بازشناسی جایگاه مناره در معماری مساجد از نگاه فقه شیعه
الموضوعات :امیر صادقی نژاد 1 , عباس مسعودی 2
1 - دانشجوی دکتری معماری، دانشکده هنر، معماری و شهرسازی، واحد کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران
2 - استادیار گروه معماری، دانشکده هنر، معماری و شهرسازی، واحد کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران
الکلمات المفتاحية: مناره, معماری مسجد, فقه شیعه دوازده امامی, قرآن, اجماع,
ملخص المقالة :
تعداد چشمگیری از عناصر و اجزاء مسجد مانند مناره را می توان مشاهده نمود كه طی ادوار مختلف تاریخی، در مساجد با ظواهر و کالبدی متفاوت، نمایان و به كار گرفته شده است و به نظر می رسد با گذشت زمان به عنصر جدایی ناپذیر مسجد تبدیل گردیده است. مجموعه ای از تحلیل ها، نظریه پردازی ها و تفسیرهای گوناگون با نگرش های متفاوت پیرامون جایگاه مناره در معماری مساجد، از سوی معماران، پژوهشگران و محققان بیان شده است، اما در مورد نگرش فقه شیعه دوازده امامی به جایگاه مناره در معماری مساجد سخنی به میان نیامده است و این موضوع کماکان با نقاط مبهمی روبه روست. در حالی که قرن های متمادی است که مناره در مساجد به کار گرفته می شود، برخی از محققان تک مناره بودن را نماد مساجد اهل سنت و دو مناره بودن را نماد مساجد مذهب شیعه می پندارند. این پژوهش بر آن است که به بررسی ضرورت مناره در معماری مساجد از دیدگاه فقه شیعه دوازده امامی بپردازد. احکام فقه شیعه دوازده امامی از طریق تحقیق در قرآن، سنت، اجماع و عقل به دست می آید. از آنجا که بررسی همه منابع یاد شده در این پژوهش نمی گنجد به بررسی دو بخشِ قرآن و اجماع بسنده شده است. تحقیق حاضر از حیث موضوع تحقیق، بنیادی است و از دیدگاه روش تحقیق، کیفی محسوب می گردد. روش گردآوری اطلاعات پژوهش، کتابخانه ای است و شیوه آنالیز داده ها از نوع تحلیل محتوایی است. نتایج حاصل از این پژوهش نمایانگر وجوه اشتراک و افتراق در نگرش قرآن و اجماع به ضرورت ایجاب مناره در مساجد است. با توجه به تحلیل، تشریح و تفسیر آیات 17 و 18 سوره توبه (قرآن) و تحلیل محتوای نگرش مراجع و فقهای معاصر و غیر معاصر(منظور؛ فقهایی است که هم دوره با فقهای معاصر نیستند) مذهب تشیع (اجماع)، در مورد وجوب مناره در معماری مساجد، به طور کلی می توان گفت: از دیدگاه قرآن و فقهای غیر معاصر، مناره همخوانی لازم را با معماری مساجد ندارد. از دیدگاه فقهای معاصر، وجوب مناره در مساجد، مانعی ندارد؛ اما وجوب مناره و یا مناره های بلند و مرتفع در مساجد، مکروه دانسته شده است.
ابن منظور، محمد بن مكرم (1375) لسان العرب. بیروت: دار صادر.
ابن نجار، محمد بن محمود (1427ق). الدرة الثمینة فی اخبار المدینه. بیروت: شرکة دار الأرقم بن أبیالأرقم.
ابوزهره، محمد (1384). تاریخ المذاهب الاسلامیه. ترجمه علیرضا ایمانی، قم: انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
اتینگهاوزن، ریچارد و گرابر، الگ (1396). هنر و معماری اسلامی. ترجمه یعقوب آژند، تهران: انتشارات سمت.
احمدیان کیسمی، علی؛ گندمی، ناهیده؛ آیتی، حمید؛ ملایی، کامبیز و بزرگی، محمدرضا (1396). «بررسی مقایسه ای مساجد عربی- اسلامی با مساجد ایرانی- اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی. شماره بیست و نهم، صفحه 64- 51.
استفتاء از دفاتر آیات عظام (1394). سیستانی، شبیری زنجانی، صافی گلپایگانی، مکارم شیرازی و نوری همدانی، «ضرورت ساخت مناره»، توسط سایت اسلام کوئست:https://www.islamquest.net/fa/archive/question/fa57022
اسحاق، محمد (1356). السیر و المغازی. قم: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
ام. بلوم، جاناتان (1381). «مبنای پیدایش مناره از دیدگاه کرسول»، نشریه علمی پژوهشی صفه. ترجمه محمدرضا بذل جو، سال دوازدهم، شماره سی و پنجم، صفحه 128- 123.
بطوطه، محمد بن عبدالله (1361). سفرنامه ابن بطوطه. ترجمه محمدعلی موحد، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
بهجت، محمدتقی (1393). استفتائات. پایگاه تخصصی مسجد. http://www.masjed.ir/fa/article/1215
بیهقی، احمد بن حسین (1387). السنن الکبری. جلد دوم، تحقیق: عطا، محمد عبد القادر. قم: موسسه فرهنگی تبیان.
بیهقی، احمد بن حسین (1361). دلائل النبوه. جلد دوم، ترجمه محمود مهدوی دامغانی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
پاپادوپولو، الکساندر ( 1368). معماری اسلامی. ترجمه حشمت جزنی. تهران: مرکز نشرفرهنگی رجاء.
جعفریان، رسول (1382). آثار اسلامی مکه و مدینه. تهران: انتشارات مشعر.
جناتی، محمد ابراهیم (1370). منابع اجتهاد. تهران: انتشارات کیهان.
جناتی، محمد ابراهیم (1386). المساجد و احکامها فی التشریع الاسلامی. نجف: بی ناشر.
حتی، فیلیپ (1380). تاریخ عرب. ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
حجت، مهدی (1386). «سنت در معماری: هم اصیل، هم به روز»، فصلنامه آبادی. مصاحبه توسط نرگس مروجی، شماره 54، صفحه .133- 128.
حسینی میلانی، علی (1393). پیشوایان معصوم علیه السلام. قم: مرکز الحقایق الاسلامیه.
حمزه نژاد، مهدی و عربی، مائده (1393). «بررسی اصالت اسلامی ایرانی در مساجد نوگرای معاصر»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی. شماره پانزدهم، صفحه 61-47.
خامنه ای، سید علی (1393). نهایی شدن استفتائات: http://www.hamandishi.ir/news/176790/
داعی الاسلام، سید محمد علی (1365). فرهنگ نظام. جلد پنجم، تهران: کتابخانه دانش.
رامپوری، محمد غیاث الدین بن جلال الدین (1393). غیاث اللّغات. ترجمه منصور ثروت، تهران: نشر امیر کبیر.
زنجی سجزی، محمودبن عمربن محمود (1364). مهذب الاسماء فی مراتب الاشیاء. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
سجستانی، ابی داود (1380). سنن ابی داود. کویت: مؤسسة غراس للنشر والتوزیع.
سمهودى، نورالدین (1376). خلاصة الوفاء بأخبار دار المصطفى. ترجمه سید كمال حاج سیدجوادى، جلد اول و سوم، تهران: مشعر.
سیستانی، سید علی (1393). استفتائات:https://www.isna.ir/news/91060703664/
سیفیان، محمد کاظم (1379). «نصوص دینی و نقش انسان در معماری مسجد»، نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی. شماره 8، صفحه 107-100.
شرتونی، سعید (1385). اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد. تهران: نشر اسوه.
شریف قرشی، باقر (1380). حیاة الامام الحسین. ترجمه سیدحسین محفوظی، قم: بنیاد معارف اسلامی.
شوازی، اگوست (1395). تاریخ معماری. ترجمه لطیف ابوالقاسمی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
صفی پوری شیرازی، عبدالرحیم بن عبدالکریم (1390). منتهی الارب فی لغة العرب. تصحیح و تعلیق: محمدحسن فؤادیان و علیرضا حاجیان نژاد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
طبرسى، فضل بن حسن (1390). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. ترجمه حسین نوری همدانی و ضیاء الدین نجفی، جلد دوم، تهران: فراهانی.
طریحى، فخرالدین (1375). مجمع البحرین. ترجمه میرزا اسماعیل بن زین العابدین تهرانی، جلد سوم، تهران: نشر مرتضوی.
طوسی، محمد بن الحسن (1364). تهذیب الاحکام. ترجمه حسن موسوی، تهران: دارالكتب الاسلامیه.
طوسی، محمد بن الحسن (1387). الغیبه. ترجمه مجتبی عزیزی، قم: جمكران.
علام، نعمت اسماعیل (1382). هنرهای خاورمیانه در دوران اسلامی. ترجمه عباس تفضلی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
غفاری، علی اکبر (1386). تعلیقات بر تهذیب الاحکام شیخ طوسی. تهران: دارالکتب الاسلامیه تهران.
فتال نیشابوری، محمد بن احمد (1375). روضة الواعظین و بصیرة المتعظین. ترجمه محمود مهدوى دامغانى، جلد اول، قم: انتشارات رضی.
فریشلر، کورت (1369). امام حسین و ایران. ترجمه ذبیح الله منصوری. تهران: انتشارات جاویدان.
قرائتی، محسن (1383). تفسیر نور. جلد سوم، تهران: مركز فرهنگى درس هایى از قرآن.
کاتب واقدى، محمد بن سعد (1374). الطبقات الکبری. ترجمه محمود مهدوى دامغانى، جلد اول، تهران: انتشارات فرهنگ و اندیشه.
کاظمی، سید محمد و کلانتری خلیل آباد، حسین (1390). «ابزارهای پیام رسانی معنوی در معماری مسجد با تأکید بر نقش ایدئولوژی اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی. شماره ششم، صفحه 46-41.
کرسول، کی.ای.سی. (1393). گذری بر معماری متقدم مسلمانان. ترجمه مهدی گلچین، تهران: انتشارات متن.
کلینی، محمد بن یعقوب (1350). فروع کافی. جلد دوم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
کونل، ارنست (1368). هنر اسلامی. ترجمه هوشنگ طاهری، تهران: انتشارات توس.
مجلسی، محمدباقربن محمدتقی (1363). بحارالانوار. جلد شانزدهم و پنجاه هفتم. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مصطفی، صالح (1372). مدینه منوره. ترجمه صدیق وسمقی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مطهری، مرتضی (1388). آشنایی با علوم اسلامی. جلد سوم، تهران: انتشارات صدرا.
