش نیز با تا حدودی با طرح گیرتز منطبق است و به دنبال تفسیر نهایی عوامل فرهنگی است تا بتواند تاثیر آنها را بر تداوم سکونتگاه های ترکمنی بررسی کند در این میان به پدیده های معماری پرداخته میشود که مستقیما از فرهنگ تاثیر گرفته اند. «آنچه در زمینه معماری با عنوان فرهنگ شناخته میشود و چه بسا بتوان آن را فرهنگ معماری نامید، پدیده و خصوصیتی است که ضمن آن که به شکلی مستقل قابل طرح، مطالعه و معرفی است، اما وجود آن از عوامل متعدد شکل دهنده به فضای معماری ناشی شده و به همین سبب ریشه در تاریخ یک سرزمین دارد» (سلطان زاده، 12،1396) بر همین اساس مولفه های معماری که ریشه در فرهنگ ترکمن دارند، شناسایی و بررسی میشوند.
یافته ها:
معماری ترکمن مثل هر معماری دیگری برگرفته از رابطه ای پایدار بین فرهنگ، محیط واقتصاد میان جوامعی بود که ترکمن ها با آن جوامع در ارتباط بودند و همانطور که انتظار میرود میتوان به وضوح ثاثیر پذیری از معماری شهر های حاشیه دریای مازندران و نیز تاثیر پذیری از معماری روسیه را در معماری ترکمن مشاهده نمود البته باید به این مهم توجه شود که ترکمن ها به خوبی عناصر معماری دیگر فرهنگ ها را به گونه ای همساز و همگون با ویژگیهای خاص فرهنگی خود مطابقت داده و در معماری استفاده کردند.
برای بررسی اجمالی تر تاثیر مولفه های فرهنگی بر کالبد معماری و شیوه سکونت ترکمن ها، ابتدا به بررسی ساختار اجتماعی و نظام خویشاوندی این اقوام اشاره میشود: مطابق نظریه گیدنز، میتوان سه عامل عمده را شناسایی نمودکه بدون شک بر تغییرات اجتماعی تاثیر داشته اند: محیط مادی، سازمان سیاسی و عوامل فرهنگی (گیدنز، 1389، 63) ویلیام آیرونز معتقد است که کوچ نشینی ترکمنها تنها نوعی سازگاری با محیط فرهنگی و زیستی شان نبود و این موضوع را یک نوع سازگاری سیاسی به شمار می آورد : کوچ های فصلی برای تعداد اندکی از ترکمن های کوچ نشین (چاروا) در مناطق خشک شمال دشت گرگان مفید بود ، اما اکثر ترکمن های کشاورز ( چمور) که در مناطق مرطوب جنوبی دشت گرگان میزیسته اند، نیازی به تحرک نبود و بسیار کم جابجا میشدند و موضوع کوچ نشینی آنها بیشتر جنبه سیاسی دارد، ترکمنها حق خود میدانستند که از همسایگان فارس خود خراج بگیرند و به به کاروانهای فارس حمله کنند و هنگامی که نیروها نظامی پادشاهان به سراغ شان می آمد کوچ کنند و این را امری جهت تضمین استقلال و آزادی سیاسی و استفاده از فرصت و نیز تاکتیکی برای اجتناب از کنترل حکومت ایران میدانستند. ( آیرونز، 1385، 15و16) این نکته نیز قابل ذکر است که: چاروا های صحرا نشین، قبل از ترک محل سکنای خود، به عزم ییلاق زمینهای خود را به چمور های مسقر که آنها نیز به پرورش دام در مقیاس کوچکتر مشغول بودند، اجاره میدادند (Yate,C,E,1900,P279). این مسائل ،کوچ روی قبایل ترکمن را از نظر مادی و سیاسی توجیه میکند.
قشربندی اجتماعی: نحوه استقرار فعالیتها در"تام" و"اوی" بر اساس ساختار خویشاوندی:
کل ترکمن ها را می توان به عنوان یک گروه نَسَبی توصیف کرد و تمامی این گروه های نَسَبی را بدون در نظر گرفتن سطح تقسیم بندی به ترکمنی میتوان «تایپا» (taypa) یا طایفه نامید. بزرگترین زیرگروه ها در این سلسله مراتب اغلب «حالق» (halq) نامیده شدهاند. به گروه هایی از قبیل یموت، تکه و گوکلان، عمدتاً عنوان حالق اطلاق شده و کوچکترین گروه ها که معمولاً«تیره» (tire) نامیده شده است(آیرونز،1385، 107). ترکمنها به آلاچیق خود اوی (Oy) می گفتند. اين اصطلاح، اكنون نامي عمومي است كه براي"خانه" و "منزل" در ميان اين اقوام رايج شده است. در برخي مناطق دركنار اين آلاچيق ها ساختماني با خشت، گل ،چوب ویا مصالح ديگر ساخته مي شده است كه شريعت زاده آنها را «فرعیات اوی» مینامد (رستم زاده،1391، 135).در زیر نمودار و جدولی آمده که برداشت نگارندگان از این تقسیمات اجتماعی را بر اساس گروه های مکانی توضیح می دهد.
