تحلیل ساماندهی آرامستانهای شهر اصفهان از منظر الگوی شهر ایرانی اسلامی
الموضوعات :اصغر منتظرالقائم 1 , فردین کوشکی 2
1 - استاد گروه تاریخ، دانشگاه اصفهان
2 - دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه اصفهان
الکلمات المفتاحية: آرامستان, ساماندهی, آرامستانهای محلی, باغ رضوان و الگوی ایرانی اسلامی,
ملخص المقالة :
همچنان که مرگ مرحلهای گریزناپذیر از حیات انسان است، آرامستان نیز همواره یکی از فضاهای اصلی و غیرقابل اجتناب هر سکونتگاه انسانی و از آن جمله شهرهای ایرانی - اسلامی بوده است. در پژوهش حاضر به تحلیل ساماندهی آرامستانهای شهر اصفهان از منظری بومی و اسلامی پرداخته شده است. روش تحقیق، کیفی و روش نمونهگیری به صورت هدفمند است. در مقایسه بین آرامستانهای محلی (رویکرد غیرمتمرکز) و باغ رضوان (رویکرد متمرکز)، نتایج نشان میدهد در آرامستان باغ رضوان خدماترسانی بهتر است و مسائل بهداشتی و شرعی بیشتر رعایت میشود. دسترسی به آرامستانهای محلی اصفهان آسانتر است. آرامستانهای محلی دارای مقیاس انسانی‌ترند و باعث ایجاد انسجام اجتماعی بیشتر میشوند. با تقویت آرامستانهای محلی، آزادی افراد برای تعیین مکان تدفین بیشتر است و همچنین به دلیل دسترسی راحت به فضای آرامستان، یاد مرگ را در جامعه و شهر تقویت میکند و غایت فضای آرامستان را که ایجاد تذکر برای زندگان است، تأمین می‌نماید.
اوشیدری، جهانگیر (1371)، دانشنامه مزدیسنا، واژه‌نامه توضیحی آیین زرتشت، نشر مرکز، تهران.
آلسوپ، بروس (۱۳۷1)، تئوری نوین معماری، ترجمه پرویز فیروزی، کتابسرا، تهران.
دفتر پژوهش‌های فرهنگی شهرداری تهران (1383)، طرح مکان یابی گورستان‌های آتی کلانشهر تهران، سازمان بهشت زهرا(س) تهران.
دفتر پژوهش‌های فرهنگی شهرداری تهران (1384)، ساماندهی گورستان‌های تاریخی، متبرکه و متروکه تهران، سازمان بهشت زهرا(س) تهران.
دورانت، ویلیام جیمز (1372)، تاریخ تمدن. جلد1، ترجمه احمد آرام، چاپ چهارم، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
سازمان آرامستانهای شهرداری اصفهان (1396)، سازمان آرامستانهای شهرداری اصفهان.
سلطانی‌فرد، هادی و قاسمی، ایرج (1397). «اثرات دگرگونی ساختار بر ادراک منظر در بافت تاریخی منطقه 12 شهر تهران»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی. شماره سی و سوم.
سند راهبردی سازمان آرامستانهای شهرداری اصفهان (1395)، سازمان آرامستانهای شهرداری اصفهان.
عزیزی، محمد مهدی؛ زیردست، اسفندیار و اکبری، رضا (1397)، «واکاوی تبلور عدالت محیطی در اندیشه آرمانشهری اسلامی جهت کاربست در شهرسازی اسلامی؛ مطالعة موردی: محله روستا بنیان سفین کیش»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره سی و چهارم.
فرهادی پور، احمد (1388)، «راهبردهای مکان یابی گورستان در شهرهای کشور»، اندیشه ایرانشهر، شماره 13.
کریستین سن، آرتور (1369)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، جلد ششم، دنیای کتاب، تهران.
مسعودی اصل، بهزاد؛ فرزین، احمدعلی و براتی، ناصر (1395)، «مردم پسندی در یادمان‌های شهید، ارزیابی موفقیت اجتماعی طرح‌های بنیاد شهید»، ویژه نامه منظر، شماره 34.
ملاصالحی، حکمــت الله (1394)، «بازخوانی حافظه و هویت در معماری یادمانی ایران»، مجله علمی پژوهشی باغ نظر.
منتظرالقائم، اصغر و حمیدی اصفهانی، حسین(1387). «جایگاه آرامستان و نقش آن در شهر اسلامی»، نخستین همایش آرمان شهر اسلامی، اصفهان.
وحیدزادگان، فریبا؛ ایرانی بهبهانی، فریبا و طالبیان، محمدحسن (1392)، «ارزیابی متغیرهای تاثیرگذار بر زیبایی منظر تاریخی- فرهنگی آرامستانهای اسلامی ایران؛ نمونه موردی: تخته فولاد اصفهان»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره یازدهم.
هزینه های امامزاده کوجان (1396)، هیئت امنای امامزاده کوجان اصفهان.
Basmajian, C., Coutts, C. (2010), “Planning forthe disposal of the dead”, Journal of the American Planning Association, 76 (3),305-317.
Christopher Couttsa, Carlton Basmajianb, Timothy Chapina (2011), Projecting landscapes of death, Landscape and Urban Planning, 102 (2011) 254– 261.
Francis, D., Kellaher, L., Neophytou, G. (2000), Sustaining cemeteries: The user perspective, Mortality, 5 (1), 34-52.
Kong, L. (2011), “No place, new places: Death and its rituals in urban Asia”, Urban Studies, 1–19.
Manneke, E. (2012), History in Hamilton Cemetery, Hamilton, Hamilton Municipal Cemeteries.
Marr, K. (2007), Green memorial concept growing in Virginia, The Washington Post.
Petersson, A., Wingren, C. (2011), “Designing a memorial place: Continuing care, passage landscapes and future memories”, Mortality, 16 (1), 54-69.
Relyea, Diane E. (2013), Guidelines to Enhance the Ecological Value of Cemeteries in Southern Ontario, Thesis presented to Landscape Architecture, The University of Guelph.
Shinder, K. (2004), Quest for good governance: Contribution ontribution and potential of religiouse, Institution As Stakeholders.
Winter, C. (2011), “First World War cemetery: Insights from Visitor Books”, Tourism Geographies, 13 (3): 462-479.
URL1- www.irna.ir/news/81700876/.
URL2- www.farsnews.com/news/13970522000137/.
URL3- www.isna.ir/news/97052211471/.
URL4- www.farsnews.com/news/13940104000181/.
URL5- https://www.mojnews.com/183813/.
Analysis of cemeteries organizing in Isfahan city from the perspective of the Islamic Iranian city pattern
Asghar Montazerolghaem*
*Prof. Dept. of History, University of Isfahan, montazer5337@yahoo.com (Corresponding author), Tel: 09131072378
Fardin Kooshki
P.H.D Dept of Geography and Urban planing, University of Isfahan (f.kooshki64@gmail.com).
Abstract:
As death is an inevitable stage of human life, the cemetery has always been one of the main and unavoidable spaces of every human settlement, including Islamic Iranian cities. The present study has been carried out to analyze the organization of the cemeteries in the city of Isfahan from a native and Islamic perspective. The research methodology is qualitative and Sampling method is purposeful. In compared to local cemeteries (Decentralized approach) and Rezvan Garden (Centralized approach) results show that, in cemetery of the Rezvan Garden, it would be better service and hygienic and religious issues are being respected. In the case of Isfahan local cemeteries is easier access to them. local cemeteries have a more human scale and create social cohesion and with reinforcement of local cemeteries, the freedom of individuals is greater to determine the place of burial. As due to easy access to space of cemetery, strengthens the memory of death in society and the city and create the ultimate goal of space of the cemetery, which is a reminder to the live people.