مظفر، محمدرضا (1386). اصول الفقه. جلد دوم، قم: انتشارات سید عبدالله اصغری.
مغربی، نعمان بن محمد (1387). شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام. قم: جامعه مدرسین.
مقریزی تقی الدین (1338). الخطط المقریزیه، المساة بالمواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار. لبنان: منشورات دارالعرفاء لبنان.
مکارم شیرازی، ناصر (1373). ترجمه قرآن کریم. قم: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
مکارم شیرازی، ناصر(1387). برگزیده تفسیر نمونه. جلد هفتم، تهران: دارالکتب اسلامیه.
نجفی، علی (1381). «تحقیقی پیرامون مناره 1و 2»، نشریه علمی پژوهشی درس هایی از مکتب اسلام. شماره پنجم و هفتم، صفحه 68-62 و 67-60.
النعیمی الدمشقی، عبدالقادربن محمد (1988ق). الدراس فی تاریخ المدارس. دمشق: مکتبه الثقافه الدینیه.
نوبهار، رحیم (1378). «معماری مسجد از دیدگاه متون دینی». مجموعه مقالات همایش معماری مسجد: گذشته، حال، آینده. جلد دوم، شماره2، صفحه 286- 241.
هشام، ابومحمد عبدالملک (1392). السیرة النبویة. ترجمه مسعود انصاری، تهران: انتشارات مولی.
هیکل، محمد حسین (1358). فی منزل الوحی. قاهره: دارالمعارف.
هیلن برند، روبرت (1393). معماری اسلامی، شکل، کارکرد و معنی. ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی. تهران: انتشارات روزنه.
بازشناسی جایگاه مناره در معماری مساجد از نگاه فقه شیعه
امیر صادقی نژاد1، عباس مسعودی*2
1 دانشجوی دکتری معماری، دانشکده هنر، معماری و شهرسازی، واحد کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران
(sadeghi.nejad.amir.kiyan@gmail.com (
*نویسنده مسول: 2 استادیار گروه معماری، دانشکده هنر، معماری و شهرسازی، واحد کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران
(masoudiabbas@gmail.com (
چکیده
تعداد چشمگیری از عناصر و اجزاء مسجد مانند مناره را ميتوان مشاهده نمود كه طی ادوار مختلف تاریخی، در مساجد با ظواهر و کالبدی متفاوت، نمایان و به كار گرفته شده است و به نظر میرسد با گذشت زمان به عنصر جدائی ناپذیر مسجد تبديل گردیده است. مجموعۀای از تحلیل ها، نظریه پردازی ها و تفسیرهای گوناگون با نگرش های متفاوت پیرامون جایگاه مناره در معماری مساجد، از سوی معماران، پژوهشگران و محققین بیان شده است، اما در مورد نگرش فقه شیعه دوازده امامی به جایگاه مناره در معماری مساجد سخنی به میان نیامده است و این موضوع کماکان با نقاط مبهمی روبروست. در حالیکه قرن های متمادی است که مناره در مساجد بکارگرفته میشود، برخی از محققین تک مناره بودن را نماد مساجد اهل سنت و دو مناره ای بودن را نماد مساجد مذهب شیعه می پندارند. اين پژوهش برآن است به بررسي ضرورت مناره در معماری مساجد از دیدگاه فقه شیعه دوازده امامی بپردازد. احکام فقه شیعه دوازده امامی از طریق تحقیق در، قرآن، سنت، اجماع و عقل به دست می آیند. از آنجائیکه بررسی همه منابع یاد شده در این پژوهش نمی گنجد به بررسی دو بخش، قرآن و اجماع بسنده شده است. تحقیق حاضر از حیث موضوع تحقیق بنیادی است و از دیدگاه روش تحقیق کیفی محسوب می گردد. روش‌گردآوری اطلاعات پژوهش کتابخانه‌ای است و شیوه آنالیز داده ها از نوع تحلیل محتوایی می باشد. نتايج حاصل از اين پژوهش نمايانگر وجوه اشتراک و افتراق در نگرش قرآن و اجماع به ضرورت ایجاب مناره در مساجد است. با توجه به تحلیل، تشریح و تفسیر آیات 17 و 18 سوره توبه(قرآن) و تحلیل محتوی نگرش مراجع و فقهای متاخر و متقدم مذهب تشیع (اجماع) در مورد وجوب مناره در معماری مساجد، به طور کلي مي توان گفت، از دیدگاه قرآن و فقهای متاخر، مناره همخوانی لازم را با معماری مساجد ندارد، از دیدگاه فقهای متقدم(مراجع معاصر )، وجوب مناره در مساجد، مانعی ندارد، اما وجوب مناره و یا مناره های بلند و مرتفع در مساجد از نگاه فقهای معاصر، مکروه دانسته شده است.
واژگان کلیدی : مناره، معماری مسجد، فقه شيعه دوازده امامی، قرآن، اجماع
مقدمه و بیان مساله : در زمان پیامبر اسلام (ص) مساجد ساخته شده، کوچک و ساده بودند با دیواری به ارتفاع قامت یک انسان(جناتی، 1386: ۳۲ - ۳۳). سادگی در بنای مسجد چیزی است که از آغاز مورد توجه و تأکید اسلام بوده است. به بیان کلی میتوان گفت، مساجد عصر پیامبر اسلام(ص) در عین سادگی بنا شده اند.(کاظمی، کلانتری، 1390: 42). پیامبر (ص) پیش از مبعوث شدن به پیامبری، سفرهای متعددی به شام داشت. دست کم در سفر دومی که در سن 24 سالگی با سرمایۀ خدیجه (س) به شام رفت(ابن هشام،1392: 199؛ابن اسحاق، 1356،81)کلیاتی از آن در ذهنش وجود داشت. بی گمان وی در این سفرها که به قصد بازرگانی انجام می گرفت، معابد یهود و نصاری را از نزدیک دیده بود با این حال در ساختن مسجد از روش آنان تقلید نکرد؛ بلکه اصرار داشت بنای مسجد همچون خیمۀ حضرت موسی (ع) باشد. بیهقی به روایت عبدالله بن عمر، اشاره میکند، که مسجد پیامبر دارای دیوارها و پایه‌هایی از خشت خام بود و ستونهایش تنه‌های خرما بود. پیامبر اسلام به همراه دیگر اصحاب ابتدا پایه های مسجد را از سنگ چیده، سپس دیوارهای آن را با خشت های خامی که مسلمانان طبق دستور آن حضرت فراهم کرده بودند، ساختند، ستونهایش را از تنه های درخت خرما قرار داده بودند و قسمتی از سقفش را با شاخه های نخل خرما پوشاندند و بخش زیادی از سقف آن بدون پوشش بود.( هیکل،1358: 683).حتی پس از ساخته شدن مسجد النبی به پیامبر (ص) پیشنهاد می شد تا سبک بنای آن را تغییر دهد و بنایی مجلل همچون آنچه در سرزمین شام آن روزگار متداول بود، بسازد. ولی پیامبر (ص) موافقت نمی فرمود(سمهودی، 1376: 339).پیامبراسلام نسبت به استوار ساختن مساجد اهتمامی ویژه داشت در سنن ابوداود به نقل از سلیمان بن سمره آمده است که: پیامبر (ص) فرمان می داد تا مساجد را خوب بسازیم و آن را پاک و پاکیزه نگه داریم(سجستانی،1380: 125) ایشان با وجود آگاهی از طرح کلیساها و کنیسه ها و همین طور امکان استفاده از این الگوها به هیچ وجه ازآنها استفاده نکردند. در زمان پیامبر اسلام در طرح و ساخت مساجد، مناره وجود نداشته است. با توجه به نقل قولهای امامان مذهب شیعه1، می توان دریافت که هیچ گونه توصیه ای بر استفاده از مناره نشده است .در این رابطه می توان به سخنی از امام عسکری (ع) نیز اشاره کرد، شخصی به نام ابو هاشم جعفری گفته است : نزد امام عسکری (ع) بودم. امام (ع)فرمود: هنگامی که قائم ال محمد قیام کند فرمان می دهد تا مناره ها و مقصوره ها ویران شودابو هاشم می گوید : بی انکه از امام (ع)سوال کنم با خود گفتم چرا چنین شود؟ امام (ع)رو به من کرد و فرمود: ساختن مناره و مقصوره در مسجد بدعت است. (شیخ طوسي، 1387: ۱۲۳). از ظهور اسلام تا پایان حیات پیامبر اسلام، ماذنه‌ها سقف مساجد بودند. اما اولین مأذنه بر فراز مناره در اسلام، مربوط به عصر امویان است. این مناره‌ها در اصل، دو برج از برجهای قدیمی کلیسای شهر بود که به ویرانه مبدل شده بود و ولید، با دادن پولی به مسیحیان، این ویرانه را خریداری نمود و بر روی آن مسجدی بنا کرد.( حتی، ۱۳۸۰:۳۴۰).(النعیمی، ۱۹۸۸ق: 285).