تصویر4: تقسیمات ایلی و گروه های مکانی مرتبط با آن در گذشته و امروز
جدول شماره 1: تعریف عناوین ذکر شده در تصویر4
عنوان | تعریف | عکس |
اوی | آلاچیق، کوچکترین واحد اجتماعی و محل اسکان و زندگی یک خانواده ترکمن. |
|
سرغن یا سیرغین | نماینده یک خانواده فامیلی، چند اوی به صورت خطی کنار هم، نحوه چیدمان: آلاچیق پدر وسط، پسر بزرگ سمت راست و بقیه پسر ها در سمت چپ. |
|
اُبه | چند سرغن به صورت ردیف هایی پشت سر هم که خویشاوندی نزدیک داشته و از یک اچراگاه مشترک استفاده می کنند. |
|
یورت | متشکل از چندین اُبه و محل اقامت طایفه است، درفرهنگ معین: به معنی محل خیمه و خرگاه و در زبان ترکی به معنی میهن آمده. |
|
تام | خانه چوبی دو طبقه نخستین بار، در کنار آلاچیق ها احداث شد، متشکل از چند اتاق که هر اتاق برای زندگی یک خانواده ترکمن می باشد. نزدیک ترین عنصر مسکونی به سرغن. به عنوان بخش بیرونی به جای آلاچیق مهمان و برای مهمان ساخته شد و در کنار بخش اندرونی(الاچیق) قرار داشت. |
نزدیک ترین فرم به سرغن |
یک اتاق از تام | نزدیک ترین و شبیه ترین عنصر واحد مسکونی به اوی و محل زندگی یک خانواده ترکمن. |
|
چند تام با حیات مشترک | نزدیک ترین فرم به اُبه چندین تام که در یک حیاط مشترک قرار داشته و معمولا خویشاوندی نزدیکی با یکدیگر دارند.
|
|
درِ تام، رو به جنوب باز مي شود و قبل از ورود به اتاق، ايوان كوچكي قرار دارد كه اين ايوان اتاق را از باران مداوم منطقه در امان نگاه مي داشته و از آن به عنوان كفش كن نيز استفاده می شود. افرادی که در یک خانه زندگی میکنند همه اعضای یک خانواده بزرگ هستند، عموماً بعد از یکجا نشین شدن ترکمنها و استفاده آنها از مسکن ثابتی به نام تام ها هر خانواده ترکمن در یک اتاق از تام مستقر میشود. به این معنی که هر اتاق از تام نقش یک اوی را برای خانواده ایفا میکند. خانه هاي مسکونی گمیشان از دویا چند اتاق تشکیل شده است که فضاي اصلی زیست در واحد مسکونی محسوب می شود و در بیشتر موارد محدوده مربع شکل وساده اي است و از هر اتاقی یک در به ایوان باز می شود و یک در نیز اتاق ها را از طریق راهروی میانی به هم وصل میکند و هر اتاقی نیز داراي دو الی سه پنجره می باشد . این اتاق ها مرکز عمده فعالیت هاي یک خانوار محسوب می شود . خورد و خواب، نگه داري از اطفال، نگه داري از وسایل خانه، ابزار آلات مختلف، پذیرایی از میهمان از جمله فعالیت هایی است که به اقتضاي شرایط همگی در آن انجام می پذیرد . البته میتوان فضاي اتاق را نزدیکترین عنصر واحد مسکونی به آلاچیق دانست. در بررسی نحوه قرار گیري اسباب و وسایل زندگی و نیز عملکردهایی که در یک اتاق جریان دارد با مختصر تفاوتهایی مشابه همان آلاچیق هاي قدیمی و وضعیت زندگی ترکمنهاست (تازیکه،1388، 5). فاصله اوی ها در هر اُبه نسبت به یکدیگر و محل قرار گیری این آلاچیق ها میتواند مبین این باشد که صاحبان اوی وابسته به کدام طایفه بوده و از چه مراتعی استفاده میکنند. بنا بر این موقعیت استقرار اوی ها نسبت به یکدیگر نمایانگر ارتباط اقتصادی و اجتماعی ساکنان اوی ها میباشد. اوی های همسایه معمولا خویشاوند بوده و دارای مرتع مشترکی هستند و دام های آنها در یک چراگاه ، چرا میکنند. شیوه چیدمان آلاچیق در میان ترکمنها بر اساس مرکزیت پدرسالارانه انجام میپذیرفته است بدین معنی که ابتدا پدر خانواده اوی (آلاچیق) خودرا برپا مینموده و آلاچیق پسر بزرگ تر در سمت راست آن برپا میشده و آلاچیق های بعدی در سمت چپ آن استقرار پیدا کرده و به این صورت خطی ایجاد میگردید که به آن «سیرغین یا سرغن» میگویند، که نماینده یک خانواده فامیلی بوده است. این ردیف خانه سازی به صورت موازی تکرار میشده و هرکدام نماینده خانواده مشخصی بوده (کنعانی،1379، 228)
| محل اقامت | تام | سرغن |
A | پدر یا بزرگ خانواده |
|
|
B | پسر بزرگ | ||
C | پسران دوم به بعد |
جدول شماره 2: مقایسه فضای سرغن و تام
برابری خواهی و مهمان نوازی و بازتاب آن در خانه های گمیشان:
عوامل فرهنگی بسیاری بر شکل گیری فضا ها در خانه های ترکمنی گمیشان نقش دارند که توضیح پیرامون هر یک از این عوامل از فرصت این پژوهش خارج است، در این بخش دو عامل فرهنگی که در زندگی ترکمن ها نقش پر رنگ تری داشته و نیز تاثیر گذاری مشخص تری هم بر معماری دارند شناسایی شدند که مستقیما بر تقسیمات فضایی و شکل گیری خانه های ترکمنی گمیشان اثر گذار بوده اند این عوامل عبارتند از:
1. برابری خواهی و 2. مهمان نوازی
1. برابری خواهی و بازتاب آن درتقسیمات فضایی در خانه های گمیشان:
بنا بر مطالعات محمد امین کنعانی در سـازمان اجـتماعی ترکمن قشر بندی‌های اجتماعی شناخته شده در جوامع دیگر مشاهده نشده است. همه ترکمنها، بـه عنوان یـک کـل، فـرزندان اوغورخان محسوب می شدند.بنابراین از نظر اجتماعی همه در یک رده قرار میگرفتند، یکدیگر را برادر می‌خواندند وبه طور یکسان از امکانات اقتصادی مـانند مـرتع و آب استفاده میکردند.به همین دلیـل آنها را کـوچ روهـای بـدون قـشربندی محسوب داشتهاند. قبایل ترکمن یموت بی رحمانه مساوات طلب بودند. آنها رئیس قبیله نداشتند، سلسله مراتب قدرت سیاسی نداشتند، نهاد های اجرایی دائمی وجود نداشت روابط سیاسی از طریق نسب پدری سازماندهی میشد و نظم از طریق تقابل متوازن دودمانهای مشترک حفظ میگردید (کنعانی، 1379: 226و227). "ساقلوی هر طایفه خراج سالیانه از روستاهای فارس که در جنوب قلمروش قرارداشتند میگرفت و در مقابل تعهد میکرد که نه تنها به آن روستا حمله ننماید بلکه از آنها در مقابل حمله سایر اعضای ایل خود و سایر ایل ها جلوگیری کند" (Ironz,1969,102) آیرونز مساوات طلبی (Egalitarian) یموت را به دو ویژگی محیط شناختی عمومی در جوامع کوچ نشین نسبت میدهد: تراکم جمعیتی اندک و سادگی در تحرک جغرافیایی. در کتاب "نوشته های کهن ترکی" نیز آمده: «اغوز ها دارای هیچ خانی نبودند، که در نوشته های ترکی مغولستان نیز به این امر اشاره شده»(Orkun,H.N,1940,p397). آرمینیوس وامبری هم دررابطه با این برابری طلبی میگوید: «در مدت توقف نزد ترکمن ها چیزی که از همه بیشتر باعث تعجب من شد این بود که حتی یک نفر را هم ندیدم که هوس فرماندهی داشته باشد یا حاضر باشد آمریت دیگری را قبول کند. خودشان به طیب خاطر میگویند: ما مردمی هستیم بدون سرکرده و مایل هم نیستیم چنین چیزی داشته باشیم. ما همه برابر هستیم و هرکس از ما برای خودش شاه است»(وامبری، 1387، 394).
سرپرستی هر طایفه با ریش سفیدانی بود که آنها را «یاشول» مینامیدند، آنها به رأی افراد طایفه برای انجام وظایفی گمارده میشدند و هر زمان که افراد طایفه لازم میدیدند، آنها را عزل میکردند،از این رو در میان ترکمنها مراجع قدرت و حاکم خونین پدید نمیآمد (پورکریم،51:1346) این برابر طلبی تا جایی پیش میرود که در ترکمن صحرا چراگاه ها که مهم ترین عامل کار و معیشت بود، به طایفه ها تعلق داشت و همه افراد با حقوق برابر از آن بهرهمند میشدند و قطعه ای از آن به کسی واگذار نمیشد و به کسی به ارث نمیرسید و هر فرزند پسر، وقتی مستقل شد به اندازه فرد دیگر طایفه، به او زمین تعلق میگرفت و این یک قاعده عمومی بود، به همین دلیل اشرافزادگی در بین ترکمنها به وجود نیامد (همان، 52) بنا بر اظهارات کونولی، «در هیچ مردی غرور از بدو تولد مستحکم تر از آنچه در بین ترکمنهاست، نبوده است. ترکمنها بین خودشان شعار انقلابی فرانسوی "آزادی- برابری" را مد نظر داشتهاند، هرترکمن ارباب و صاحب چادر خودش است و برده هیچکس نیست» (Conolly,1834,p187-188). در تشکیلات سیاسی تمام جوامع ایلیاتی، شبحی از هیات حاکمه دیده میشود، ولی ترکمنها نظیر آن را ندارند، راست است که هر یک از ایلات آنها دارای "آق سَقَلی" (ریش سفید) میباشد، ولی در حقیقت آنها فقط عمال دستجات بخصوصی هستند و بابت کفالتی که در کارها میکنند، مزد دریافت میدارند و با ملاحظاتی استثنایی و احترامات به آنها نگاه میکنند، تا موقعی که اقتدار آنها از حد معمول تجاوز نکند و ادعای خارج از اندازه نداشته باشند، همه دوستشان دارند( وامبری،1387، 394) روش زندگی سیاسی و اجتماعی ترکمنها مرتبط با آداب و رسوم کهن و سنتی آنها بود که "توره" (Tore) خوانده میشد و به آنها حق تساوی مطلق و استقلال میداد، هرترکمنی از قوانین توره طبعیت و اطاعت میکرد. اگر کسی در شکستن این قوانین میکوشید، از جامعه ترکمن طرد میگردید، (مفتاح، 1374، 14).به دلیل نقش پر اهمیتی که توره در زندگی ترکمنها دارد، در باب توره توضیحات بیشتری ارائه میگردد:
توره چیست؟ توره به معنای تشکیل دهنده اصول لازم در حیات اجتماعی غز ها (اغوز ها) بود.توره همان عدالت اجتماعی و برابری طلبی و مساوات خواهی بر پایه عقل است، یوسف خاص حاجب در اثر مشهورش مینویسد«توره میگوید: من هر مشکلی را با عدالت حل میکنم، هیچ وجه تمایزی بین یک فرد معمولی و یک سلطان وجود ندارد، همهکس به چشم من برابر اند. پسر من، اقوام من، یک مسافر بیگانه، یک مهمان، یا هر کس دیگر ...»(Yusef Has Hacib,1959,p43). در زبان ترکی و ترکمنی، قدرت سیاسی«قوت» است و توره به آن نیاز دارد تا در یک محدوده مکانی آن را به تجربه بگذارد. ماهیت وجودی آن خدمت به مردم است و نشانه آن عدالت و مساوات. خان ترکمن به معنی خدمتگزار اصلی کل ملت میبایست به مردمش خوراک و پوشاک دهد و به آنها خدمت کند و مادامی که از توره عهد شکنی نمیکرد در مقام خود باقی میماند، هرکس بکوشد توره را تغییر دهد ترکمن ها به چشم یک مجرم به اومینگرند، او را از اجتماع طرد و یا مجبور به اطاعت از رسوم توره مینمایند(مفتاح، 188،1374). در اینجا روشن شد که نقش عدالت طلبی و برابر جویی میان ترکمن ها تا چه حد اساسی و مهم میباشد. این برابری خواهی که بخشی از ویژگی فرهنگی قبایل ترکمن است و بنابراین نظر که همه آنها برابر بوده و همه از فرزندان اغوزخان هستند (Bang,W and Atat,R,1936,p10)، سرچشمه میگیرد، سبب شد تا برای ساخت مسکن چه در اوی ها یا آلاچیق ها و چه در تقسیمات فضایی در پلانهای خانه ایشان، این برابری جویی کاملاً دیده شده و به چشم بیاید در زیر جدولی برای بیان این مقایسه آورده شده:
جدول شماره 3:
تاثیر برابری خواهی بر تقسیمات فضایی
برابری خواهی در تقسیمات فضایی- مکانی ایل یموت | ||
کوچ روی | ||
خانه، شهر و یکجا نشینی | ||
در پلان های 12 خانه واجد ارزش و تاریخی ترکمنی در گمیشان نیز تقسیمات فضای برابر جویانه به وضوح آشکار است، و حتی روی نما ها نیز تقارن و تعادل رعایت شده است. همانطور که دیده میشود هندسه خالص چهارگوش که به هیچ وجه با ترکیب دو یا چند حجم ادغام نشده است و واجد محور های تقارن مشخص میباشد، خود از ارکان برابر خواهی و مساوات طلبی اجتماعی –فرهنگی میباشد. | ||
نام خانه | عکس | پلان و تقسیمات فضایی |
خـــانه آتا جانی
|
|
|
خانه بهرام محمد خوزینی |
|
|
خانه حاج محمد حاجی خوزینی |
|
|
خانه آتا حاجی خوزینی |
|
|
خانه دولو |
|
|
خانه شیر محمدی
|
|
|
خانه طالبی |
|
|
خانه عابدی کُر |
|
|
خانه مهمیانی |
|
|
خانه مظفری |
|
|
خانه گوکلانی |
|
|
خانه مصطفایی |
|
|
چگونگی طراحی و ساخت خانه ها بر پایه الگوی مهمان نوازی:
«تام به پذیرایی مهمان اختصاص دارد و معمولا یک یا دو اتاقه است» (محمودی نژاد، 1388، 65 و 91).
مطابق بررسیهای میدانی نگارندگان و صحبت با ریش سفیدان و بزرگان ساکن در منطقه گمیش تپه ، تام ( tam) های چوبی اولیه (خانه های چوبی) در کنار اوی ها بر پا میشدند و به پذيرايي مهمان اختصاص داشته اند، اصولا ترکمن ها پیش از بر پایی تام اگر متمول بودند آلاچیق جداگانه ای مختص به پذیرایی از مهمان برپا میکردند که دور تر از آلاچیق اصلی آنها بود و درب آنها به گونه ای باز میشد که دید به آلاچیق های اصلی نداشته باشد و به آلاچیقی که برای مهمان یا پسر تازه ازدواج کرده برپا میشد آق اوی ( خانه سفید) گفته میشد. اگر هم توان مالی برای برپایی آلاچیق جداگانه را نداشتند، مطابق مطالعات امین گلی هنگامی که مهمان می آمد یا پسر خانواده داماد میشد، با پرده مخصوصی به نام "توتی" گوشه آلاچیق را از سایر قسمت ها جدا میکردند( گلی، 1366، 307).