Keywords: Cemetery, Organization, Local Cemeteries, Rezvan Garden and Islamic Iranian pattern.
تحلیل ساماندهی آرامستان های شهر اصفهان از منظر الگوی شهر ایرانی اسلامی1
اصغر منتظرالقائم*
*مسئول مکاتبات، استاد گروه تاریخ، دانشگاه اصفهان(montazer5337@yahoo.com و 09131072378).
فردین کوشکی
دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه اصفهان(f.kooshki64@gmail.com).
چکیده:
همچنان که مرگ مرحلهای گریزناپذیر از حیات انسان است، آرامستان نیز همواره یکی از فضاهای اصلی و غیرقابل اجتناب هر سکونتگاه انسانی و از آن جمله شهرهای ایرانی اسلامی بوده است. در پژوهش حاضر به تحلیل ساماندهی آرامستان های شهر اصفهان از منظری بومی و اسلامی پرداخته شده است. روش تحقیق به صورت کیفی و روش نمونهگیری به صورت هدفمند می باشد. در مقایسه بین آرامستان های محلی(رویکرد غیرمتمرکز) و باغ رضوان(رویکرد متمرکز)، نتایج نشان میدهد در آرامستان باغ رضوان خدماترسانی بهتر می باشد و مسائل بهداشتی و شرعی بیشتر رعایت میشود. در مورد آرامستان های محلی اصفهان، دسترسی به آن ها آسانتر است.آرامستان های محلی دارای مقیاس انسانیتر میباشند و باعث ایجاد انسجام اجتماعی بيشتر میشوند. با تقویت آرامستان های محلی، آزادی افراد برای تعیین مکان تدفین بیشتر است و همچنین به دلیل دسترسی راحت به فضای آرامستان، یاد مرگ را در جامعه و شهر تقویت میکند و غایت فضای آرامستان را که ایجاد تذکر برای زندگان می باشد را تامین میکند.
واژگان کلیدی: آرامستان، ساماندهی، آرامستان های محلی، باغ رضوان و الگوی ایرانی اسلامی.
وضعیت کنونی حاکم بر شهرهای داعیهدار اسلام نشان از آن دارد که علم و عمل شهرسازی، سمت و سویی متمایز از آموزه های اسلامی داشته و تنها اشتراک اندکی با منابع دین مبین )قرآن، حدیث و کلام( دارد. این حوزه اشتراک نیز پوسته و پوششی ظاهری در این وادی است که جز در کلام منجر به شکل گیری دانش کاربردی عملی در شهرسازی اسلامی نشده است. لازمه خروج از این خلأ ایجاد شده و رسیدن به یک شهرسازی واقعی اسلامی پرکردن خلأیی است که خود موضوعات متفاوتی را در بر میگیرد(عزیزی و همکاران، 1397: 6). بافتهای تاریخی شهرهای ایرانی در یک قرن اخیر، با تغییرات گستردهای در فرم و ساختار روبهرو بودهاند. رشد مداوم شهرها، تحمیل مدرنیزاسیون از بالا و پیروی از الگوهای غربی، بدون انطباق با زمینه های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی سبب اضمحلال سنتهای به جای مانده و تغییر، جایگزینی و یا حذف عناصر تاریخی و فرهنگی شهرها شده است(سلطانی فرد و قاسمی، 1397: 28). یکی از عناصر شهری که از نظر هویتی درحال تغییر می باشد آرامستان ها می باشند. گسترش اسلام و رشد آیین تشیع نقطه اوج توسعه فضاهای آرامگاهی می باشد. در طی تاریخ در میان اماکن مقدسه، مقابر امامان شیعه و بستگان آن ها در کربلا، نجف، مشهد، قم و سامرا کانون های طبیعی تمایلات مذهبی مردم شیعه می باشند. در نتیجه خیلی زود بنای آرامگاه ها به عنوان سمبل خواسته های فرهنگی، مذهبی و سیاسی و اجتماعي شیعه شناخته شده است. رشد سریع فرهنگ زیارت قبور ائمه و خواندن نماز و ادعیه و ختم قران در این امکنه و رقابت روزافزون در به خاک سپردن مردگان در جوار مزار آن بزرگواران همه از عواملی بود که باعث توسعه فضاهای آرامگاهی می شد.
البته اهمیت آرامستان فقط مربوط به شیعیان نبوده است و تمامی اديان الهي و مذاهب اسلامی به این دانه شهری توجه داشته اند. از نظر تاریخی گردشگری مذهبی یکی از قدیمی ترین و پررونق ترین گردشگری های گذشته و حال حاضر در سراسر جهان است (شیندر، 2004: 2) و سابقه آن به فرهنگ دینی می رسد به ویژه آرامستان ها یکی از مراکز مهم گردشگری بوده است. اگر نگاهی به تاریخ گذشته در زمینه سفرها و گردش های مذهبی همچون مراسم مقدس یونانیان باستان در معابد آپلون، سفرهای مصریان برای دیدار از فراعنه، (دورانت، 1372: 205) انجام مراسم مقدس ایرانیان باستان در معبد آناهیتا کنگاور و نظایر آن داشته باشیم (کریستین سن، 1369: 232) و قبور پادشاهان هخامنشي در نقش رستم و دشت مرغاب می بینیم که هر یک به گونه ایی، قدمت و رواج این نوع از گردشگری را در میان ملل مختلف نشان می دهند. اهرام مصر، کاتاکومب2 های رومی، گور دخمه های مادی، مقابر صخره ایی هخامنشی و استودان3 های ساسانی همه تنوع و گستردگی معماری آرامستان ها را نشان می دهند.
برنامه ریزی و ساماندهی آرامستان ها بویژه در شهرهای با هویت اسلامی از اهمیت ویژه برخوردار است. پژوهش های متعددی در خصوص برنامه ریزی آرامستان ها انجام گرفته است از جملهWinter(۲۰۱۱) در مطالعات خود اشاره می کند که بازدید از میدان های جنگ و آرامستان های آن، سنتی دیرینه است که یاد و خاطرات جنگ را زنده نگه می دارد. در حالی که زیارت شکل غالب بازدید در چنین سایتهایی بوده، اما اکنون به جاذبهای گردشگری تبدیل شده است.Relyea(2013) در مطالعه با عنوان "راهنمایی هایی برای اعتلای ارزش بوم شناختی آرامستان ها در جنوب اونتاریو" تأکید بر جنبه های بوم شناسانه آرامستان در کنار ارزش های فرهنگی آن هادارد. البته در مطالعات متعدد دیگری به صورت خاص آرامستان ها در شهرها و کلان شهرها در کشورهایی مانند آمریکا، کانادا، استراليا و برخی کشورهای اروپایی در ابعاد و ویژگی های بصری، ارزش های کارکردی در قالب گردشگری، سبک معماری و طراحی محیطی و... توسط محققینی چون Manneke (۲۰۱۲) در شهرها Petersson, Wingren (۲۰۱۱) در آرامستان های جنگ های داخلی آمریکا، Basmajian, Coutts(۲۰۱۰)Francis, Kellaher and Neophytou (۲۰۰۰) در آرامستان های کانادا، Christopher Couttsa and et al (۲۰۱۱) در آمریکا، Kong (۲۰۱۱) در شهرهای آسیا و Marr (۲۰۰۷) در ویرجینیای آمریکا انجام گردیده است که در این پژوهش برای جلوگیری از اطاله کلام فقط از آن ها نام می بریم.