ریشه یابی لغوی2: اما آنچه که از تعریف مناره میتوان بدست آورد بدین صورت تعریف میشود: در غياث اللغه گفته شده است، مناره نشانى كه در راه از سنگ و خشت برپا كنند و در اصل لغت به معنى چراغ پايه باشد، ظاهرا وجه تسميه آن باشد كه سابق براى راه يافتن مسافران، چراغى بر مناره مى افروختند و مجازا جاى بلند اذان گفتن(رامپوری، 1393: فصل میم مع نون، ذیل ماده مناره). در لسان العرب و مجمع البحرين گفته اند: المنار و المناره: علم الطريق.(ابن منظور، 1375: ذیل ماده نور) (طریحی، 1375: ذیل ماده نور). در منتهى الارب و مهذب الاسماء و اقرب الموارد نيز آمده است: نشانى كه در راه قرار دهند.فرهنگ نظام مى گويد: منار - مناره: جاى نور، برج مانندى كه در مسجد سازند و موذن بر بالاى آن اذان مى گويد, نيز ستون يا برج مانندى كه براى نشان راه و سرحد سازند. سپس مى افزايد: اين معناى مجاز از اول است چه; منار مسجد و جزء آن در اول، براى گذاشتن چراغ بوده. (داعی الاسلام،۱۳۶۵: 225).این واژه هیچ گونه دلالت ضمنی به فراخوان مردم به نماز ندارد و به معنی مکان نور و روشنایی است.بنابراين، از قديم الايام مردم مناره را براى راهنمايى مسافران و سالكان راه و كلا به معنى نشانه و علامت راه به كار مى برده اند و در احاديث در بيشتر موارد منظور از مناره اهل بيت(عليهم السلام) و در بعضى موارد قرآن كريم مى باشد.( مجلسی، 1363: 149). از بین سه واژه- مناره، صومعه ، ماذنه – کاربرد واژه مناره یا منار بیش از همه متدوال است، این کلمه با تلفظ مناره minaret از زبان ترکی وارد زبان انگلیسی شده است.(هیلن برند، 1393: 132).کلمه مذکور هیچ نوع دلالتی، حتی به صورت ضمنی، برای دعوت به نماز ندارد. معنی اصلی این کلمه مکان نور یا آتش است. اینکه در معنای متفاوت به لحاظ زبان شناسی از یک ریشه هستند به هیج وجه جای تعجب ندارد، هر چند که از افعال متنوعی که با ماده ن.و.ر. صرف میشوند چنین استنباط میگردد که معنای اصلی باید نور باشد. این کلمه در عربستان پیش از اسلامبه امکان بلندی اطلاق میشد که از فراز آن علائمی توسط دود یا آتش ارسال می شده است. به همین سبب کلمه مناره غالبا مناره ها نام برده شده است .(هیلن برند، 1393: 133).علاوه بر این برجهای استوانه ای متصل به قلاع اسلامی واقع در طول بخشهایی از ساحل آفریقای شمالی، نه تنها به عنوان چراغ خانه و محل دیده بانی مورد مصرف داشته اند بلکه عملا مناه نیز نامیده میشدند. از این رو جای تعجب نیست که کلمه مذکور از نقطه نظر ریشه لغوی، مشتق از لغت عربی نور باشد. واژه مناره با پیوندی این چنینی که با کلمه نور دارد، به عنوان پایه تفسیر نمادین از مناره به عنوان تجلی گاه انوار الهی یا صورتی از اشراق روحانی به کار برده شده است.(هیلن برند، 1393: 133). از واژه مناره به طور عام تر برای علامت های پست نگهبانی، نشانه مرزی و برجهای دیده بانی که حتی همراه با آتش و نور هم نبوده، استفاده شده است. از طرف دیگر پیوندی که کاربری کلمه مناره با نور و آتش دارد به طور اخص به معنای چراغ خانه و چراغدان نیز مورد مصرف پیدا میکند. میتوان بحث مناره را چنین خلاصه کرد که واژه مناره دو مفهوم متمایز" نور یا آتش" و " نشان " را به هم پیوند می دهد که هیچ یک از این مفاهیم در آیین عبادی اسلامی جایی ندارد. (هیلن برند، 1393: 133).
فقه شیعه دوازده امامی: فقه، دانشی اسلامی برای به‌دست‌آوردن احکام عملی یا تکالیف دینی است. فقه در لغت به معنای فهم، علم و زیرکی به کار رفته است. احکام فقه شیعه از طریق استدلال در منابع چهارگانه به‌دست می‌آید که عبارتند از: 1 – قرآن :بدون شک قرآن اولین منبع احکام و مقررات اسلام است . البته آیات قرآن منحصر به احـکـام و مقررات عملى نیست .2 – سنّت :سـنـت یـعـنـى گـفـتـار یـا کـردار یـا تـاءیـیـد مـعـصـوم . بـدیـهى است که اگر در سخنان رسـول اکـرم یـک حـکـمـى بـیـان شـده بـاشـد، و یـا ثـابـت شـود کـه رسـول اکـرم عـمـلا وظـیفه اى دینى را چگونه انجام مى داده است و یا محقق شود که دیگران بـرخـى وظـایـف دیـنـى را در حـضور ایشان به گونه اى انجام مى دادند و مورد تقریر و تـاءیـیـد و امضاء عملى ایشان قرار گرفته است ، یعنى ایشان عملا با سکوت خود صحه گذاشته اند، کافى است که یک فقیه بدان استناد کند.3 – اجماع: اجـمـاع یـعـنى اتفاق آراء علماء مسلمین در یک مسئله.4 – عقل: حـجـیـت عـقـل از نـظـر شـیـعـه بـه ایـن مـعـنـى اسـت کـه اگـر در مـوردى عقل یک حکم قطعى داشت ، آن حکم به حکم اینکه قطعى و یقینى است حجت است.(مطهری، 1388: ۳۴-۳۶). فقه شیعه، از ابتدای اسلام دوره‌های متعددی را سپری کرده است که هر یک مشخصات و ویژگی‌های خاصی دارد، زمان حیات پیامبر(ص) را عصر تشریع می‌گویند.
اهداف پژوهش: هدف از این پژوهش، یافتن نگرش فقه شیعه دوازده امامی( قرآن و اجماع)، پیرامون وجوب مناره در معماری مساجد است.
پیشینه تحقیق : با استناد به مدارک موجود و به لحاظ سابقه تحقیق، باید یادآور شد که تاکنون تحقیق تخصصی با پیشینه موضوعی و روشی مشابه در زمینه بازشناسی جایگاه مناره در معماری مساجد از نگاه فقه شیعه دوازده امامی صورت نگرفته است. در اکثر تحقیقات و کتب مرتبط، نظریات متفاوت و متناقضی پیرامون جایگاه مناره در معماری مساجد بیان شده است و در بسیاری از پژوهش ها به نقل گزارش های متعدد تاریخی پیرامون مناره بسنده شده است. همچون، هیلن برند(1393) در کتاب " معماری اسلامی، شکل، کارکرد و معنی، ترجمه: باقر آیت الله زاده شیرازی " ، هیلن برند(1394) در کتاب " هنر و معماری اسلامی، ترجمه: اردشیر اشراقی " ، کی.ای.سی.کرسول (1393) در کتاب " گذری بر معماری متقدم مسلمانان، ترجمه: مهدی گلچین " ، ریچارد اتینگهاوزن و الگ گرابر (1396) در کتاب " هنر و معماری اسلامی، ترجمه: یعقوب آژند " ، در هیچ یک از کتب و مقالات موجود و مکتوب به اثبات و یا رد جایگاه مناره در معماری مساجد با استفاده از منابع فقه شیعه دوازده امامی به صورت تحلیلی، تفسیری و تخصصی اشاره ای نشده است و به ذکر مسائلی از قبیل مناره های نخستین، شکل مناره های نخستین، و مناره در سرزمین های گوناگون و متفاوت قبل و بعد از تاریخ اسلام و دیدگاه نویسنده پیرامون مناره پرداخته شده است.
مبانی نظری پژوهش: با ظهوردین اسلام در مكه، و پس از هجرت به مدينه، دولت اسلامي به وسيله‌ي پيامبر اسلام (ص) تأسيس گرديد. پیامبر خدا (ص) در نخستین روز ورود به مدینه به ساختن مسجدی پرداخت.( پیش از آن، در قبا نیز مسجدي به دست ایشان ساخته شد) که نخستین تجربه جمعی اعراب در معماری مسجد بود. حضرت رسول (ص) در حقیقت طراح مسجد و به عبارتی ناظر و همکار در معماری آن محسوب می شوند، زیرا ایشان با دستان مبارک خود، خطی بر روی زمین به صورت مستطیل کشیدند و حد مسجد را تعیین کردند. به نظر چنین میرسد که، نوع و میزان عقاید، احکام و مضامین دین اسلام به طور اعم و مذهب شیعه به طور اخص، می تواند در فرهنگ بطور اعم و درمساجد بطور اخص، بازنمودی ویژه یابد که در این میان، در دین اسلام و مذهب تشیع که مبتنی بر جهان بینی خاص میباشد، این بازنمودها روایتگر تفکرات ، احکام و اعتقادات مذهبی وابسته به دین اسلام و جهان بینی خاص آن است که در تصویر و تجسیم کالبدی مساجد خود را به نمایش می گذارد. تحقیق و پژوهش در رابطه با مساجد (همین طور بررسی و پژوهش پیرامون عناصر و اجزاء مرتبط با مسجد) دین اسلام، مورد توجه محققان و پژوهشگران بوده است، اما همیشه با نقاط مبهمی روبرو بوده است. لذا هدف اصلی از بررسی و تحلیل جایگاه مناره در معماری مساجد از نگاه فقه شیعه دوازده امامی ، دستیابی به نگرش فقه شیعه پیرامون وجوب مناره در معماری مساجد است تا بتوان با این تفسیر و تحلیل ، بسیاری از پرسش ها و ابهامات را پاسخ داد.
روش انجام پژوهش: نوع تحقیق حاضر از حیث موضوع تحقیق بنیادی است و از حیث روش تحقیق کیفی محسوب می گردد بخش اصلی داده های این مقاله مستخرج از منابع کتابخانه ای بوده است. روش جمع آوری اطلاعات مبتنی بر مرور و بررسی دقیق مقالات و کتب مرتبط از طریق جستجوی هدفمند کتابخانه ای و جستجوی منابع الکترونیکی و بانک های اطلاعاتی برای به دست آوردن مقالات و کتب بوده است. شیوه انالیز داده ها از نوع تحلیل محتوایی می باشد. در بخشی از مطالعات کتابخانه ای به بررسی نظریات علماء، فقها و محققین مذهب شیعه، محققین و مورخین جهان اسلام و محققین غربی دررابطه با ساخت مساجد زمان پیامبر اسلام، زمان شکل گیری مناره در مساجد، چگونگی پیدایش مناره و در نهایت بررسی و تحلیل منابع فقه شیعه، که در این پژوهش به دلیل عدم امکان بررسی چهار بخش منابع فقه شیعه، به بررسی دو بخش قرآن3و اجماع4بسنده شده است.در بخش استناد به قرآن به مهمترین و موثرترین آیات قرآن در زمینه حق طرح و ساخت مساجد و شرایط ساخت مساجد در سوره توبه، بررسی و تحلیل آیات 17 و 18 سوره توبه پرداخته خواهد شد و در نهایت در مورد اجماع، به عنوان یکی دیگر از منابع فقه شیعه پاسخ استفتائات مراجع معاصر مذهب شیعه ، درزمینه وجوب مناره در معماری مساجد بررسی خواهد شد.
. بررسي و تحلیل وجوب مناره در معماری مساجد از نگاه فقه شیعه دوازده امامی( قرآن و اجماع)
بخش اول : قرآن
بررسی و تحلیل آیات قرآن5
اولین و مهمترین منبع فقه شیعه کتاب خداوند (قرآن) است. آنچه در این نوشتار به عنوان قرآن مورد استناد قرار گرفته است آیات 17 و 18 سوره توبه است این آیات مهمترین آیات قرآنی در مورد حق طرح و ساخت مساجد و شرایط ساخت مساجد می باشند که به تفصیل مورد بررسی قرار خواهند گرفت.