بعد از قرار داد آخال که اولین گروه از ترکمن ها به صورت غیر اجبارانه و به خواست خود در منطقه گمیشان یکجا نشین شدند تبادلات تجاری بسیاری با مناطق مرزی در روسیه داشتند و نیز طی آمد و شد های فراوان به مناطقی از روسیه برای پذیرایی از روس هایی که جهت تجارت با تاجران ترکمن وارد این منطقه میشدند و مدت زمان حضورشان بیشتر از چند روز بود ترکمن ها به فکر ساخت خانه هایی چوبی به اسم تام افتادند که در کنار آلاچیق هایشان به سبک روسی که مورد پسند میهمانانشان بود برپا نمایند، تا روس ها را به عنوان مهمان در این خانه های چوبی پذیرایی کنند، به مرور و با کم رنگ شدن حضور مهمان آلاچیق های کناری کم کم حذف شدند و اتاق های مربوط به مهمان به طبقات بالایی در تام ها منتقل شد و طبقات پایین برای استفاده خود خانواده ترکمن اختصاص یافت، حتی اگر امروز نیز به این مناطق سری بزنید، شمارا به عنوان مهمان به طبقه بالایی راهنمایی میکنند در همه خانه های منطقه گمیشان،تزیینات (عموماً نقاشی هایی به صورت دیوار نگاری و تزییناتی روی نرده چوبی پله ها) تنها در طبقات دوم به چشم میخورد. به جز تزیینات اندک ذکر شده فضای مربوط به مهمان در طبقه دوم با فضای اندرونی طبقه اول هیچ تفاوتی نداشته و کاملاً مشابه است. مواد و مصالح ساخت برخی از این خانه ها از روسیه وارد میشد،آن گونه که در کتاب مسکن بومی ترکمن آمده: برای ساخت این خانه ها از نوعی چوب یاد شده که در ترکمنی به آن "ناراد آغاج" یا چوب نراد میگویند که گفته میشود از شوروی وارد ایران میشده ( محمودی نژاد، 1388، 92) مهمان در میان ترکمن ها از جایگاه خاص و مورد احترامی برخوردار است و علاوه بر بحث محرمیت، راحتی خود مهمان از جمله مواردی است که بسیار به آن اهمیت میدهند، مثلا در فرهنگ ترکمن وقتی برای مهمان غذا آورده میشود او را با غذا تنها میگذارند تا راحت باشد و هر میزان که میل داشت از غذا استفاده کند، این امر در انتخاب جای خواب و استراحت نیز صادق است و جای مهمان را جدای از افراد ساکن در خانه قرار میدهند. و در جای دیگری در رابطه با مهمان نوازی مردم ترکمن آمده: ترکمن ها مستقل، شریف و مهمان نواز بودند، بیشتر مسافران و هیات های مامور که از نزدیک با ترکمن ها ملاقات کرده اند، شخصیت نیک مردم ترکمن را در باب مهمان نوازی ستوده اند (Debode,G,C,A,1848,P68-69).
برای اینکه از میزان اهمیت مهمان در فرهنگ ترکمن آگاه شویم به تجربیات آرمینیوس وامبری در سفر به گمیش تپه اشارتی میکنیم: در «اینجا رسم است که مهمان را به چشم نزدیکترین خویشاوند نگاه کنند.بنابراین از این پس ما در رفت و آمد آزاد خواهیم بود ولی این آزادی عمل اختصاص به قلمرو خود میزبان نداشت، (اشاره به بحث محرمیت) بلکه در تمام خاک یموت میتوانستیم از آن برخوردار باشیم و اگر کسی به یک موی سر ما میخواست دست درازی کند، عشیره او (میزبان) موظف بودند که آنرا به طور شایسته ای جبران نمایند» (وامبری، 1387، 76).
مطابق بررسیهای نگارندگان، ترکمن ها در سه مرحله سیر تکاملی از آلاچیق به تام را طی نمودند. نخست هنگامی که در مراحل اولیه اسکان بودند و در دوطرف گرگان رود ساکن شدند و آلاچیق هایشان را در دو بخش اندرونی و بیرونی برپا نمودند، آلاچیقی که به مهمان اختصاص داشت از آلاچیق های اصلی یا بخش اندرونی که خود ترکمن ها در آنها ساکن بودند جدا بود و به آن آق اوی (خانه سفید) گفته میشد که نمد روی آن تمیز و نو بود و به همین دلیل سفید بود و علت این نام گذاری نیز همین میباشد، آق اوی یا بخش بیرونی مخصوص مهمان در طرف دیگر رودخانه بود و به نحوی مستقر میشد که به درِ ورودی آلاچیق های اصلی کمترین میزان دید را داشته باشد ، برپایی آلاچیق ها توسط زنان ترکمن انجام میگرفت و جزء وظایف آنها تلقی میشدو مسماً آنان به بهترین وجه مراتب مربوط به محرمیت را در نظر میگرفتند. مرحله دوم زمانی که ارتباطات تجاری گسترده با تجار روس رونق بسیار داشت و نیاز به فضایی شایسته تر برای بخش بیرونی یا مهمان احساس میشد، در این زمان ترکمن های گمیشان مطابق سلیقه مهمانان روس خود و هماهنگ با اقلیم منطقه و آمیخته با فرهنگ اصیل ترکمن ساختمانی به نام تام را برای مهمان خود ساختند، آنها حتی برخی قطعات پیش ساخته روسی مانند در و پنجره را از طریق دریا وارد کردند و این خانه ها چون بر مبنای مهمان نوازی ساخته شدند، در همه این خانه ها یک اصل ثابت بود و آن این بود، چون برای مهمان ساخته میشدند بدون بخش مطبخ بودند، در این زمان تصاویری وجود دارد که تام ها یا بخش بیرونی را به عنوان بخش فرعی در کنار آلاچیق یا بخش اصلی و اندرونی نشان میدهند.
مرحله سوم زمانی بود که حضور مهمان کمرنگ شده و خانواده ترکمن تصمیم میگیرد که از آلاچیق به عنوان بخش اندرونی به طبقات اول تام نقل مکان کند و طبقات دوم را برای مهمان در نظر بگیرد، که در این زمان آلاچیق ها برچیده شدند و به تام های ترکمنی نیز بخشی به عنوان بخش مطبخ الحاق میشود. در انتهای این مقاله بخش های الحاق شده به خانه های ترکمنی گمیشان با عنوان مطبخ با کاربری فضای پخت و پز ، در جدولی آورده شده اند.
در کتاب مسکن بومی ترکمن با وجود آنچه گفته شده تام اختصاص به پذیرایی از مهمان دارد، در جای دیگری علت ساخت تام های چوبی دو طبقه را رفت و آمد های شاه و درباریان عنوان میکند، با وجود اینکه به نظر میرسد اساس ساخت این خانه های اولیه اسکان مهمان بوده باشد.