در ایران نیز پژوهش هایی در این زمینه انجام شده که به چند مورد از آن ها اشاره می شود: منتظرالقائم و حمیدی اصفهانی(1387) در پژوهش «جایگاه آرامستان و نقش آن در شهر اسلامی» معتقد است آرامستان شهر، یک دانه شهری و جزئی از فرهنگ و تمدن و حیات اجتماعی مسلمانان است لذا لازم است همچون اعصار نخستین اسلامی در کنار محلات و شهرها احداث گردد تا دسترسی به آن آسان باشد و مردم مسلمان متحمل اتلاف اوقات خود و هزینه های بی شمار نگردند و رغبت دیدار از مزارات در آن ها افزایش یابد. وحیدزادگان و همکاران(1392) در پژوهشی با عنوان «ارزیابی متغیرهای تاثیرگذار بر زیبایی منظر تاریخی- فرهنگی آرامستان های اسلامی ایران (نمونه موردی: تخته فولاد اصفهان)» معتقد است تخت فولاد علاوه بر ارزش های مذهبی، ارتباط قوی بین شهروندان با این آرامستان به عنوان یکی از کانون های گردشگری اصفهان از دیرباز تاکنون، آینهی تمام نمای فرهنگ و هنر ایرانی اسلامی بوده است.
مسئله پژوهش از اینجا ناشی می شود که ایجاد کلان آرامستان ها در خارج شهر مانند باغ رضوان اصفهان، تحت تاثیر طرح های جامع و شهرسازی مدرنیستی در ایران گسترش یافت، در حالی که در خود کشورهای غربی صدها آرامستان درحال استفاده در داخل شهرهای آنان وجود دارد مانند قبرستان پرلاشز، قبرستان میلان، قبرستان کانتر بري لندن، قبرستان شهر ادین برو انگلستان، قبرستان ویکتور هوگو پاریس و غیره. براساس طرح های جامع و شهرسازی مدرنیستی، آرامستان در رده کاربری‌های خدمات شهری در کنار کاربری‌هایی چون کشتارگاه‌ها، جمع‌آوری و دفع زباله، میادین میوه و تره‌بار، ایستگاه‌های آتش‌نشانی، ترمینال مسافربری، پارکینگ‌ها و... در نظر گرفته‌شده است و جزو خدمات مزاحم شهری محسوب می شود یعنی آرامستان را صرفاً مکانی برای دفن مردگان می پندارد اما در شهر ایرانی - اسلامی آرامستان به عنوان یک فضای فرهنگی در شهرها مطرح است و تلفیق آرامستان با زندگی روزانه اجتماع الزامی است. درواقع مسئله اصلی این است که نگرش کلان و تک آرامستانی بودن شهر، ناسازگاری های فراوانی با نگرش های بومی و اسلامی دارند.
در این پژوهش برآنیم از طریق ساماندهی آرامستان های کلان و خرد اصفهان که موقعیت آن ها در تصویر1- مشاهده می شود، دسترسی شهروندان را افزایش داده که در این صورت می تواند تعلق خاطر را در میان ساکنان محلات افزایش دهد و حتی زمینه را برای جذب کمک های فکری و مالی مردم فراهم کند. دسترسی آسانتر و از طریق پیاده روی خود می تواند باعث افزایش سلامت جسمی شهروندان شود و همچنین از طریق تذکر سرای ابدی به نزدیکان و حتی رهگذران و عابرین پیاده زمینهی ارتقای سلامت اخلاقي، روحی و معنوی شهروندان را فراهم کند. به طور کل اهداف پژوهش عبارتند از:
- شناخت ویژگی های رویکرد متمرکز(تک آرامستانی) و غیرمتمرکز(آرامستان های محلی) در شهر اصفهان
- شناسایی رویکرد متناسب با هویت و شهر ایرانی – اسلامی
تصویر شماره 1: آرامستان های محلی و کلان(باغ رضوان) در شهر اصفهان، ماخذ: نگارندگان
روش تحقیق پژوهش به صورت کیفی است. در این پژوهش از شیوه های گوناگونی منابع اطلاعاتی جمع آوری شده است؛ شیوه اول منابع اسنادی شامل کتب، مقالات، آمارها، پایان نامه ها و طرح های پژوهشی می باشد. شیوه دوم مشاهده آرامستان باغ رضوان و آرامستان های محلی. شیوه سوم شامل مصاحبه با نخبگان، کارشناسان سازمان آرامستان ها، مدیران سابق سازمان آرامستان ها، مردم محلی، هیئت امناي آرامستان هاي شهر. شیوه چهارم منابع اینترنتی شامل گزارشات خبری و مصاحبه های خبرگزاری ها می باشد.
شکل شماره 1: شیوه های جمع آوری اطلاعات در پژوهش، ماخذ: نگارندگان
روش نمونه گیری به صورت هدفمند می باشد. جامعه آماری پژوهش حاضر کارشناسان، متخصصان و شهروندان مرتبط با موضوع مورد مطالعه می باشد. در این پژوهش20 نمونه به صورت گروه تمرکز یا گروه کانونی و انفرادی مورد مطالعه قرار گرفتند. روش مصاحبه نیز به صورت نیمه‌ساختاریافته انجام شده است. سوال های تحقیق نیز عبارتند از:
- رویکردهای متمرکز(تک آرامستانی) و غیرمتمرکز(آرامستان های محلی) در شهر اصفهان دارای چه ویژگی هایی می باشند؟
- کدام یک از رویکردهای متمرکز و غیرمتمرکز به آرامستان ها با هویت و شهر ایرانی – اسلامی بیشتر مطابقت دارد؟
- چه شیوه ایی برای برنامه ریزی و ساماندهی کلانِ آرامستان های شهر اصفهان مناسب می باشد؟
ساماندهی ـ فرایندی است جهت تنظیم فضا و فعالیت در محدوده یک مکان مشخص، با در نظر گرفتن مجموعه عوامل مؤثر محیطی و محاطی به منظور ارتقا کیفیت و کارایی مجموعه(دفتر پژوهش های فرهنگی شهرداری تهران، 1384: 35). در حقیقت هدف ساماندهی عبارت است از شناخت و بررسی وضعیت فعلی آرامستان ها و تحلیل وضعیت آن هاو در ادامه آن برنامه‌ریزی و ارائه الگویی برای ساماندهی آن ها. ارائه الگوی ساماندهی بر اساس تعیین، پردازش و ارزشگزاری عوامل مؤثر در کارکرد آرامستان ( کارکردی – کالبدی ) در زمآن های گذشته و حال و آینده صورت می‌پذیرد.