تحلیل وتفسیر آیات 17 و 18 سوره توبه
1. آیه 17 سوره توبه
متن عربی: ما کانَ لِلْمُشْرِکینَ أَنْ یَعْمُرُوا6مَساجِدَ اللّهِ شاهِدینَ عَلى أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ أُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ وَ فِی النّارِ هُمْ خالِدُونَ
ترجمه فارسی: مشرکان حق ندارند مساجد7خدا را آباد کنند در حالی که به کفر خویش گواهی می‌دهند! آنها اعمالشان نابود (و بی‌ارزش) شده؛ و در آتش (دوزخ)، جاودانه خواهند ماند.(مکارم شیرازی، 1373: 131)
2.آیه 18 سوره توبه
متن عربی: إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الآْخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّکاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسى أُولئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدینَ
ترجمه فارسی: مساجد خدا را تنها كسانى بايد آباد كنند كه به خدا و روز قيامت ايمان دارند و نماز را به پا داشته و زكات مى‌پردازند و جز از خدا نمى‌ترسند. اميد است كه آنان از ره‌يافتگان باشند8. (مکارم شیرازی، 1373: 131)
تفسیر آیات 17 و 18 سوره توبه : ساخت مسجد در صلاحیت همه کس نیست.( مکارم شیرازی، 1387: 375)
هدف آیات 17 و 18 سوره توبه:
الف : حق طرح و ساخت مساجد : مشركان با اين كه صريحاً به كفر خود گواهى مى دهندو گواهى آنها بر كفر خودشان هم از لابلاى سخنانشان آشكار است و هم از لابلاى اعمالشان، حق ندارند مساجد خدا را آباد كنند (مکارم شیرازی، 1387: 376). قرآن برای جلوگیری از هر گونه سوء استفاده مشرکان، حق ساخت مساجد را از مشرکان سلب کرده و فرموده: ما کان للمشرکین ان یعمروا مساجد الله شاهدین علی انفسهم بالکفر: مشرکان حق ساخت مساجد خدا را ندارند.
ب : طرح و ساختن مساجد شرايطى دارد: براى آن پنج شرط مهم بيان مى دارد، شرط اول و دوم : ایمان به خدا و بروز قیامت، سوم و چهارم : و نماز را بر پا دارد و زكات را بدهد سرانجام به آخرين شرط اشاره كرده، مى گويد: « و جز از خدا نترسد ». (مکارم شیرازی، 1387: 377- 376 ). (احمدیان، گندمی، آیتی ، ملایی، بزرگی، 1396: 54 )
آیه 17 سوره توبه | متن عربی | ما کانَ لِلْمُشْرِکینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَساجِدَ اللّهِ شاهِدینَ عَلى أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ أُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ وَ فِی النّارِ هُمْ خالِدُونَ | ||
ترجمه فارسی | مشركان حقّ ندارند مساجد خدا را با آنكه به صراحت بر كفر خويش گواهى مى‌دهند، آباد کنند. آنان كارهايشان (به خاطر بى‌ايمانى) تباه شده است و در آتش، جاودان خواهند بود. | |||
آیه 18 سوره توبه | متن عربی | إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الآْخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّکاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسى أُولئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدینَ | ||
ترجمه فارسی | مساجد خدا را تنها كسانى بايد آباد كنند كه به خدا و روز قيامت ايمان دارند و نماز را به پا داشته و زكات مى‌پردازند و جز از خدا نمى‌ترسند. اميد است كه آنان از ره‌يافتگان باشند. | |||
تفسیر آیات 18 - 17 سوره توبه |
ساخت مسجد در صلاحیت همه کس نیست. | |||
هدف آیات 17 18 سوره توبه |
حق طرح و ساخت مساجد |
خداوند حق ساخت مساجد را از مشرکان سلب کرده است. بنابراین میتوان گفت مشرکان حق ساختن مساجد خداوند را ندارند | ||
طرح و ساختن مساجد شرايطى دارد |
کسانی حق ساختن مساجد را دارند که دارای شرایط، ایمان به خدا و به روز قیامت، نماز گزاردن ،زکات دادن و تنها از خدا ترسیدن باشند. | |||
جدول شماره 1: تحلیل و تفسیر آیات 17 و 18 سوره توبه. مأخذ : نگارندگان
بررسی و تحلیل جدول شماره 1: با توجه به تفسیر آیات 17 و 18 سوره توبه، که صلاحیت طرح و ساخت مسجد را برای همه کس قائل نیست در این بخش به بررسی و تحلیل دو مسئله خواهیم پرداخت 1. مسئله صلاحیت 2. مسئله ساخت مسجد .
1. مسئله صلاحیت: با توجه به تفسیر آیات 17 و 18 سوره توبه حق ساخت مساجد از نظر خداوند منحصرا در اختیار افرادی است که دارای شرایط پنج گانه هستند، 1ایمان به خدا 2. ایمان به روز قیامت 3.نماز گزاردن 4.زکات دادن 5.تنها از خدا ترسیدن.
2. مسئله ساخت مسجد : میدانیم ساخت مسجد شامل کلیه مراحل طرح، ساخت و اجرای آنچه مربوط به درون و برون مسجد است می باشد که شامل عناصر، اجزا و کالبدی که به وجود آورنده مسجد است خواهد بود، بنابراین میتوان گفت، شکل گیری و ساخت مناره در مسجد نیز از جمله مواردی است که بخشی از ساخت مسجد محسوب می شود و این موجب شده است که این سوال به ذهن متبادر شود، مناره از ابتدا و همزمان با پیدایش مسجد به وجود آمده است ؟ و یا در طی گذشت زمان به مساجد الحاق گردیده است؟ پاسخ به این دو پرسش نیازمند پاسخ به دو سوال است. 1. پیدایش مناره در تاریخ ؟. 2. زمان شکل گیری مناره در مساجد؟.
1. نظریات مربوط به منشاء پیدایش مناره در تاریخ
الف: محققین مذهب شیعه: غفارى در خصوص مناره معتقد است منارات از علايم معابد مجوس و يا آتش پرستان مى باشد.(غفاری ، 1386: 307).
ب: محققین غربی: باتلر و تیرش پیدایش مناره را حاصل تأثیر چراغ های دریایی قدیمی به ویژه فانوس دریایی اسکندریه و یا ستون های یادبود متعلق به دوران باستان می دانند . هارتمن و گوتهیل پیدایش مناره را مبتنی بر پیشینه کاربرد علایم حاصل از آتش(نار) توسط اقوام بدوی سامی دانسته و ساختار شکلی آن را متأثر از ساختمان زیگورات های بین النهرین باستان پنداشته اند. استرتزیگوسکی و دیمز مناره را مشابه المان های به کار رفته توسط تمدن های آسیای میانه به عنوان نمودی از ارکان هستی دانسته و لذا ساختمان آن را اشتقاقی از ساخته های اقوام هند و آریایی باستان می دانند. نمونه این گونه ستون های مذهبی را می توان در دیرک های ساخته شده از تنه درختان صنوبر که ناگاهای ساکن در دره های هیمالیا آن ها را به عنوان نمادی از پروردگار در مقابل معابد چوبی خود برپا می داشتند. .(ام .بلوم،1381: 3) ارنست کونل معتقد است احتمال میرود که مسلمانان مناره را به تقلید از برجهای آژیربابل یا روم ساخته باشند(کونل، 1368، 13) اتینگهاوزن و گرابر معتقدند که سوریه و یا مصر خاستگاه مناره بوده است. (اتینگهاوزن ، گرابر ،1396: 28). کرسول معتقد است مناره، در برخورد مسلمانان با برج های کلیساهای شام پدید آمد و سپس در سرتاسر قلمرو آن روز اسلام بسط یافت. (ام .بلوم،1381: 1). منشا مناره که تقریبا به طور همزمان در مصر و عراق پیدا شد، میتوانست شام باشد. (هیلن برند، 1393، 130)
2. نظریات مربوط به زمان شکل گیری مناره در مساجد
الف: علماء و فقهای مذهب شیعه: شيخ طوسى نقل مى كند ابا الحسن موسى بن جعفر(ع) كه از استحباب اذان بر مناره سوال شد, جواب داد: همانا براى رسول اكرم(ص) بر روى زمين اذان مى گفتند و در آن زمان مناره اى نبود.(شیخ طوسی،1364: 307).همچنين علامه مجلسى نقل مى كند: مسجد رسول خدا(ص) مناره نداشت و بلال بر زمين اذان مى گفت.(علامه مجلسی،1363: 111).
ب: محققین و مورخین جهان اسلام9: مقریزی بنای نخستین مناره را به معاویه نسبت داده است که آن را به تقلید از برجهای کلیساهای دمشق ساخته بود.(مقریزی، 1338: 191). در دوره امویان، با رشد روحیه تجمل پرستی و انتقال مرکز خلافت به دمشق خلفای بنی امیه نیاز به برپایی مساجد پرشکوه و شامخ که از معابد و کلیساهای مسیحیان کمتر نباشد را در خود احساس کردند، مساجدی ساختند با مناره ها و ایوان هایی بزرگ و ستون هایی بلند و محراب هایی شگفت و تزییناتی اشرافی(ابن بطوطه،1361: 75). ساختن مناره پیش از دوره اموی معمول نبود و ابتکار آن از روی برج‌هایی است که به عبادتگاه‌های شام وابسته بود و در دروۀ معاویه به مصر انتقال یافت.(علام ،1382: 24).