تصویر5: تام در کنار اوی
سه آیتم برای اثبات این نظریه وجود دارد:
1. خانه های چوبی توسط برخی از محققین با عنوان «فرعیات اوی» شناخته شده و مطابق نظر محمودی نژاد، محققی که خانه های گمیشان را بررسی کرده، خانه های اولیه گمیشان که با عنوان تام از آنها یاد میشود، در ابتدا جایگاه ویژه ای برای مهمان بوده است (محمودی نژاد، 1388، 65 و 91)
تصویر6: : استقرار چادر های ترکمنی دو طرف گرگان رود
تصویر7: عمارات و آلاچیق‌های آبادی گمیش‌تپه در سال 1280خ (منبع: مرکز اسناد تصویری کاخ موزه گلستان)
www.golestanpalace.ir
2. درتام ها یا خانه های گمیشان هیچ فضای سازمان یافته و مشخصی به عنوان فضای پخت و پز در نظر گرفته نشده و پس از اسکان ترکمن ها در خانه هایی که در ابتداویژه مهمان بودند، نیاز به فضای پخت و پز احساس شده و این فضا ها به عنوان فضاهای الحاقی در پلان ها دیده میشوند. وامبری در کتاب سیاحت درویشی دروغین در خانات آسیای میانه، سفر خود را به گمیشان بازگو میکند و از بین این نوشته ها میتوان به این امر پی برد که آلاچیقی که به پذیرایی از او اختصاص داشته از سایرین جدا بوده است، وامبری اینگونه نقل میکند:
«توقفگاهی که برای ما تعیین کرده بودند عبارت بود از چادر مخصوصی که دو قدم دورتر از رودخانه برپا شده بود، شام شب را پسر دوازده ساله صاحبخانه آورد، شب خوشی را در زیر این بنای مجلل وسبک و قابل انتقال گذراندم» (وامبری، 1387، 73 و74) از متن بالا این بر می آید که کارهای مربوط به پخت و پز از آلاچیق مهمان جدا بوده و کسی از اعضاء مرد در خانواده میزبان جهت انجام امور مربوط به پذیرایی به آلاچیق مهمان میرفته. در مسکن ثابت یا تام ها در گمیشان مشاهده میشود که فضایی با کاربری آشپزخانه را به صورت فضای الحاقی بعد از اینکه ترکمنها از آلاچیق های خود به طبقه اول این تام ها منتقل شدند ساخته شده و از ابتدا فضایی جهت انجام امور مربوط به پخت و پز در این خانه ها در نظر گرفته نشده ، در صورتی که در تقسیمات فضایی داخلی در اوی ها (آلاچیق ها) محل اجاق و پخت و پز به صورت خاص در مرکز پلان آنها قرار گرفته و جای ثابت و مهمی دارد. علاوه بر الزامات خاص اجرایی ساخت آلاچیق، شاید چون زنان در زندگی ترکمنی با وجود فعالیت بسیار، کمتر دیده میشدند حال که وظیفه برپایی اوی را دارا هستند سعی دارند در مرکز پلان آلاچیق قرار گرفته و نقش پر رنگ شان را در زندگی بیابانگردی و کوچ نشینی گوشزد نمایند. تام ها یا خانه های چوبی اولیه در ابتدا تنها فضایی برای پذیرایی از مهمان بوده است و خانواده ترکمن در آلاچیق های کناری زندگی میکردند و شاهد این مدعا این است که در این خانه های چوبی اولیه هیچ فضایی بصورت خاص برای منظور پخت و پز سازمان نیافته و آشپزخانه ها در این خانه های چوبی عموما بخش های الحاق شده به مجموعه میباشند، با اثبات این موضوع که آشپزخانه ها در این فضاها از ابتدا وجود نداشته اند و همه به صورت الحاقی، بعداً به مجموعه ها اضافه شده اند میتوان نتیجه گرفت که این فرضیه مبنی بر اینکه تام های چوبی ترکمنی از ابتدا برای مهمان ساخته شده بودند و به عنوان فضای بیرونی مورد استفاده قرار میگرفته اند و از ابتدا بر مبنای اصل مهمان نوازی شکل گرفته اند، فرضی صحیح است.
تصویر8: آلاچیق یموت یا اوی (خانه اصلی یا بخش اندرونی) و خانه چوبی یا تام ترکمنی (بخش بیرونی یا خانه مهمان) (گیلک،1393،5)
جدول شماره4: فضاهای الحاق شده به خانه های گمیشان که به عنوان فضای پخت و پز و آشپزخانه مورد استفاده قرار میگرفته.