الگوهای ساماندهی آرامستان ها در گذشته
به طور کلی الگوهای مختلفی برای ساماندهی آرامستان ها وجود دارد و در تاریخ کهن آرامستان های ایران استفاده شده است که به آن ها اشاره می شود(مسعودی اصل و همکاران، 1395: 120- 124):
-الگوی امامزاده ها و بقاع متبرکه
این نوع معماری یادمانی آیینی و مقدس که با پیشینه تاریخی قوی موضوع آرامستان در تشیع پیوند خورده است، امروزه به عنوان یکی از الگوهای رایج معماری در آرامستان به کار می رود. زیارت امامزاده ها و بقاع متبرکه و همچنین زیارت اهل قبور سابقۀ طولانی در فرهنگ دینی ایران دارد. ویژگی این الگو، ایجاد بنای نشانهای و نمادین است که با باورهای دینی و ارزش های فرهنگی آمیخته و فضایی مقدس و متبرک را بازآفرینی می کند که در عین حال کارکرد زیارت به عنوان یک فعالیت جمعی و اجتماعی را در خود جای می دهد. در نتیجه در طراحی و ساماندهی این گونه بناهای یادمانی-زیارتی، ایجاد فضاهایی جمعی برای تعامل اجتماعی نیز از اهمیت زیادی برخوردار است(مسعودی اصل و همکاران، 1395: 120).
گفته می شود بناهای یادمانی ملهم از نخستین مقبره ها هستند (آلسوپ به نقل از ملاصالحی، ۱۳۹۴). ساخت بناهای مقبرهای در معماری ایران دارای پیشینهای غنی و طولانی است. استفاده از فرم های چهارطاقی و یا برج مانند و تکاملی این طرح ها به صورت بناهایی شاخص و نمادین، از مهم ترین الگوها در طراحی آرامگاه ها به شمار می رود. مهم ترین ویژگی این الگو که در معماری آرامگاه های مشاهیر و مفاخر دیده می شود، فرم شاخص آن هاست که بازتاب جلال، عظمت و استواری بوده و به عنوان عنصر نشانه در منظر نقش دارد.
استفاده از الگوی معماری تکایا و حسینیهها برای ایجاد فضایی مسقف که در زمان ها و فصول مختلف امکان استفاده گروه های مردم و برگزاری مراسم مختلف و فعالیت های جمعی را فراهم می کند، سبب ایجاد نوع خاصی از معماری آرامستان شده است. مهم ترین ویژگی این دسته از آرامستان ها، ایجاد یک فضای چند عملکردی با قابلیت های کارکردی زیاد است. اگرچه ایجاد یک فضای جمعی، به زنده نگه داشتن فضا کمک کرده و از ویژگی های مثبت این دسته از آرامستان ها به شمار می رود، اما در عمل، به دلیل کثرت استفاده از فضا به انواع مختلف و همچنین با مفروش شدن آن که در طول ایام سبب پنهان شدن قبور در زیر فرشی ها می شود، کارکرد بنا به عنوان یک سالن سرپوشیده اصالت یافته و ابعاد یادمانی، زیارتی، نمادین و آیینی آن کمرنگ می گردد(مسعودی اصل و همکاران، 1395: 121).
طراحی آرامستان به عنوان یک فضای جمعی چند عملکردی که کارکردهای مختلف را در خود دارد و پاسخگوی نیازهای متنوع شهروندان باشد، رویکردی دیگر در طراحی این فضاهاست. جانمایی این فضاها در ارتباط نزدیک با فضاهای جمعی پررونق، تلفیق با بافت شهری اطراف از طریق حذف لبهها و سرایت معابر به درون مجموعه و وسعت فضا که امکان گردهمایی و حضور گروه های مردم را فراهم می کند و درعین حال فضاهای سیال و چند عملکردی را به وجود می آورد، سبب ایجاد فضاهای فعالی و زنده شهری شده که مقابر را در ارتباط با زندگی روزمره مردم قرار می دهد. ویژگی اصلی این گونه از ساماندهی، ارتباط قوی با زندگی جاری در شهر و رونق فضا با ایجاد فضای عمومی شهری است.
در واقع مهم ترین ویژگی این الگو، پذیرش کار کردهای متنوع و فراهم کردن یک فضای شهری چند عملکردی است که به تبع زمینه ایجاد ارتباط با مخاطب و زندگی روزمره او، شکل گیری خاطرات جمعی و تقویت ماندگاری فضا در ابعاد ذهنی را به همراه خواهد داشت.
الگوی باغ ایرانی
باغ ایرانی یکی دیگر از الگوهای رایج در طراحی آرامستان است که ابعاد گوناگون هویتی، معنایی، کارکردی و اجتماعی آن در ایجاد یک فضای موفق یادمانی و زیارتی نقش دارد. همنشینی مفهوم باغ ایرانی با تصویر باغ بهشت، در کنار تأکید و تقویت عناصر طبیعی و ارزش این عناصر در فرهنگ و آئینهای ایرانی-اسلامی، فضایی نمادین را به وجود می آورد که در عین برخوردار بودن از هویت آیینی و معنوی، امکان ارتباط با طبیعت در فضایی زیبا، خرم و سرزنده را به وجود می آورد و به عنوان یک فضای فراغتی و تفرجگاهی در شهر ایفای نقش می کند. ایجاد فضایی دنج برای تأمل فردی در کنار وسعت فضای طبیعی که کارکرد گردشگری را با ابعاد کارکردی زیارتی و یادمانی فضا می آمیزد به رونق این فضاها کمک کرده است؛ درحالی که حضور مقابر در این مجموعه ضامن جهت گیری فرهنگی و روحیه حاکم بر فضاست. به لحاظ عملکردی نیز باغ ایرانی با توجه به سنت های اجتماعی، فضایی مناسب برای گذران اوقات فراغت و تعامل با دیگران بوده است. تفرج در دامان طبیعت و زیر سایه درختان منظر مثالی برای شاعران ایرانی بوده که با سنت زیارت اهل قبور و گردشگری آئینی پیوند خورده است. همچنین الگوی باغ، با ایجاد فضاهای باز وسیع برای برگزاری مراسم جمعی انطباق مناسبی با عملکردهای مرتبط با آرامستان دارد(مسعودی اصل و همکاران، 1395: 123).
تحلیل ساماندهی آرامستانهای اصفهان
در میان کاربری‌های شهری، امروزه آرامستان جایگاهی کاملاً مجزا یافته، در حالی که در گذشته و براساس شهرسازی ایرانی و اسلامی تفاوت عمده‌ای با سایر کاربری‌های شهری نداشته است. امروزه با اختصاص فضای مناسب اشغال نشده در لابه‌لای بناها و کاربری‌های عمومی داخل شهر به آرامستان ـ درواقع نوعی وضعیت کاملاً طبیعی ـ فضای آرامستان به شیوه اولیه خود برمی‌گردد و سبب زنده بودن دایمی فضای آرامستان میشود. اما از آنجاکه ترویج و تحکیم این واقعیت، مستلزم زمان طولانی خواهد بود و به ملزومات فنی و بسترسازی فرهنگی نیاز دارد. طبعاً احداث چنین فضایی باید در افق زمانی بلندمدت در نظر گرفته شود. اما احیای آرامستانهای موجود تاریخی می‌تواند سنگ محک و آغازی برای ترویج این انتخاب باشد(دفتر پژوهش های فرهنگی شهرداری تهران، 1383: 23).
به طور کلی براساس وضعیت موجود شهر اصفهان، دو رویکرد اصلی به آرامستان ها وجود دارد یکی رویکرد متمرکز و دیگری غیرمتمرکز. در رویکرد متمرکز معمولاً شهر دارای یک کلان آرامستان بوده و آرامستان های محلی و خرد یا اجازه تدفین ندارند و به انزوا کشیده شده اند یا به صورت محدود این امر صورت می گیرد. در رویکرد دوم یعنی رویکرد غیرمتمرکز، آرامستان های محلی به عنوان بخشی از فضای شهر ایفای نقش می کنند و مکان های پرجنب و جوش هستند.