ج: محققین غربی: به اعتقاد کرسول اندیشه احداث مناره، نخستین بار در زمان خلافت بنی امیه در شام پدید آمد. از آن جا که دمشق مرکز خلافت بنی امیه، و مسجد این شهر با برج های قطور واقع در چهار گوشه حیاط آن، در واقع باقی مانده یک معبد حیاط دار دوران پیش از اسلام بوده است، لذا کرسول احتمال می دهد که آن چه بعدها در فسطاط احداث گردید الهام گرفته از الگوی دمشقی آن است؛ زیرا به عقیده او مؤذنان دمشقی از این برج های بر جای مانده از معبد قدیمی برای گفتن اذان استفاده می کردند. فرضیه او در ظاهر با عنایت به احداث برج هایی در چهارگوشه مسجد مدینه طی مرمت این بنا در دهه اول قرن هشتم میلادی تأیید می گردد. (ام .بلوم،1381: 1).كورت فريشلر معتقد است قتيبه بن مسلم بن مسلم(كه به گمان ايشان مبتكر مناره در مساجد است) در زمان خلافت وليد بن عبدالملك(ششمین خلیفه اموی) ساختن مناره در مساجد را از چينى ها آموخت. چينى ها در شهرهاى خود مناره هاى بلند مى ساختند و همواره ديدبانى بالاى منار, شهر را از نظر مى گذراند تا در هر لحظه كه حريقى به وجود می آمد، زود جلوى حريق را بگيرند.(فریشلر،1369: 547).قدیمی ترین تاریخی را که برای ایجاد مناره در معماری مساجد بیان کرده اند ،سال 44 و 45 هجری است بلاذری در این مورد می نویسد که در این سال زیاد بن ابیه ،والی بصره ، برای مسجدجامع این شهر مناره ای به شکل مناره های کنونی از سنگ احداث کرد .مناره از زمان وليدبن عبدالملک در معماري جهان اسلام ظاهر شد و مسجد جامع دمشق هم به عنوان نقطة عطف معماري زمان وليدبن عبدالملک مي‌باشد.به طور دقیق نمی‌توان گفت که ولید از بنای مسیحی قدیم چه مقدار در مسجد خویش باقی گذاشت ولی دو مناره جنوبی همان برج‌هایی است که به کلیسای قدیم پیوسته بود.(حتی ،1380: ۳۴۰). در زمان پیامبر خبری از چیزی مانند مناره نبود و هنگامی که او و یارانش به مدینه رسیدند، به قول ابن هشام، بی هیچ فراخوان پیشینی به نماز ایستادند. اما شنیده بودند که یهود بوقی از شاخ قوچ دارند و مسیحیان ناقوسی. آنان نیز برای کار خود چنین چیزی میخواستند. چنین بود که محمد(ص) بلال را گفت تا اذان بگوید و او هم همیشه از بلندترین بام محل اذان می گفت.( کرسول ،1393: 5). به اعتقاد هیلن برند بر اساس محتوای متون، اولین مناره در زمان خلافت معاویه به سال 45/668 توسط زیاد بن ابیه حاکم عراق ساخته شد. این مناره یک برج سنگی بود که متناسب با وضع مسجد بصره به آن اضافه شد. ( هیلن برند ،1393: 130). اتینگهاوزن و گرابر معتقدند ، هنگامی که موذن محمد (ص) مومنان را از بالای بام خانه به نماز فرا می خواند جایگاهی خاص برای او در نظر نگرفته بودند. اتینگهاوزن و گرابر در کتاب هنر و معماری اسلامی در فصل دوم "امویان و هنر آنها" به تشریح نخستین مناره در تاریخ اسلام میپردازند : نخستین مناره در حقیقت در مناطقی با جمعیت مسلط غیر مسلمان ظاهر شد و شکل آن از اشتیاق نخستین مسلمانان برای فراخوانی همدینان پراکنده در سر تاسر شهر به نماز و نیز از حضور مراکز جدید اسلامی در شهرهای کهن، مایه میگرفت (اتینگهاوزن ، گرابر ،1396: 28-27).
نام | نظریه | نتیجه گیری | |
محققین مذهب شیعه |
غفارى | منارات از علايم معابد مجوس و يا آتش پرستان مى باشد. |
مناره از جنبه تاریخی یک پدیده قدیمی است که تاریخ، سابقه آن را به قبل از اسلام برمی گرداند. |
محققین غربی
|
باتلر و تیرش | پیدایش مناره را حاصل تأثیر چراغ های دریایی قدیمی به ویژه فانوس دریایی اسکندریه و یا ستون های یادبود متعلق به دوران باستان می دانند. | |
هارتمن و گوتهیل | پیدایش مناره را مبتنی بر پیشینه کاربرد علایم حاصل از آتش(نار) توسط اقوام بدوی سامی دانسته. | ||
استرتزیگوسکی و دیمز | مناره را مشابه المان های به کار رفته توسط تمدن های آسیای میانه به عنوان نمودی از ارکان هستی دانسته و لذا ساختمان آن را اشتقاقی از ساخته های اقوام هند و آریایی باستان می دانند. | ||
ارنست کونل | احتمال میرود که مسلمانان آن را به تقلید از برجهای آژیربابل یا روم ساخته باشند. | ||
هیلن برند | منشا مناره میتوانست شام باشد. | ||
کرسول | در برخورد مسلمانان با برج های کلیساهای شام پدید آمد | ||
اتینگهاوزن و گرابر | سوریه و یا مصر خاستگاه مناره بوده است | ||
جدول شماره 2: نظریات مربوط به منشاء پیدایش مناره .مأخذ : نگارندگان
| ||||
نام | نظریه | نتیجه گیری | ||
علماء و فقهای مذهب شیعه | شيخ طوسى | در زمان پیامبر اسلام (ص)مناره اى نبود. |
از نگاه اندیشمندان و محققین مناره از زمان دولت امویان به مساجد الحاق گردید. به طور کلی میتوان زمان شکل گیری مناره در معماری مساجد را منسوب به بنی امیه دانست. | |
علامه مجلسى | مسجد رسول خدا(ص) مناره نداشت. | |||
محققین و مورخین جهان اسلام | مقریزی | بنای نخستین مناره را به معاویه نسبت داده است. | ||
ابن بطوطه | در دوره امویان با رشد روحیه تجمل پرستی مساجدی ساختند با مناره ها و ایوان هایی بزرگ . | |||
نعمت اسماعیل علام | ساختن مناره پیش از دوره اموی معمول نبود و ابتکار آن از روی برج‌هایی است که به عبادتگاه‌های سوریه وابسته بود. | |||
|
| کرسول | مناره نخستین بار در زمان خلافت بنی امیه در مساجد شکل گرفت. | |
كورت فريشلر | قتيبه بن مسلم بن مسلم(كه به گمان ايشان مبتكر مناره در مساجد است) در زمان خلافت وليد بن عبدالملك. | |||
محققین غربی
| فيليپ خورى حتى | مناره از زمان وليدبن عبدالملک در معماري جهان اسلام ظاهر شد. | ||
هیلن برند | اولین مناره در زمان خلافت معاویه توسط زیاد بن ابیه حاکم عراق ساخته شد. | |||
| اتینگهاوزن و گرابر | نخستین مناره در زمان امویان ساخته شد. | ||
جدول شماره 3: نظریات مربوط به زمان شکل گیری مناره در مساجد. مأخذ : نگارندگان
نام | محققین و پژوهشگران | نتیجه گیری |
نظریات مربوط به منشاء پیدایش مناره |
غفارى، باتلر و تیرش، هارتمن و گوتهیل، استرتزیگوسکی و دیمز، ارنست کونل، هیلن برند، کی.ای.سی.کرسول، اتینگهاوزن و گرابر | منابع معتبر تاریخی ابداع و آفرینش مناره را قبل از اسلام دانسته اند. |
نظریات مربوط به زمان شکل گیری مناره در مساجد |
شيخ طوسى، علامه مجلسى، مقریزی، ابن بطوطه، نعمت اسماعیل علام، كورت فريشلر، فيليپ خورى حتى، هیلن برند،کی.ای.سی.کرسول، اتینگهاوزن و گرابر | با تحلیل منابع تاریخی، میتوان دوره بنی امیه را زمان الحاق مناره به مساجد دانست. |
جدول شماره 4 : جمع بندی نظریات مربوط به منشاء پیدایش مناره و نظریات مربوط به زمان شکل گیری مناره در مساجد مأخذ : نگارندگان
جمع بندی بخش اول:
در بررسی و تحلیل جدول شماره (1) به دو مسئله؛ 1. مسئله صلاحیت طرح و ساخت مسجد؟ . 2. مسئله ساخت مسجد؟، و در بررسی و تحلیل جدول شماره (3) و (2) به دو سوال؛ 1. پیدایش مناره در تاریخ ؟. 2. زمان شکل گیری مناره در مساجد؟، پاسخ داده شد. و در ادامه در جدول شماره (4) به جمع بندی نظریات مربوط به منشاء پیدایش مناره و نظریات مربوط به زمان شکل گیری مناره در مساجد پرداخته شد. با توجه به تحلیل ها و تفسیرهای انجام گرفته، به دو نکته بسیار مهم دست خواهیم یافت؛
الف: پیدایش مناره با توجه به منابع متقن تاریخی10به قبل از ظهور دین اسلام باز میگردد. ب: از نگاه بیشتر، پژوهشگران، محققین و تحلیل گران تاریخ هنر و معماری اسلامی، از زمان دولت بنی امیه (دارای بزرگترین قلمرو در تاریخ اسلام است. بنی‌امیه اولین خاندان در طول تاریخ اسلام بودند که شبیه به پادشاهان حکومت کردند. پایتخت آن دمشق بود و آغاز کار این دولت در تاریخ ۴۱ هـ (۶۶۲ م) بود و در ۱۳۲ هـ (۷۵۰ م) پایان یافت)، مناره به طرح معماری و ساخت مساجد اضافه گردید.
بدیهی است از نگرش فقه شیعه دوازده امامی و با تحلیل، تفسیر و استنتاج از آیات مرتبط قرآن(آیات 17 و 18 سوره توبه)، بنی امیه شرایط پنج گانه ذکر شده در آیه 18 سوره توبه و همین طور صلاحیت طرح و ساخت مسجد و عناصر و اجزاء مرتبط با مسجد را دارا نیست. پیامبراسلام درباره بنی‌امیه می‌گویند: اول کسی که سنت مرا تغییر می‌دهد مردی از بنی‌امیه است (مغربی، ۱۳۸۷: 156). وقتی از امام حسین(ع) درباره بنی‌امیه سوال کردند ایشان فرمودند: ما و آنان دو دشمنی هستیم که نزاعمان بر سرمساله خداست(شریف قرشی، 1380: 234). آیه 18 سوره توبه بر اهمیّت جنبه های معنوی معماری مسجد تأکید می کند. در واقع تنها کسانی میتوانند ویژگی ها و جنبه های خاص معنوی را در معماری مسجد رعایت کنند که خود از نزدیک و به طورکامل با این مفاهیم آشنا بوده و آنها را تجربه کرده باشند. (حمزه نژاد، عربی، 1393: 49- 48). حجت دربارة نقش اعتقاد طرّاح در معماری مسجد می گوید: «کسانی که فکر می کنند می توانند بدون داشتن چیزی، آن را به دیگری بدهند، با منطق مخالفت دارند. من می خواهم جایی را بسازم که تمام حس و حال و عملکرد یک امر ویژه، به نام نماز، در آن اتفاق بیفتد و خودم هم هیچ شناسایی و اعتقادی نسبت به آن ندارم؛ مسلم است که این عمل بی معنا خواهد بود »(حجت، 1386 : 132). بنابراین میتوان گفت، با توجه به تحلیل و تفسیر آیات 17 و 18 سوره توبه که حق طرح و ساخت مساجد از نظر خداوند منحصرا در اختیار کسانی است که دارای شرایط ویژه هستند(ایمان به خدا و بروز قیامت، نماز گزاردن ،زکات دادن، تنها از خدا ترسیدن) بنابراین تمامی مراحل و امور مربوط به طرح و ساخت مسجد و عناصر و اجزاء مرتبط با مسجد ، تعمیر و آبادانی مسجد باید توسط افرادی شکل گیرد که دارای تمامی شرایط پنج گانه ذکر شده باشند.