فضاهای الحاق شده به خانه های گمیشان ، با کاربری فضای پخت و پز | |
خانه مهمیانی |
|
خانه گوکلانی |
|
خانه آتاجانی |
|
خانه مصطفایی |
|
خانه عابدی کر |
|
خانه ضیایی |
|
خانه بهرام محمد خوزینی
|
|
خانه شیر محمدی |
|
خانه آتا حاجی خوزینی |
|
خانه حاج محمد حاجی خوزینی |
|
3. در طبقات پایین و یا اتاقهای مخصوص به خود میزبان در خانه های گمیشان تزیینات خاص و ویژه های دیده نشده و تزیینات، مختص به طبقات بالایی و فضای مهمان بوده اند. بعد از اینکه ترکمن ها کم کم آلاچیق های خود را ترک کردند و در مسکن های چوبی یا تام ها ساکن شدند، بر حسب نوع معیشت و مهمانپذیرتر بودن ( مثلا اگر تاجر بودند و رفت و آمد مهمان شان بیشتر بود) طبقات اول را برای خود و طبقات دوم را برای مهمانشان انتخاب نمودند و ( مثلا اگر ماهیگیر یا کشاورز یا دامدار بودند) و مهمان پذیری شان کمتر بود، طبقات پایین برای دام ها و یا انبار استفاده شده و در طبقات بالایی اتاقی را برای مهمان با ورودی جدا اختصاص میدادند. مثلا در 3 خانه خوزینی ها چون بیشتر به تجارت اشتغال داشتند و مهمانپذیر تر بودند، مشاهده میشود که طبقات دوم خاص پذیرایی از مهمان است ولی در خانه های ضیایی مهمیانی و آتاجانی که معیشت آنان متفاوت است، از طبقات همکف برای اموری چون نگهداری از دام و یا انبار برای نگداری علوفه و یا انبار برای نگهداری از وسایل مربوط به ماهیگیری و نیز فضایی جهت انجام امور قالی بافی اختصاص یافته و خانواده نیز از طبقه دوم برای سکونت استفاده میکند. البته این نکته قابل ذکر است که در این خانه ها نیز جایگاه مهمان حفظ شده و مسیر ویژه مهمان، یعنی مسیری که از ابتدای ورود به حیاط و عبور از آن تا رسیدن به جایگاه مخصوص مهمان در نظر گرفته شده به صورت خاص در پلان این خانه ها دیده مشود که آنها مسیر ویژه مهمان را از مسیر سایر افراد خانه جدا در نظر میگرفتند و در آن مسیر ها و نیز فضاهای مختص به مهمان، تزیینات ویژه ای نیز به چشم میخورد.
نتیجه گیری:
پس از تحلیل مفاهیم برابری خواهی و مهمان نوازی در 12 الگو از خانه های سنتی، به عنوان نماینده ای از خانه های ساخته شده از اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی در شهر گمیشان نتایج تحقیق حاکی از آن بود که در تمامی نمونه های بررسی شده تقسیمات به صورت کاملا برابر و یکسان انجام شده و این امر نشان دهنده تاثیر گذاری مولفه فرهنگی برابری خواهی است که در میان ترکمن ها بسیار پر رنگ است و تا جایی پیش میرود که فضای تحت عنوان شاه نشین وجود نداشته و در خانه های ترکمنی گمیشان در بخش های بیرونی واقع در طبقات دوم فضایی که برای مهمان در نظر گرفته شده کاملا مشابه با دیگر فضاهای خانه است، در حقیقت در خانه های ترکمنی گمیشان تفکیک فضایی وجود دارد ولی تفاوت فضایی به دلیل تکیه بر اصل برابری جویی دیده نمیشود. در پلان های 12 خانه واجد ارزش و تاریخی ترکمنی در گمیشان نیز تقسیمات فضای برابر جویانه به وضوح آشکار است، و حتی روی نما ها نیز تقارن و تعادل رعایت شده است. همانطور که دیده میشود هندسه خالص چهارگوش که به هیچ وجه با ترکیب دو یا چند حجم ادغام نشده است و واجد محور های تقارن مشخص میباشد، خود از ارکان برابر خواهی و مساوات طلبی اجتماعی –فرهنگی میباشد.و این خانه ها به دلیل عدالت طلبی و برابری خواهی این قوم ، تنوع فضایی کمی در تهرنگ خود دارند.
مورد بعدی که از تحلیل های خانه های گمیشان به دست آمد این است که اساس تشکیل تام های چوبی ترکمنی اصل مهمان نوازی بوده است پس از بررسی این موضوع و یک عامل دیگری به دست آمد: اصل عدم وجود مطبخ و فضایی برای بخت و پز در تام های اولیه گمیشان. اصل عدم وجود مطبخ در همه خانه های ترکمنی گمیشان ثابت است و به اثبات رسید و بعد ها در مرحله سوم از سیر تکاملی مسکن ترکمن که حضور مهمان های روس در آن دوره کمرنگ شده بود، خانواده ترکمن تصمیم میگیرد که از آلاچیق با عنوان بخش اندرونی به طبقات اول تام نقل مکان کند و طبقات دوم را برای مهمان در نظر بگیرد و در این زمان آلاچیق ها برچیده میشوند و به تام های ترکمنی نیز بخشی به عنوان بخش مطبخ الحاق میشود، به همین دلیل تمامی فضاهای پخت و پز در خانه های گمیشان به صورت الحاقی هستند و بعداً به مجموعه ها اضافه شده اند. مهمان در کالبد خانه های گمیشان نقش پر رنگی داشته و سبب شکل گیری اولیه خانه های گمیشان (تام های چوبی دو طبقه) شده که در ابتدای امر، جهت پذیرایی از مهمان از آن استفاده میشد، در خانه های چوبی دو طبقه در ابتدای امر هیچ فضای سازمان یافته و مشخصی ویژه پخت و پز و فضای مطبخ در نظر گرفته نشده بود و فضاهای ویژه مطبخ به صورت الحاقی در این خانه ها دیده میشود..موارد دیگری که میتوان از تحلیل نقش برابری خواهی و مهمان نوازی بر خانه های گمیشان اشاره داشت، این است که ارتباط میان دو تام مستقل و همجوار جهت رعایت روش و عادات زندگی گذشته در نظام فرهنگی، مشابه ارتباط میان اوی ها در هر اُبه میباشد و نیز تجمیع فضاها در کاربری های همخوان رخ میدهد: به این معنی که از یک اتاق برای انجام کلیه امور مربوط به خانواده استفاده میشود. جدایی زنان خانواده نیز برای رعایت محرمیت به عنوان انجام دهنده فعالیت های مربوط به آماده سازی غذا و قالی بافی در مسکن امروز، زیرا این فعالیتها در گذشته در داخل آلاچیق ها انجام میپذیرفت.