جدول شماره 1: باورهای غلط و درست در مورد آرامستان های اصفهان
باور درست | باور غلط |
می تواند باعث بهبود محیط زیست شود
| آرامستان ها باعث آلودگی محیط زیست مانند آلودگی هوا، آب های زیرزمینی و سطحی می شود |
فضای آرامستان یک فضای معنویت زاست | فضای آرامستان یک فضای غم آور است |
تبدیل آرامستان به فضای آرامش و تفکر | تبدیل آرامستان به فضای تفریحی |
امنیت خودجوش و مردمی | آرامستان های محلی به عنوان زون جرم خیز |
ساماندهی آرامستان های محلی | رها کردن آرامستان های محلی |
آرامستان به عنوان یک فضای فرهنگی و اجتماعی | آرامستان به عنوان یک فضای خدماتی و مزاحم |
سلسله مراتبی بودن آرامستان ها | تک آرامستانی بودن شهر اصفهان |
ماخذ: نگارندگان
نتایج پژوهش نشان می دهد دیدگاه های غیرکارشناسی متعددی بویژه در دانشگاه ها در مورد آرامستان ها و بویژه آرامستان های داخل شهرها وجود دارد و نیاز به بازنگری دارد. از جمله اینکه آرامستان ها باعث آلودگی هوا یا آلودگی آب های زیرزمینی و سطحی می شود. در حالی که هنوز گزارشی دال بر آلودگی هوای آرامستان باغ رضوان ناشی از دفن مردگان با سالانه حدود 4500 تا 5000 دفن(سازمان آرامستان های شهرداری اصفهان، 1396)، مشاهده نشده است، در حالی که به تبع آرامستان های محلی دارای مقیاس بسیار محدودتری می باشند. بنابراین بادهای غالبی هم که تصور می شود آلودگی را به سمت شهر اصفهان می آورد، اساساً بی پایه و اساس است.
حتی براساس برخی بررسی های به عمل آمده طی طرح های مکان یابی و ساماندهی آرامستان های بزرگ تهران هیچ گونه شواهد مستندی مبنی بر صحت آلودگی هوای آرامستان بهشت زهرا(س) تهران به عنوان یک کلان آرامستان به معنای واقعی یافت نشده است. همچنین درباره هوای خروجی البسه سوزها نیز، وجود عوامل میکروبی بیماری زا اثبات نشده است(فرهادی پور، 1388). باید توجه داشت که در آرامستان بهشت زهرا(س) تهران حدود 1300000 قبر وجود دارد که سالانه شاید حدود 40000 جسد در آرامستان دفن می شود و البته احتمالاً ظرفیت آرامستان بهشت زهرا(س) تا سال 1398 به پایان می رسد (www.tasnimnews.com، www.farhangnews.ir و www.mehrnews.com).در مورد آلودگی آب های زیرزمینی هم باید گفت شهر اصفهان و باغ رضوان با کمآبی مواجه است. براساس مصاحبه ها با مدیران در باغ رضوان چاه های با عمق بالای 300 متر هم حفر شده اما به آب نرسیده اند، درواقع عمق آب های زیرزمینی در اصفهان بسیار زیاد است، در حالی که برای یک قبر حدود 1 و نیم متر زمین را دفن می کنند. در مورد آلودگی آب های سطحی هم مصداقی مشاهده نشده است، هر چند آب زاینده رود هم در اکثر مواقع سال جریان ندارد. بنابراین آرامستان های محلی نه تنها هیچ خطری برای محیط زیست ندارد بلکه به مرور و با تقویت فضای سبز آن می تواند در بهبود وضعیت زیست محیطی شهر نیز موثر باشد.
یکی از مسائل زیست محیطی باغ رضوان مسافت طولانی و به ناچار استفاده زیاد از خودرو است. شاید با ذکر یک مثال بتوان تاثیری که باغ رضوان بر روی آلودگی زیست محیطی به دنبال دارد را بهتر تصور نمود. اگر در یکی از روزهای پرتردد مثلاً تعداد 50000 خودرو به باغ رضوان مراجعه کنند و هر خودرو حدود 5 لیتر بنزین مصرف کند، یعنی در یک روز حدود 250000 لیتر بنزین مصرف می شود که حجم زیادی از آلودگی را وارد هوا می کند و انواع بیماری را به دنبال دارد. البته آمارها حاکی از این است که در برخی روزها افراد بیشتری وارد می شوند مثلا براساس مصاحبه مدیرعامل سازمان آرامستان های اصفهان، در 30 اسفند 1395، حدود 290000 نفر به باغ رضوان مراجعه کردند و پنج شنبه و جمعه هر هفته حدود 30000 نفر به اینجا مراجعه می کنند (www.mojnews.com و http://www.yjc.ir/fa/news/6023424/). با توجه به اینکه شهر اصفهان از آلوده ترین شهرهای کشور است، یکی از دلایل این آلودگی، استفاده زیاد از خودرو می باشد و باغ رضوان یکی از کانون های مراجعه از طریق خودرو توسط شمار زیادی از شهروندان اصفهانی است. البته مسافت طولانی باغ رضوان علاوه بر استفاده زیاد از خودرو و آلودگی هوا، تبعات فراوان دیگری نیز دارد مانند اتلاف وقت، هزینه و سرمایه دولتی و خصوصی را بدنبال دارد که پرداختن به آن ها بحثی طولانی است.
یک تحلیل عرفی دیگر وجود دارد که فضای آرامستان و یاد مرگ، غم آور است و شادی را از انسان می گیرد. آیا ذکر این سفر و آماده شدن برای آن موجب افسردگی انسان است یا خود را در بی‌خبری فروبردن و شادی و نشاط داشتن، شادی و نشاطی که عمیق نیست. اگر کسی به حق به یاد مرگ باشد، نه تنها لذت او از زندگی کم نمی‌شود، بلکه در مقابل فهم مرگ و یاد مرگ، زندگی حقیقتاً خوش و بانشاط خواهد داشت. نشاط و شادی که در غفلت حاصل میشود، پایدار و عمیق نیست. برعکس، شادی حقیقتاً از آن مؤمنان است. آن‌ها که دائم به یاد معاد، مرگ و عاقبت حیات خویش‌اند. بنابراین، جا دارد به یاد مرگ بودن را معنویت زا و شادی آور بدانیم
البته امروزه در بسیاری نقاط جهان و حتی ایران آرامستان را به فضایی تفریحی تبدیل می کنند اما به نظر می رسد ایجاد باغ مزار می تواند جایگزینی برای آرامستان های تفرجگاهی باشد چون فضای آرامستان نباید به گونه ایی باشد که انسان را از تفکر و غایت اندیشی برهاند.
همچنین برخی آرامستان های محلی را زون های جرم خیز می دانند درحالی که در صورت وجود هیئت امنا، به طور جدی به این موارد حساس هستند و به صورت خودجوش و مردمی اجازه این گونه موارد را نمی دهند و مقیاس خرد آن آرامستان های محلی به سادگی قابل کنترل است. هر چه آرامستان ناآشناتر باشد، غیرقابل کنترل تر می شود و در این فضا آکنده از بیگانگی، هرکسی می‌تواند هر کاری انجام دهد و بگذرد. باید به این نکته توجه داشت که از نظر امنیتی رها کردن آرامستان های داخل شهر وضعیت آن ها را بهتر نخواهد کرد و ساماندهی آن ها قطعاً سطح امنیتی آن ها را بالا خواهد آورد.