بخش دوم: اجماع
پاسخ استفتائات11مراجع و فقهای مذهب تشیع در مورد ضرورت ساخت مناره در مساجد را میتوان به دو بخش؛ اعلام نظر فقهای متاخر و متقدم تقسیم کرد.
بخش اول؛ فقهای متاخر:
در این بخش توضیح دو مطلب مطلب ضروری است؛
مورد اول: استفتا در لغت، مصدر باب استفعال و به معنای درخواست فتوا است و در اصطلاح، عبارت است از آن که مقلد (عامی) از مجتهدی که دارای منصب و شرایط افتا است، در خواست بیان حکم شرعی، در یکی از موضوعات فرعی عملی نماید؛ به بیان دیگر، طلب فتوا از مرجع تقلید را استفتا می‌گویند. در حقیقت، استفتا، لازمه وجوب تقلید عامی از مجتهد جامع الشرایط است.
مورد دوم: به صورت کلی پرسش و درخواست فتوا را استفتاء گویند. میتوان گفت؛ در میان فقهای متاخر با چنین پرسش و پاسخ مستقیمی مواجه نیستیم، و اگر پرسش و پاسخی پیرامون موضوع یاد شده(وجوب مناره در معماری مساجد) شکل گرفته، در زمان پیامبر اسلام و یا امام معصوم بوده و فقها به نقل و تحلیل آن پرداخته اند . در میان عده کثیری از فقهای متاخر با وجود کتاب و رساله مشخص فقهی، سخنی از جایگاه مناره در معماری مساجد بیان نشده است، به طور مثال؛ در رساله جامع عباسی (جامع عباسی کتابی فارسی در فقه شیعی نوشته شیخ بهایی که به درخواست شاه عباس اول در فقه و به زبان فارسی نگاشته شده است.) در فصل احکام در مساجد از چهل و یک امر که تعلّق به مسجد دارد( دوازده امر سنّت، و هفده امر مکروه، و یازده امر حرام) سخن به میان آمده اما در مورد مناره بحثی مطرح نگردیده است. در این میان در بین تعداد محدودی از فقهای متاخر، بحث ضرورت ساخت مناره در مساجد از نگاه پیامبر اسلام و ائمه، مطرح گردیده است، همچون، 1. طوسي، محمد بن الحسن(1387)، الغيبه، ت: مجتبي عزيزي قم : جمكران. 2. طوسی، محمد بن الحسن(1364)، تهذیب الاحکام ،ت: حسن موسوي .تهران : دار الكتب الاسلاميه. بدیهی است در صورت نقل قول از پیامبر اسلام و ائمه اطهار و تحلیل و تفسیر آن سخن توسط فقیه، به طور حتم و یقین بعد از اطمینان از صحت و سقم موضوع به درج و تحلیل آن پرداخته شده است.
. ضرورت ساخت مناره در مساجد از نگاه فقهای متاخر
1. محمد باقر مجلسی: علامه مجلسى نقل مى كند: مسجد رسول خدا(ص) مناره نداشت و بلال بر زمين اذان مى گفت.(علامه مجلسی،1363: 111).
2. محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی:
الف: شيخ طوسى نقل مى كند ابا الحسن موسى بن جعفر(ع) كه از استحباب اذان بر مناره سوال شد, جواب داد: همانا براى رسول اكرم(ص) بر روى زمين اذان مى گفتند و در آن زمان مناره اى نبود.(شیخ طوسی،1364: 307).
ب: در این رابطه می توان به سخنی از امام عسکری (ع) نیز اشاره کرد، شخصی به نام ابو هاشم جعفری گفته است : نزد امام عسکری (ع) بودم. امام (ع)فرمود: هنگامی که قائم ال محمد قیام کند فرمان می دهد تا مناره ها ویران شود. ابو هاشم می گوید : بی انکه از امام (ع)سوال کنم با خود گفتم چرا چنین شود؟ امام (ع)رو به من کرد و فرمود: ساختن مناره در مسجد بدعت است. (شیخ طوسي، 1387: ۱۲۳).
3. محمد بن یعقوب کلینی: محمد بن یعقوب کلینی از ابا عبدالله جعفربن محمد علیه السلام نقل می کنند «طول دیوار مسجد رسول خدا به اندازه قامت انسان بود هرگاه وقت نماز داخل می شد، رسول خدا به بلال می فرمود: ای بلال بالای دیوار برو و با صدای بلند اذان بگو ...».( کلینی، 1350: 12)
نام | دیدگاه | نتیجه گیری |
محمد باقر مجلسی | مسجد رسول خدا(ص) مناره نداشت و بلال بر زمين اذان مى گفت | در بین فقهای متاخر، علامه مجلسی و کلینی به صورت مستقیم اعلام نظری نداشته اند اما از نگاه سیره پیامبر اسلام به طرح موضوع پرداخته اند. و همین طور در بخش هایی از گفته های شیخ طوسی در مورد ضرورت ساخت مناره، به ذکر سیره عملی پیامبر اسلام در این زمینه پرداخته شده است. که میدانیم سیره پیامبر اسلام خود یکی دیگر از منابع فقه شیعه است که آن را "سنت" نام نهاده اند. اما شیخ طوسی در بخش دیگری از بیان خود در مورد ضرورت ساخت مناره به صورت مستقیم به رد جایگاه مناره در معماری مساجد پرداخته است. |
محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی | الف. شيخ طوسى نقل مى كند ابا الحسن موسى بن جعفر(ع) كه از استحباب اذان بر مناره سوال شد, جواب داد: همانا براى رسول اكرم(ص) بر روى زمين اذان مى گفتند و در آن زمان مناره اى نبود. ب. ساختن مناره در مسجد بدعت است | |
محمد بن یعقوب کلینی |
هرگاه وقت نماز داخل می شد، رسول خدا به بلال می فرمود: ای بلال بالای دیوار برو و با صدای بلند اذان بگو (مناره ای در زمان پیامبر اسلام وجود نداشت). | |
محمد باقر مجلسی، شیخ طوسی، محمد بن یعقوب کلینی | با استناد به دو مسئله،1. سیره پیامبر اسلام (سنت: یکی دیگر از منابع فقه شیعه ) 2. نقل قول مستقیم از امام معصوم پیرامون جایگاه مناره در معماری مسجد، به بیان دیدگاه و نظر خود پرداخته اند | نفی و رد، جایگاه مناره در معماری مساجد |
جدول شماره 5 : وجوب مناره در مساجد از دیدگاه فقهاو محدثان متاخر مذهب شیعه. مأخذ : نگارندگان
بخش دوم؛ فقهای متقدم( مراجع معاصر): فقهای متقدم مذهب تشیع در دو بخش مرتبط با جایگاه مناره به استفتائات پاسخ داده اند. الف : ضرورت ساخت مناره در مساجد ب: ضرورت ساخت مناره یا مناره های بلند و مرتفع در مساجد
الف : ضرورت ساخت مناره در مساجد از نگاه فقهای متقدم
1. آیت الله سیستانی: اشکال ندارد. (آیت الله سیستانی،1394)
2. آیت الله شبیری زنجانی : برای اماکن مذهبی جایز است. (آیت الله شبیری زنجانی ،1394)
3. آیت الله صافی گلپایگانی: مانعی ندارد. (آیت الله صافی گلپایگانی،1394)
4. آیت الله مکارم شیرازی: ساخت مناره ضرورى نیست؛ولى اگر باعث شکوه مسجد شود کار خوبى است.(آیت الله مکارم شیرازی ،1394)
5. آیت الله نوری همدانی: مادامی که اسراف محسوب نشود مانعی ندارد. (آیت الله نوری همدانی ،1394)
نام | پاسخ استفتاء | نتیجه گیری |
آیت الله سیستانی | اشکال ندارد. |
از نگاه بیشتر فقهای معاصر وجوب مناره در مساجد، مانعی ندارد. |
آیت الله شبیری زنجانی | برای اماکن مذهبی جایز است. | |
آیت الله صافی گلپایگانی | مانعی ندارد. | |
آیت الله مکارم شیرازی | ساخت مناره ضرورى نیست؛ ولى اگر باعث شکوه مسجد شود کار خوبى است. | |
آیت الله نوری همدانی | مادامی که اسراف محسوب نشود مانعی ندارد. |
جدول شماره 6 : وجوب مناره در مساجد از دیدگاه مراجع معاصر مذهب شیعه. مأخذ : نگارندگان
ب: ضرورت ساخت مناره یا مناره های بلند و مرتفع در مساجد
1. آیت الله بهجت : مكروه است بالاتر بودن مناره از سطح بالاى مسجد و اقرب ارتفاع كراهت است به سبب ضرورت و حاجت، اگر مقرون به مفسده نباشد.(آیت الله بهجت،1393)
2. آیت الله سیستانی: از مکروهات شمرده شده است بلند کردن دیوارهای مسجد یا رفع مناره از پشت بام مسجد.(آیت الله سیستانی،1393)
3. آیت الله محمدابراهیم جناتی: از جمله مستحبات مسجد،مسطح بودن مناره با دیوار و سقف مسجد است.«از جمله مکروهات،بالا بودن مناره از سطح مسجد است». (جناتی،1386: 146)
4. آیت الله خامنه ای: ساخت مناره هایی که بلندتر از سقف مسجد باشند، شرعاً مکروه است. مناره(محل اذان گفتن) باید همسطح خود مسجد یا پایینتر از آن باشد.(آیت الله خامنه ای،1393)
| ||
نام | پاسخ استفتاء | نتیجه گیری |
آیت الله بهجت | مكروه است بالاتر بودن مناره از سطح بالاى مسجد |
کراهت، بلندترکردن مناره ازسطح بالای مسجد |
آیت الله سیستانی | از مکروهات شمرده شده است رفع مناره از پشت بام مسجد | |
آیت الله محمدابراهیم جناتی | از جمله مستحبات مسجد،مسطح بودن مناره با دیوار و سقف مسجد است.«از جمله مکروهات،بالا بودن مناره از سطح مسجد است» | |
آیت الله خامنه ای | ساخت مناره هایی که بلندتر از سقف مسجد باشند، شرعاً مکروه است | |
جدول شماره 7 : وجوب مناره یا مناره های بلند و مرتفع در مساجد از دیدگاه مراجع معاصر مذهب شیعه. مأخذ : نگارندگان
نتیجه گیری: مسجد محلی خاص برای عبادت خداوند و یکی از مکان های مقدس اسلامی است .خداوند به جهت اهمیت مسجد بر دیگر مکان‌ها، مسجد را به خود منسوب کرده و متعلق به خود دانسته تا مزیت آن بر دیگر مکان‌ها روشن شود. اختصاص مسجد به خداوند که منزه از صفات حسّی است، اشارتی است بر اینکه مسجد مورد توجه خاص ذات اقدس اوست. بنابراین در برپایی آن میبایست تمامی جنبه های مختلف را از منظر احکام اسلامی و فقهی مرتبط با معماری مسجد به دقت مورد بررسی قرار داد. از این نظر در این پژوهش به بررسی و تحلیل دیدگاه فقه شیعه (دوازده امامی ) پرداخته شده است. در رابطه با بررسی احکام فقهی شیعیان می بایست منابع فقه شیعه دوازده امامی مورد بررسی قرار گیرد، در این پژوهش به بررسی دو بخش از منابع فقه شیعه، قرآن و اجماع در زمینه ضرورت ساخت مناره در مساجد پرداخته شد. در بخش قرآن، با توجه به تحلیل و تفسیر آیات 17 و 18 سوره توبه، و استتناج از مباحث مرتبط با آیه 18 سوره توبه، میتوان گفت، ساخت مناره در مساجد، فاقد مشروعیت فقهی لازم میباشد. در بخش اجماع به بررسی و تحلیل، دیدگاه فقهای متاخر و متقدم مذهب شیعه دوازده امامی پرداخته شد و با توجه به بررسی و تحلیل های انجام گرفته، میتوان گفت، فقهای متاخر و متقدم نظر یکسانی پیرامون وجوب مناره در مساجد ندارند، به طور کلی از دیدگاه فقهای متاخر، مناره همخوانی لازم را با معماری مساجد ندارد. اما از دیدگاه فقهای متقدم، ساخت مناره در مساجد، اشکالی ندارد، اما ساخت مناره هایی که بلندتر از سقف مسجد باشند، را شرعاً مکروه دانسته اند. در مقاله آینده میتوان دیدگاه، سنت و عقل به عنوان دو بخش دیگر از منابع فقه شیعه، در مورد ضرورت مناره در معماری مساجد را مورد بررسی و تحلیل قرار داد.