- آیرونز، ویلیام جی، ترکمنهای یموت،(1385)، مطالعه سازمان اجتماعی یک جمعیت ترک زبان در آسیای مرکزی، ترجمه محمد امین کنعانی، افکار، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده مردم شناسی، تهران.
- پور احمد، احمد، قدمی، مصطفی، جهان محمدی، غلامرضا، (1384)، « بررسی روش های محله بندی شهری»، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، سال دوم، شماره هشت، زمستان.
-پور احمد، احمد، علی اکبری، اسماعیل، موسی کاظمی، سید مهدی، رحمانی، رضا،(1397)،«تدوین برنامه راهبردی توسعه شهر قزوین با تاکید بر نقش عوامل فرهنگی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال نهم، شماره 33،پاییز.
- پورکریم ، هوشنگ،(1346)،« ترکمن های یران: بررسی زمینه های اجتماعی(3) (با هم میهنان خود آشنا شویم»، مجله هنر و مردم ، شماره 61و 62 از 48 تا 64، آبان و آذر.
- تازیکه لمسکی، ایمان، (1388)، «الگوهای معماری پایدار در مسکن ترکمن»، مجموعه مقالات اولین همایش ملی معماری پایدار، همدان.
- حبیبی، کیومرث، صفدرنژاد، مجتبی، موسوی، حمیدرضا،(1391)،«ساماندهی و طراحی شهری میدان امامزاده دوخاتون شهر کرد مبتنی بر فرهنگ بومی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال هشتم، تابستان
- خستو، مریم، حبیب، فرح،(1395)،« رویکردی تحلیلی به تاثیر کالبد شهر بر فرهنگ با تاکید بر بافت شهری (مطالعه موردی، شهر قزوین)»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال هفتم، شماره 26،زمستان
- رستم زاده، یاور، ایلکا، شهاب، (1391)، « اقليم، طبيعت و معماري مسكن: پژوهشي در نحوه ساخت و اجراي مسكن روستايي تركمن با تاكيد بر تامهاي تركمني گميشان»، علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره چهاردهم، شماره دو، تابستان.
- ساروخانی، باقر، (1386)، «روایت اجتماعی- فرهنگی قصه های ترکمنی»، فصلنامه مطالعات ملی؛31، سال هشتم، ، شماره 3
- سلطان زاده، حسین، (1396)، معماری و شهرسازی ایران به روایت شاهنامه فردوسی، ویراست دوم، دفتر پژوهش های فرهنگی، تهران.
- طرح جامع توسعه و عمران و حوزه نفوذ شهر گمیش تپه،(1394)، اداره کل راه و شهر سازی استان گلستان، گ
پین مشاور نقش آرک مهرازان پارس
-کنعانی، محمد امین، (1379)، «ایرانشناسی: ایرانیان ترکمن؛ نگاهی به گذشته و حال»، مطالعات ملی، شماره 4، تابستان.
-گلی، امین، (1366)، تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمن ها، نشر علم، زمستان، تهران.
-گیدنز، آنتونی، (1389)، جامعه شناسی/ باهمکاری کارن بردسال، ترجمه حسن چاووشیان، نی،تهران.
- محمودی نژاد، هادی،(1388)، مسکن بومی ترکمن: گونه شناسی و ملاحظات کالبدی، هله،تهران.
- معيني اسدا… ،(1344)، جغرافيا و جغرافياي تاريخي گرگان و دشت: طبیعی، تاریخی، سیاسی، اقتصادی، ادبی، تهران.
- مفتاح، الهامه،(1374)، «فرهنگ آداب و رسوم وباورهای ترکمنها»، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال چهارم، دوره دوم، شماره 11، پاییز.
- ملگونف، گریگوری، والریانویچ، (1364)، سفرنامه ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر،1858و1860 م، مسعود گلزاری، دادجو، تهران.
- وامبری، آرمینیوس،(1387)، سیاحت درویشی دروغین در خانات آسیای میانه، فتحعلی خواجه نوریان، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
منابع انگلیسی:
- Bang,W and Atat,R.R, (1936) ouz kagan Destani, Istanbul
- Conolly,A,(1834), Journey to the North of India,Overland from England, through Russia, Persia and Afghanistan, London 2Vols, vol 1
- Debode,G,C,A,(1848),On the Yamud and Goklen tribes of Turkmenia ,Journal of the Ethnological Society, Vol ,I ,London
- Geertz, Clifford (1973), Interpretation of Cultures, Selected Essay, by Basic Books, Inc , Library of Congress Catalog Card Number: 73-81196, New York.
- Hofstede, G., Gert Jan Hofstede, & Michael Minkov (2010), Cultures and Organizations: Software of the Mind. New York: McGraw-Hill UK.
- Ironz ,Georg William, 1969, THE YOMUT TURKMEN: A STUDY OF KINSHIP IN A PASTORAL SOCIETY, a dissertation submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of doctor of philosophy in the university of Michigan.
- Orkun ,H.N,(1940), Eski Turk Yazitlari, Istanbul, Bilge, East,section35.
- Rapoport, Amos.(1998), Using Culture in Housing Design, University of Wisconsin, USA: Milwaukee.
- Vambery, A, 1874, Central Asis and Anglo-Russian frontier Question, London
- Yate,C,E,(1900), Khutasan and Sistan, London
- Yusuf Has Hacib, 1959, Kutadgu Bilig. Translated from Chagatai into modern Turkish by Arat.R.R. Ankara
www. ok.ru/turkmenchilik/topic/64854479811992-