تصور دیگر این است که کاربری آرامستان های محلی، اثرات منفی بر کاربری‌های مجاور و قیمت اراضی همجوار دارد و باید به حال خود رها شوند؛ درحالی که قطعاً نادیده انگاشتن آرامستان وضعیت آن ها را بدتر می کند. ساماندهی آرامستان های محلی اثرات مثبتی بر روی قیمت اراضی و کاربری های همجوار دارد؛ به نسبت زمانی که به حال خود رها شوند.
یکی از مباحث اصلی پژوهش، بررسی باغ رضوان به عنوان آرامستان اصلی شهر و نمونه عینی رویکرد متمرکز و بررسی آرامستان های محلی شهر اصفهان به عنوان نمونه هایی از رویکرد غیرمتمرکز در بحث برنامه ریزی و ساماندهی آرامستان از منظری بومی و ایرانی - اسلامی است. یکی از مسائل باغ رضوان از دیدگاه شهرسازی مقیاس فوق انسانی آن است یعنی انسان در مقابل وسعت آن احساس حقارت می کند. فضاهای وسیع و یکنواخت که محصوریت آن توسط انسان مشاهده نشود و ارتباط انسان با پیرامون از دست می رود و حتی ممکن است احساس ترس از فضا به انسان دست دهد اما در آرامستان های محلی به دلیل محصوریت و فضای نه چندان وسیع و غول پیکر، حس امنیت و آسایش در انسان بسیار بیشتر است و فضای آرامستان با زندگی انسان ها پیوند خورده است. در واقع توجه و ساماندهی آرامستان های محلی می تواند باعث تقویت مقیاس انسانی در کلانشهر اصفهان شود.
از نقاط قوت اصلی باغ رضوان خدمات رسانی مناسب در امور مختلف تغسیل، تکفین تدفین برگزاری مراسم ها و سایر امور است اما بسیاری از آرامستان های محلی با ضعف تاسیسات و خدمات مواجه هستند. هرچند در الگوی توسعه آرامستان های محلی بسیاری از این خدمات در داخل شهر فراهم است و نیازی به سرمایه گذاری دولتی یا شهرداری نیست اما در موارد مورد نیاز باید به رفع این نیازها با هماهنگی هیئت امنای محلی اقدام نمود. از سویی نتایج مصاحبه ها نشان می دهد که مردم از هیئت امنای آرامستان ها راضی هستند و این می تواند به عنوان یک نقطه قوت باشد که سازمان آرامستان ها فقط با آن ها به عنوان نماینده مورد اعتماد مردم در ارتباط باشد و نقش مهمی در بسیج توانایی های محل داشته باشند.
تصویر شماره 2: صورت وضعیت مالی امامزاده کوجان، ماخذ: هیئت امنا امامزاده کوجان
آرامستان های داخل شهرها با توجه به ویژگی مانایی خود می توانند در قالب فضاهای باز که این امر خود باعث کنترل توده و فضا در شهرها می شود. در واقع به آرامستان های محلی اصفهان باید به عنوان تنوعی در فضاهای شهری به دلیل انحصار نوع فعالیت در آن و فرم خاص آن نگاه کرد. این زمانی با ارزش تر تلقی می شود که توجه داشته باشیم. بسیاری از آرامستان های محلی اصفهان در داخل بافت های متراکم شهر واقع شده اند. در مورد وضعیت تمرکز در باغ رضوان باید گفت بسیاری از مسائل اصلی آرامستان باغ رضوان ناشی از تمرکز زیاد است. از جمله باعث مشکلات ترافیکی، ضعف دسترسی و کم آبی و بی آبی شده است.
افراد زیادی که در اواخر هفته یا ایام خاصی از سال به باغ رضوان مراجعه می کنند باعث ایجاد ترافیک و سختی آمد و شد می شوند. البته مسائل ترافیکی باغ رضوان علاوه بر تمرکز خود مجموعه دارای دلایل منطقه ایی نیز می باشد مانند منطقه خوراسگان، شهرک صنعتی جی، فرودگاه، دانشگاه، میدان میوه و تره بار، شهر رویاها و بازار گل و گیاه که معمولاً موارد اخیر در اوخر هفته دارای بیشترین مراجعه کننده می باشند که حمل و نقل محدوده شرق را با مشکل مواجه می کند. به تبع زمان زیادی از مراجعه کنندگان تلف می شود و مصرف زیاد بنزین و آلودگی هوا را به دنبال دارد.
رویکرد متمرکز به آرامستان باغ رضوان دسترسی به آن را با محدودیت و سختی مواجه می کند و اثرات روانی و خستگی و سلب آرامش به دنبال دارد و حضور قلب را از انسان می گیرد. باید توجه داشت براساس معارف اسلامی، آرامش و حضور قلب برای تفکر در آرامستان ضروری است اما در آرامستان های محلی به دلیل دسترسی راحت باعث صرفه جویی در هزینه و زمان و مصرف بنزین می شود و حتی باعث ترویج پیاده روی در مقابل استفاده از اتومبیل شخصی می شود.
یکی از مسائل اصلی آرامستان باغ رضوان که ناشی از تمرکز و گستردگی فضای سبز می باشد، تامین آب آن است. قبلاً دارای چاه های آب بوده اما خشک شدند و آب مورد نیاز را ازکشاورزان اطراف مانند چاه های خاتون آباد تامین می کنند و اگر همکاری کشارزان نباشد، باغ رضوان در تامین آب مورد نیاز با مشکل جدی مواجه می شود. بر این اساس می توان با افزایش تعداد آرامستان ها در سایر نقاط شهر، میزان فشار وارد بر آب یک نقطه را کاهش داده و می توان از نقاط متفاوتی آب آن ها را تامین کرد. البته بررسی ها نشان می دهد به ضرورت وجود آرامستان های دیگر در سایر جهات شهر اصفهان در مدیریت های سابق نیز پی برده شده بود.
جدول شماره 2: مساحت فضای سبز در آرامستان باغ رضوان
عنوان | فاز1 | فاز2 | فاز3 | متفرقه | مجموع |
مساحت | 87 هکتار | 9 هکتار | 6 هکتار | 78 هکتار | 180 هکتار |
ماخذ: سازمان آرامستان های شهر اصفهان، 1396
از نقاط قوت آرامستان باغ رضوان رعایت مسائل بهداشتی و شرعی در مراحل مختلف تغسیل، تکفین و تدفین و سایر امور مربوط به آرامستان است که این مورد در آرامستان های محلی آنچنان که باید و شاید رعایت نمی شود. همچنین از مشکلات دیگر آرامستان های محلی، دراماتیک بودن بسیار زیاد آیین‌های مرگ در حال حاضر است که سر و صدای ناشی از شیون و مراسم ها منجر به ناراضایتی اهالی محل می شود.
از موارد دیگر در مورد رویکرد غیرمتمرکز رونق گردشگری است. برخی آرامستان های تاریخی اصفهان، به عنوان بخشی از هویت تاریخی و ملی جامعه، یکی از عناصری است که می تواند در فهرست جاذبه های گردشگری در یک مقصد ایفای نقش نماید. طبیعی است آرامستان باغ رضوان که فقط جنبه خدماتی داشته و درفاصله دور از شهر واقع شده و دارای هویت تاریخی و ایرانی - اسلامی نیست و نمی تواند پذیرای گردشگران باشد.