پی‌نوشت
1. شیعه دوازده‌امامی یا اثنی‌عشری نام مذهب تشیع در دین اسلام است که به امامت ۱۲ امام پس از پیامبر اسلام، باور دارند.
2. در زبان عربی مناره را به سه نام خوانده اند: ماذنه، صومعه، مناره. (کرسول، 1393: 15).
3. آیات 17 و 18 سوره توبه مهمترین آیات قرآن در زمینه حق و صلاحیت، طرح و ساخت ، تعمیر و آبادانی مساجد می باشند.
4. در بررسی های به عمل آمده توسط نگارندگان در رابطه با وجوب مناره در مساجد، پاسخ و نظر، علما و فقهایی (متاخر و متقدم ) که در منابع مختلف، موجود و در دسترس بود مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. بدیهی است در صورت عدم ذکر نام سایرفقها، نقطه نظری از آنها پیرامون موضوع مذکور یافت نشده است.
5. در قرآن اشاره مستقیمی به جایگاه مناره در معماری مساجد نشده است.
6. مفهوم اين كلمه يك مفهوم وسيع است. مشركان و بت پرستان نه حق شركت در ساخت مساجد را دارند، و نه تعمير و بناى ساختمان مساجد و همه اين امور بايد به دست مسلمانان انجام پذيرد.(مکارم شیرازی، 1387: 378). با توجه به معنای يَعْمُرُوا، تمامی مراحل و امور مربوط به طرح و ساخت ، تعمیر و آبادانی، مسجد را شامل میشود .
7. الف:گرچه شأن نزول آيه درباره‌ى مسجدالحرام است، ولى حكم آن براى همه‌ى مساجد است و به همين جهت كلمه‌ى «مَساجِدَ» به كار رفته است، نه "مسجد الحرام" .ب: در ساخت بناى مساجد و بنيادهاى دينى و فرهنگى مسلمانان، كفّار و مشركان حق دخالت ندارند."ما كانَ لِلْمُشْرِكِينَ". پ: در ساخت و اداره‌ى مراكز و نهادهاى مقدّس، پول نااهلان را نگيريد،تادخالت وافتخار و توقّع نداشته باشند."ما كانَ لِلْمُشْرِكِينَ". ت: عمل به تنهايى مهم نيست، نيّت نقش اصلى را دارد." ما كانَ لِلْمُشْرِكِينَ أَنْ يَعْمُرُوا".ث: نه هر درآمدى مشروع است و نه هر مشاركتى ارزشمند. مبادا به عشقِ ساخت مساجد، كفّار در امور دينى نفوذ كنند." أَنْ يَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ" .ج: كسانى‌كه تظاهر به بى‌دينى مى‌كنند، حقّ دخالت در امور مذهبى و دینی را ندارند. " شاهِدِينَ عَلى أَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ". چ: مشرك همان كافر است. لِلْمُشْرِكِينَ ... شاهِدِينَ عَلى أَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ. ح: كفر، سبب نابودى و فساد و بى‌ارزش شدن اعمال نيك است. بِالْكُفْرِ ... حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ.(مکارم شیرازی، 1387: 379)
8. چه کسانی حق ساخت مساجد را دارند:.از جهت اعتقادى، ايمان به مبدأ و معاد. " آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ".از نظر عملى،برپا داشتن نماز وپرداخت زكات. "أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ". از غیرخدا نمیترسد. "لَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ "(مکارم شیرازی، 1387: 377)
9. منظور محقیق و مورخین غیر شیعه است .
10. از آنجائیکه بررسی همه منابع تاریخی در این نوشتار نمی گنجد، به بررسی شاخص ترین و مهم ترین آثار پژوهشگران تاریخ هنر و معماری اسلامی بسنده شده است.
11. پاسخ استفتائات مراجع و فقهای متاخر و متقدم به ترتیب حروف الفبا می باشد.
فهرست منابع
. ابن اثیر ، عزالدین علی(1370) ، الکامل فی التاریخ.جلد سوم، ت: محمدحسین روحانی. تهران: نشر اساطیر
. ابن اسحاق، محمد (1356)، السیر و المغازی، قم : دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
. ابن بطوطه، محمد بن عبدالله (1361) ، سفرنامه ابن بطوطه.ت: محمد علی موحد،تهران: انتشارات علمی و فرهنگی تهران.
. ابن کثیر دمشقی، عماد الدین اسماعیل(1407ق) ، البدایة والنهایه.جلد سوم.بیروت:دارالفکر
. ابن منظور الاف‍ري‍ق‍ی ال‍م‍ص‍ری ، اب‍وال‍ف‍ض‍ل ج‍م‍ال الدين محمد بن مكرم (1375)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.
. ابن نجار، محمد بن محمود(1427ق) ، الدرة الثمینة فی اخبار المدینه. بیروت: شرکة دار الأرقم بن أبيالأرقم
. ابن هشام، عبد الملک بن هشام ( 1392)، السیرة النبویة.ت: مسعود انصاری ،تهران: انتشارات مولی.
. ابوزهره، محمد(1384) ، تاریخ المذاهب الاسلامیه.ت:عليرضا ايماني.قم: انتشارات مرکز مطالعات و تحقيقات اديان و مذاهب
. اتینگهاوزن، ریچارد، گرابر، الگ (1396) ، هنر و معماری اسلامی، ترجمه: یعقوب آژند.تهران: انتشارات سمت
. احمدیان کیسمی، علی ، گندمی ناهیده ، آیتی حمید ، ملایی کامبیز ، بزرگی محمدرضا(1396)، بررسی مقایسه ای مساجد عربی- اسلامی با مساجد ایرانی- اسلامی. « فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی»، شماره بیست و نهم : 64- 51
. استفتا از دفاتر آیات عظام(1394)، سیستانی، شبیری زنجانی، صافی گلپایگانی، مکارم شیرازی و نوری همدانی، ضرورت ساخت مناره، توسط سایت اسلام کوئست. https://www.islamquest.net/fa/archive/question/fa57022#
. النعیمی الدمشقی، عبدالقادربن محمد. ( 1988ق ) ، الدراس فی تاریخ المدارس. دمشق: مکتبه الثقافه الدینیه
. بلر، شیلا، ام. بلوم، جاناتان (1391) ، هنر و معماری اسلامی، ترجمه: اردشیر اشراقی. تهران: انتشارات سروش
. بهجت، محمد تقی (1393)، استفتائات، پایگاه تخصصی مسجد.http://www.masjed.ir/fa/article/1215
. بیهقی، احمد بن حسین( 1387) ، السنن الکبری، جلد دوم. محقق:عطا، محمد عبد القادر. قم : موسسه فرهنگی تبیان
. بيهقي،احمد بن حسين(1361) ، دلائل النبوه، جلد دوم،ت: محمود مهدوي دامغاني.تهران: انتشارات علمي و فرهنگي وزارت فرهنگ و آموزش عالي
. پاپادوپولو، الکساندر( 1368) ، معماری اسلامی،ت: حشمت جزنی. تهران: مرکز نشرفرهنگی رجاء
. جاناتان،ام.بلوم (1381)، مبنای پیدایش مناره از دیدگاه کرسول،ت:محمدرضا بذل جو،« نشریه علمی پژوهشی صفه»، سال دوازدهم شماره سی و پنجم:128- 123
. جعفریان، رسول (1376)، منابع تاریخ اسلام، قم: انتشارات انصاریان.
. جعفریان، رسول (1382) ، آثار اسلامی مکه و مدینه،تهران: انتشارات مشعر
. جناتی، محمد ابراهیم( 1386)، المساجد و احکامها فی التشریع الاسلامی، نجف : بی نام.
. جناتی، محمد ابراهیم(1370)، منابع اجتهاد.تهران: انتشارات کيهان
. حتی، فیلیپ(1380)، تاریخ عرب. ت: ابو القاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
. حجت، مهدی (1386)، « سنت در معماری: هم اصیل، هم به روز»، مصاحبه توسط نرگس مروجی، فصلنامه آبادی، ش 54 ، صص .133- 128
. حر عاملی، محمد بن حسن (1364)، وسائل الشیعه.جلد سوم و پنجم، ت: علی صحت. تهران: نشر ناس
. حسینی میلانی، علی( 1393)، پیشوایان معصوم علیه السلام.قم: مرکز الحقایق الاسلامیه
. حمزه نژاد ، مهدی، عربی ، مائده (1393 )، بررسی اصالت اسلامی ایرانی در مساجد نوگرای معاصر.«فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی»، شماره پانزدهم : 61-47
. خامنه ای، سید علی (1393)، نهایی شدن استفتائات، http://www.hamandishi.ir/news/176790/
. داعی الاسلام، سید محمد علی( 1365)، فرهنگ نظام،جلد پنجم. تهران: کتابخانه دانش.
. دینورى، ابن قتیبه(1413ق)، المعارف.قاهره:الهیئه المصریه العامه للکتاب.
. رامپوری، محمد غیاث‌الدین بن جلال‌الدین (1393)، غیاث‌اللّغات .ت: منصور ثروت ،تهران: نشر امير کبير.
. رهبری، حسن( 1382)، مسجد نهاد عبادت و ستاد ولایت، قم : دبیرخانه ستاد عالی کانون های فرهنگی هنری مساجد.
. زرکشی، محمد بن عبد الله (1384ق)، اعلام الساجد باحکام المساجد. قاهره: المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه
. زنجی سجزي، محمودبن عمربن محمود( 1364)، مهذب الاسماء في مراتب الاشياء، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
. سجستانی، ابی داود(1380)، سنن ابی داود. کویت: مؤسسة غراس للنشر والتوزيع.
. سمهودى، نور الدين( 1376)، خلاصة الوفاء بأخبار دار المصطفى.جلد اول و سوم. ت: سيد كمال حاج سيدجوادى، تهران: مشعر.
. سیستانی، سید علی(1393)، استفتائات، https://www.isna.ir/news/91060703664 /
. سیفیان،محمد کاظم(1379)، نصوص دینی و نقش انسان در معماری مسجد، نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی،شماره 8 : 107-100
. ش‍ب‍ه ن‍م‍ی‍ری، اب‍وزی‍د(1380)، تاریخ المدینة المنوره.جلد اول ، ت: حسین ص‍اب‍ری.تهران: نشر مشعر
. شرتونی، سعید( 1385)، اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد، تهران: نشر اسوه.
. شریف قرشی، باقر(1380)، حیاة الامام الحسین.ت: سید حسین محفوظی، قم: بنیاد معارف اسلامی.
. شوازی، اگوست(1395)، تاریخ معماری،ت: لطیف ابوالقاسمی .تهران: انتشارات دانشگاه تهران
. شیخ صدوق، محمد بن علی(1385)، علل الشرائع، جلد دوم، ت: هدايت الله مسترحمي .قم: نشر تهران
. صفی پوری شیرازی، عبدالرحیم بن عبدالکریم(1390)، منتهی الارب فی لغة العرب. تصحیح و تعلیق: محمدحسن فؤادیان، علیرضا حاجیان نژاد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
. طبرسی، فضل بن حسن (1373)، مجمع‌البیان، تهران: انتشارات ناصر خسرو.
. طبرسى، فضل بن حسن(1390)، مجمع البيان في تفسير القرآن. جلد دوم،ت: حسین نوری همدانی، ضیاء الدین نجفی.تهران: فراهانی
. طريحى، فخر الدين(1375)، مجمع البحرین.جلد سوم. ت: نجم الممالک، میرزا اسماعیل بن زین العابدین تهرانی.تهران: نشر مرتضوی.
. طوسی، محمد بن الحسن(1364)، تهذیب الاحکام ،ت: حسن موسوي .تهران : دار الكتب الاسلاميه
. طوسي، محمد بن الحسن(1387)، الغيبه، ت: مجتبي عزيزي قم : جمكران
. طوسي، محمد بن الحسن(1390)، الاستبصار فِیمَا اختُلف مِن الاخبار،ت: محمدجعفر شمس الدين.تهران : دار الكتب الاسلاميه
. علام، نعمت اسماعیل(1382) ، هنرهای خاورمیانه در دوران اسلامی، ت: عباس تفضلی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
. غفاری، علی اکبر( 1386)، تعلیقات بر تهذیب الاحکام شیخ طوسی.تهران: دارالکتب الاسلامیه تهران.
. فتال نیشابوری، محمد بن احمد(1375)، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، جلد اول،ت: محمود مهدوى دامغانى .قم: انتشارات رضی
. فریشلر، کورت( 1369)، امام حسین و ایران. ت: ذبیح الله منصوری ،تهران: انتشارات جاویدان .
. قرائتی، محسن( 1383)، تفسیر نور، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن.
. قمی، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه(1385)، من لایحضره الفقیه، ت:علی اکبر غفاری. تهران: دارالكتب الاسلاميه
. قمی، علی بن ابراهیم(1363)، تفسیر قمی، جلد دوم ، محقق و مصحح: سید طیب جزائری ، قم: دارالکتاب
. کاتب واقدى ، محمد بن سعد (1374)، الطبقات الکبری، جلد اول،ت: محمود مهدوى دامغانى.تهران: انتشارات فرهنگ و اندیشه
. کاظمی ، سید محمد ، کلانتری خلیل آباد ، حسین(1390 )، ابزارهای پیام رسانی معنوی در معماری مسجد با تأکید بر نقش ایدئولوژی اسلامی. « فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی»، شماره ششم : 46-41
. کرسول، کی.ای.سی. (1393) ، گذری بر معماری متقدم مسلمانان، ترجمه: مهدی گلچین. تهران: انتشارات متن
. کلینی، محمد بن یعقوب (1350) ، فروع کافی. جلد دوم، تهران: دارالکتب الاسلامیة
. کلینی، محمد بن یعقوب(1387) ، اصول کافی.جلد اول و چهارم، محقق: مهدی آیت اللهی.تهران : انتشارات جهان آرا
. کونل، ارنست( 1368)، هنر اسلامی .ت: هوشنگ طاهری.تهران: انتشارات توس.
. مجلسی، محمدباقربن محمدتقی(1363)، بحارالانوار.جلد شانزدهم و پنجاه هفتم. تهران: دارالکتب الاسلامیة.
. مصطفی، صالح (1372) ، مدینه منوره، ت: صدیق وسمقی.تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
. مطهری، مرتضی( 1388)، آشنایی با علوم اسلامی،جلد سوم، تهران: انتشارات صدرا.
. مظفر، محمد رضا(1386) ، اصول الفقه، جلد دوم، قم: انتشارات سید عبدالله اصغری
. مغربی، نعمان بن محمد( 1387)، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام ، قم: جامعه مدرسین.
. مقریزی تقی الدین (1338)، الخطط المقریزیه، المساة بالمواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، لبنان: منشورات دارالعرفاء لبنان.
. مقریزی، تقی الدین( 1420ق) ، امتاع الاسماع. بیروت: دار الکتب العلمیة
. مکارم شیرازی، ناصر (1373)، ترجمه قرآن کریم، قم: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
. مکارم شیرازی، ناصر( 1387)، برگزیده تفسیر نمونه،جلد هفتم. تهران: دارالکتب اسلامیه.
. نجفی، علی( 1381)، تحقیقی پیرامون مناره 1و 2. « نشریه علمی پژوهشی درسهایی از مکتب اسلام»، شماره پنجم و هفتم : 68-62 و 67-60.
. نوبهار، رحیم(1378)، معماری مسجد از دیدگاه متون دینی.مجموعه مقالات همایش معماری مسجد:گذشته،حال، آینده، جلد دوم ،شماره2 : 286- 241
. هیکل، محمد حسین (1358)، فی منزل الوحی، قاهره: دارالمعارف.
. هیلن برند، روبرت (1393) ، معماری اسلامی، شکل، کارکرد و معنی، ترجمه: باقر آیت الله زاده شیرازی. تهران: انتشارات روزنه
. هیلن برند، روبرت (1394) ، هنر و معماری اسلامی، ترجمه: اردشیر اشراقی. تهران: انتشارات روزنه
Recognition of Minaret Position in Mosque Architecture from Shiite Jurisprudence View
1Amir sadeghi nejad, 2* abbas masoudi
1Ph.D. student of architecture, Department of Architecture, Faculty of Art, Architecture and Urbanism, Kerman Branch, Islamic Azad Unievrsity, Kerman, Iran
Email: sadeghi.nejad.amir.kiyan@gmail.com
2*Corresponding Author: Assistant Professor, Department of Architecture, Faculty of Art, Architecture and Urbanism, Kerman Branch, Islamic Azad Unievrsity, Kerman, Iran
Email: masoudiabbas@gmail.com
Abstract
A considerable number of elements and components of a mosque like minaret may be observed which have been appeared and utilized in the mosques with different appearances and shapes and it seems that over time, they have turned to inseparable elements of the mosque. A series of various analyses, theories and interpretations with different views on the minaret position in the mosques architecture have been stated by architects, researchers and scholars, but nothing is mentioned on the view of Shia jurisprudence on minaret position in the mosques architecture and this still encounters some ambiguous points. While, minaret is utilized in mosques for many centuries, some of researchers consider single minaret as the symbol of mosques of Sonnies and two minarets as symbol of mosques of Shia. This study seeks to investigate necessity of minaret in the mosques architecture from view of Twelver Shia view. Decrees of Twelver Shia jurisprudence are obtained through research in Quran, tradition, Quran ad consensus. The present study is fundamental in respect of research subject and it is considered a qualitative study in respect of methodology. Method of collecting research data is library method and method of data analysis is content analysis. The results obtained from this study indicate commonalities and differences in the view of Quran and consensus to the necessity of minaret in the mosques. Regarding the analysis, description and interpretation of ayahs 17 and 18 of Tobeh verse (Quran) and content analysis of view of recent and ancient jurisconsults of Shia religion on necessity of minaret in the mosques architecture, it may be generally told that from view of recent jurisconsults and Quran view, the minaret doesn't have the required consistency with the mosques architecture. From view of recent jurisconsults (contemporary jurisconsults) necessity of the minaret in the mosques has no problem but the necessity of minaret and or high minarets in the mosques has been considered detestable in view of recent jurisconsults.
Keywords: minaret, mosque architecture, Twelver Shia jurisprudence, Quran, consensus