تصویر شماره 3: امامزاده کوجان اصفهان و آرامستان محل در جوار آن، ماخذ: نگارندگان
در بررسی اجتماعی آرامستان ها باید گفت احساس بیگانگی و ناشناس بودن در آرامستان باغ رضوان باعث تضعیف هویت جمعی و انسجام اجتماعی می شود و فرد گرایی را تقویت می کند. ممکن است مردمان زیادی در مکانی واحد و در زمانی مشخص برگرد هم آیند ولی ارتباط معنادار جمعی باهم ندارند. در آرامستان های محلی اصفهان، افراد پیوند عاطفی بیشتری با هم دارند و احساس هویت جمعی بیشتر است؛ در نتیجه باعث حفظ همبستگی اجتماعی و تقویت جمع گرایی می شود. از نظر حقوق شهروندی هم امکان گزینش مکان تدفین با وجود آرامستان های محلی بیشتر رعایت می شود.
شاید بتوان گفت از منظر اسلامی، مهم ترین برتری رویکرد غیرمتمرکز، مربوط به دلایل فرهنگی است چون به دلیل دسترسی راحت به فضای آرامستان یاد مرگ را در جامعه و شهر تقویت می کند. باید به این نکته در برنامه ریزی آرامستان ها توجه داشت که براساس معارف اسلامی، آرامستان فضای تنبه و یادآوری مرگ است که مزایای فراوانی را برای شهروندان به دنبال دارد ازجمله: غفلت زدایی، بی‌رغبتی به دنیا و ترویج زهد است. از این منظر در این پژوهش غایت اصلی فضای آرامستان را ایجاد تذکر برای زندگان می داند. البته تاثیرات آرامستان های محلی اصفهان در بعد فرهنگی متعدد است از جمله اینکه امامزادگان دارای آرامستان های محلی به عنوان یک مرکز پر جنب و جوش و فعال بویژه از نظر فرهنگی می باشند مانند برگزاری مراسم عزاداری، تعزیه خوانی، جمع آوری کمک های مردمی، برنامه های آموزشی و اعتقادی و امثالهم.
تصویر شماره 4: فعالیت های فرهنگی در امامزاده نرمی واقع در دولت آباد اصفهان، ماخذ: نگارندگان
با این توضیح به نظر می رسد تقویت آرامستان های محلی در جهت سند چشم انداز 20 ساله جمهوری اسلامی ایران در افق 1404هجری شمسی است زیرا در چشم انداز این سند که مبنای تنظیم سیاست های کلی چهار برنامه پنج ساله کشور است و افق جهت گیری کلی فعالیت های کشور را در ابعاد مختلف طی 20 سال مشخص می کند، آمده است: «در چشم انداز 20 ساله، ایران کشوری است توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه، با هویت اسلامی و انقلابی، الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده در روابط بین الملل». همچنین از ویژگیهای این چشم انداز «متناسب بودن با مقتضیات فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی خود متکی براصول اخلاقی و ارزش های اسلامی» آمده است. در واقع در چشم انداز 20 ساله بر تقویت ویژگی های اسلامی و فرهنگی تاکید ویژه می شود و با توجه به تاثیرات متعدد معنوی، اخلاقی و فرهنگی که ساماندهی آرامستان های محلی اصفهان به دنبال دارد، در راستای سند چشم انداز 20 ساله قرار می گیرد.
البته در چشم انداز سازمان آرامستانهاي شهر اصفهان نیز آمده است: «آرامستانهای اسلامي با هويت ديني، كه زمينه ساز ترحيم روح اموات ، تسلي خاطر و اميد به زندگي بازماندگان و احياء قلوب زائرين از طريق ياد مرگ و معاد در راستاي تحقق شهر اسلامي مي باشد» و از اهداف کلان سازمان آرامستانهاي شهرداري اصفهان، تقويت و حفظ هويت آرامستان هاي هاي شهر می باشد که بر این اساس ما را به سمت توجه ویژه به سمت آرامستان های محلی سوق می دهد(منبع: سند راهبردی سازمان آرامستان های شهرداري اصفهان).
جدول شماره 3: مقایسه رویکرد متمرکز (تک کورستانی) و غیرمتمرکز(آرامستان های محلی) در شهر اصفهان
رویکرد غیرمتمرکز | رویکرد متمرکز |
در راستای سند چشم انداز 1404 | تحت تاثیر طرح های جامع |
شهرسازی ایرانی – اسلامی | شهرسازی مدرنیستی |
تفکر بومی | تفکر غربی |
مقیاس انسانی | مقیاس فوق انسانی |
ضعف خدمات | خدمات رسانی خوب |
ترویج پیاده محوری | مسائل ترافیکی |
دسترسی آسان | دسترسی سخت |
عدم وجود کم آبی | کم آبی |
صرفه جویی وقت | اتلاف وقت |
صرفه جویی در مصرف بنزین | مصرف زیاد بنزین |
کاهش یا عدم آلودگی هوا | افزایش آلودگی هوا |
عدم رعایت مسائل شرعی و بهداشتی در برخی موارد | رعایت مسائل بهداشتی و شرعی |
سر و صدا و مزاحمت برای اهالی محل | آلودگی صوتی ناشی از ترافیک برای برخی نقاط مسکونی |
رونق گردشکری | عدم وجود پتانسیل گردشگری |
انسجام اجتماعی | احساس بیگانگی و ناشناس بودن |
آزادی در تدفین | محدودیت در تدفین |
ترویج جمع گرایی | ترویج فردگرایی |
اهمیت بعد معنوی و فرهنگی | کاهش بعد معنوی و فرهنگی |
ماخذ: نگارندگان
نتیجه گیری
به طور کل هر دو دسته آرامستان های محلی و کلان یعنی باغ رضوان دارای نقاط ضعف و قوتی هستند و نباید هیچکدام رانادیده گرفت و به نظر می رسد در نگرش صحیح باید هر دو را حفظ کرد و می توان سلسله مراتبی از آرامستان های محلی، منطقه ایی و فرامنطقه ایی یا شهری داشت و در سطوح مختلف این سلسله مراتب، آرامستان سطح منطقه ایی ضعیف می باشد که پیوند دهنده آرامستان باغ رضوان و آرامستان های محلی است و باید برای تقویت این سطح آرامستان های جدیدی را احداث کرد. در سطح خرد حتماً باید آرامستان های محلی تقویت و ساماندهی شوند زیرا آن‌ها به دلیل قرار گرفتن در ساخت فعلی شهر و نیز پایین بودن مقاومت اجتماعی به دلیل سابقه تاریخی تدفین، ساماندهی آن ها می تواند با اقبال عمومی همراه باشد و اگر آرامستان های محلی به دلایل مختلف از جهت کوچک بودن مساحت و... قابلیت از سرگیری فعالیت تدفین را ندارد اما به دلایل هویتی و اسلامی می‌بایست به عنوان نمادهای یادمانی و هویت‌بخشی شهر بازیابی و احیا شود و می تواند تذکر و یادآوری را برای شهروندان در پی داشته باشد.
شکل شماره 2: سلسله مراتب آرامستان ها در شهر، ماخذ: نگارندگان
بنابراین به طور کل راهبرد کلان سازمان آرامستان های شهر اصفهان که در جهت شیوه اسلامی و هویتی می باشد، می تواند این باشد: «حفظ آرامستان کلان، ایجاد آرامستان های منطقه ایی و تقویت و ساماندهی آرامستان های محلی». در نهایت پیشنهادات راهبردی که می توان ارائه کرد بدین شرح است:
- ایجاد سلسله مراتبی از آرامستان در سه سطح خرد (محلی)، میانی (منطقه ایی) و شهری(کلان) در مقابل تک و کلان آرامستانی شدن یا دو سطحی بودن آرامستان ها(محلی و شهری) که باید با سه رویکرد حفظ باغ رضوان، ایجاد آرامستان های منطقه ایی و ساماندهی و تقویت آرامستان های محلی انجام شود؛
- تبدیل آرامستان های محلی به باغ مزار نه پارک مزار یا مکان تفریحی و بازی به دلیل تناسب بیشتر با فرهنگ و تاریخ ایرانی و اسلامی؛
- تعدیل وظایف عملیاتی و اجرایی سازمان آرامستان ها و تقویت نقش نظارتی آن، در صورت وجود آرامستانهای متعدد و غیرمتمرکز؛
- ایجاد سلسله مراتبی از خدمات در سطح شهر برای دست یابی همه آرامستان ها به آن ها؛
- تصویب آئین نامه آرامستان های محلی برای تعریف شاکله و چهارچوب آرامستان محلی؛
- تاسیس پژوهشکده آرامستان های شهر اصفهان؛
- مدیریت یکپارچه آرامستان ها (نه مدیریت واحد) در مقابل پدیده چند مدیریتی و تناقض ها و موازی کاری ها که باعث افزایش کارآیی و جلوگیری از همپوشی‌ها و تباینات می شود مانند از طریق جلسات متعدد و مستمر میان سازمان آرامستان ها با هیئت امنای آرامستان های محلی، پزشکی قانونی، نیروی انتظامی و حتی با اداره بهداشت، محیط زیست ، اوقاف و میراث فرهنگی؛
- مدیریت محله ایی4 شهر و اضافه کردن مقیاس محله ایی و شورایاری به شهر اصفهان مانند تهران به دلایل افزایش همبستگی اجتماعی، تقویت پیاده محوری در مقابل خودرو محوری، مشارکت مردم و بسیج منابع مردمی، گستردگی مسائل و دیدن همه آن ها، افزایش پاسخگویی.
پی نوشت ها
- مقاله حاضر برگرفته از طرح پژوهشی با عنوان« شناسایی و تحلیل شیوهی ساماندهی آرامستان های محلی (رویکرد غیرمتمرکز) در شهر اصفهان » می باشد.
2- Catacomb: معابد و مقابر زیرزمینی و مخفی مسیحیان در صدر مسیحیت.
3- استودان یا ستودان حفره هایی است که به صورت منظم و چهارضلعی یا بدون ترتیب و ساده تر در درون سنگ کوه ایجاد کرده، مردگان را درآن می نهاده اند و استخوان های آن ها در آن جمع آوری می شده است. بعضی از استودان های عهدساسانی مشتمل بر نوشته های مذهبی و نام، در گذشته بوده است. این رسم یکی از رسوم زرتشتیان است و بازمانده استودان های کهن را می توان در شوشتر، نقش رستم، شهر ری و استان یزد ایران مشاهده کرد(اوشیدری، 1371).
4- رویکرد مدیریت محله ایی در ایران سابقه ایی طولانی دارد اما اکنون در غرب به عنوان راهبرد نجات بخش شهرها مطرح می شود.
فهرست منابع و مراجع
1. اوشیدری، جهانگیر(1371)، دانشنامه مزدیسنا، واژه نامه توضیحی آیین زرتشت، تهران، نشر مرکز.
2. آلسوپ، بروس (۱۳۷1)، تئوری نوین معماری، ترجمه پرویز فیروزی، تهران: کتابسرا.
3. دفتر پژوهش های فرهنگی شهرداری تهران (1383)، طرح مکان یابی گورستان های آتی کلانشهر تهران، سازمان بهشت زهرا(س) تهران.
4. دفتر پژوهش های فرهنگی شهرداری تهران (1384)، ساماندهی گورستان های تاریخی، متبرکه و متروکه تهران، سازمان بهشت زهرا(س) تهران.
5. دورانت، ویلیام جیمز(1372)، تاریخ تمدن، جلد1، ترجمه احمد آرام، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چاپ چهارم.
6. سلطانی فرد، هادی و قاسمی، ایرج(1397)، «اثرات دگرگونی ساختار بر ادراک منظر در بافت تاریخی منطقه 12 شهر تهران»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره سی و سوم.
7. عزیزی، محمد مهدی، زیردست، اسفندیار و اکبری، رضا(1397)، «واکاوی تبلور عدالت محیطی در اندیشه آرمانشهری اسلامی جهت کاربست در شهرسازی اسلامی؛ مطالعة موردی: محله روستا بنیان سفین کیش»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره سی و چهارم.
8. فرهادی پور، احمد(1388)، «راهبردهای مکان یابی گورستان در شهرهای کشور»، اندیشه ایرانشهر، شماره 13.
9. کریستین سن، آرتور(1369)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، جلد ششم، تهران: دنیای کتاب.
10. مسعودی اصل، بهزاد، فرزین، احمدعلی و ناصر براتی(1395)، «مردم پسندی در یادمان های شهید، ارزیابی موفقیت اجتماعی طرح های بنیاد شهید»، ویژه نامه منظر، شماره 34.
11. ملاصالحــی، حکمــت الله(1394)، «بازخوانی حافظه و هویــت در معماری یادمانی ایران»، مجله علمي پژوهشي باغ نظر.
12. مهدوی، سید مصلح الدین و منتظرالقائم، اصغر(1387)، مزارات اصفهان، انتشارات دانشگاه اصفهان.
13. وحیدزادگان، فریبا، ایرانی بهبهانی، فریبا و طالبیان، محمد حسن(1392)، «ارزیابی متغیرهای تاثیرگذار بر زیبایی منظر تاریخی- فرهنگی آرامستان های اسلامی ایران(نمونه موردی تخته فولاد اصفهان)»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره یازدهم.
14. Basmajian, C., Coutts, C. (2010), “Planning forthe disposal of the dead”, Journal of the American Planning Association, 76 (3),305-317.
15. Christopher Couttsa, Carlton Basmajianb,Timothy Chapina (2011), Projecting landscapes of death, Landscape and Urban Planning 102 (2011) 254– 261.
16. Francis, D., Kellaher, L., Neophytou, G. (2000), Sustaining cemeteries: The user perspective, Mortality, 5 (1), 34-52.
17. Kong, L. (2011), “No place, new places: Death and its rituals in urban Asia”, Urban Studies, 1–19.
18. Manneke, E. (2012), History in Hamilton Cemetery, Hamilton: Hamilton Municipal Cemeteries.
19. Marr, K. (2007), Green memorial concept growing in Virginia. The Washington Post.
20. Petersson, A., Wingren, C. (2011), Designing a memorial place: Continuing care, passage landscapes and future memories, Mortality, 16 (1), 54-69.
21. Relyea, Diane E. (2013), Guidelines to Enhance the Ecological Value of Cemeteries in Southern Ontario, Thesis presented to Landscape Architecture, The University of Guelph.
22. Shinder, K. (2004), Quest for good governance: Contribution ontribution and potential of religiouse, Institution As Stakeholders.
23. Winter, C. (2011), “ First World War cemetery: Insights from Visitor Books”, Tourism Geographies, 13 (3): 462-479.
