نقد ديدگاه «استبداد ايراني» همایون کاتوزیان
الموضوعات :
1 - استادیار گروه تاریخ سیاسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
الکلمات المفتاحية: استبداد ایرانی, همايون كاتوزيان, روابط دولت و ملت, تاريخ سياسي و ایران. ,
ملخص المقالة :
یکی از نظریه های شایعِ معطوف به سیاست، جامعه و دولت در ایران، «نظریۀ استبداد» است. دربارۀ چرايي و چگونگي پيدايش، صورت‌بندي و تداوم «استبداد» در ايران، بسياري از انديشمندان ايراني و غيرايراني به اظهارنظر و حتی نظریه‌پردازی پرداخته‌اند. از جمله پژوهشگران ایرانی که دیدگاه «استبداد» را درباره تاریخ ایران مطرح کرده، محمدعلی (همایون) کاتوزیان است. در ديدگاه کاتوزیان، جامعه و دولت ایرانی در طول تاریخ خود در چرخۀ «استبداد، آشوب، هرج ومرج و استبداد» قرار داشته است. در این دیدگاه، جامعة ایرانی همیشه یا گرفتار «استبداد» بوده یا «هرج و مرج، آشوب، درگیری و نزاع». دیدگاه کاتوزیان برتأثیرگذاری همه جانبۀ «قدرت سیاسی» -که استبدادی است-بر دیگر ابعاد جامعه تأکید دارد. سؤال این است که آیا دیدگاه «استبداد ایرانی» کاتوزیان، برآیندی از تمامیت واقعیت تاریخ ایران هست یا خیر. یافته ها حکایت از این دارد که این دیدگاه، تناسبی با کل و جوهرۀ تاریخ ایران ندارد و در این مقاله بر اساس محورهایی به بررسی این عدم تناسب از منظر تاریخی پرداخته می شود. روش مقاله، توصیفی- تحلیلی است؛ یعنی توصیف تاریخ و احتمالاً تحلیل نظری بر اساس توصیف ها و تبیین های انجام گرفته درباره تاریخ، در انطباق با دیدگاه استبداد ایرانی، روش این تحقیق است.
آوري، پيتر( 1369) تاريخ معاصر ايران از تاسيس تا انقراض سلسله قاجاريه، ترجمه محمد رفيعي محمدآبادي، تهران، حيدري.
ارغنده¬پور، کریم (1393) در جست¬وجوی جامعه بلندمدت؛ گفت¬وگو با کاتوزیان، تهران، نی.
آزاد ارمكي، تقي (1384) پاتوق و مدرنيته ايراني، تهران، لوح فكر.
اطه‍اری، كمال (1380) «نقد آم‍وزه استبداد ایرانی»، مجله آفتاب، سال اول، شماره 6، تیر.
اولیویه.
ا (1371) سفرنامه اولیویه، ترجمه محمد طاهر میرزا، تهران، اطلاعات.
بدیع، امیرمهدی (1379) «هگل و شرق باستان»، ترجمه احمد نقیب¬زاده، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 151-152، صص 18-23.
برزین، سعید (1369) «نقد کتاب، اقتصاد سیاسی ایران (از مشروطیت تا سقوط رضاشاه) »، کلک، شماره11 و 12، بهمن و اسفند، صص 175-178.
«تبارشناسي و نقد نظريه¬هاي جامعه¬شناسي محمدعلي همايون كاتوزيان»، داريوش رحمانيان و دیگران، انجمن جامعه¬شناسي ايران، اول دي ماه.
ترابي فارساني، سهيلا ( 1384 ) تجار، مشروطيت و دولت مدرن، تهران، تاريخ ايران.
توفیق، ابراهیم (آذر1387) «چيستي جامعه¬شناسي تاريخي»، سخنراني، انجمن جامعه¬شناسي.
------------ (1391) «مدرنیته ایرانی جدی گرفته نشده است»، مصاحبه در روزنامه اعتماد، شماره2482، برگرفته از سایت شخص خودشانhttp://towfigh.
blogfa.
com/post/29 ------------ (1393) «بررسی و نقد نظریه¬های استبداد در ایران»، درس¬گفتار، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
جنادله، علی وتقی آزاد ارمکی (1393) «پیکربندی نهادی مبتنی بر موازنه قدرت در جامعه سنتی ایران (بازخوانی تحولات ایران از صفویه تا قاجاریه بر اساس رویکرد نهادگرایی تاریخی) »، مجله جامعه¬شناسی ایران، دوره پانزدهم، شماره 3، صص29-64.
حاجی یوسفی، امیر محمد (1378) دولت، نفت و توسعه اقتصادی در ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
حسنی¬فر، عبدالرحمن (1397) تاریخ سیاسی چیست؟، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
---------------- (1399) «ارزیابی و تحلیل نقدهای واردشده بر آرای کاتوزیان در مورد استبداد ایرانی، جامعه کوتاه¬مدت و تضاد»، مجله جستارهای سیاسی معاصر، سال یازدهم، شماره سوم، صص89-63.
دلاوری، ابوالفضل (1383) «تحول منازعه سیاسی داخلی؛ از «عصر دولت - ملت» تا «عصر جهانی‌شدن»»، فصلنامه پژوهش حقوق و سیاست، سال ششم، شماره 12، صص 107-143.
دلاوری، ابوالفضل (1395) فایل صوتی جلسه «تبارشناسي و نقد نظريه هاي جامعه شناسي محمدعلي همايون كاتوزيان».
با حضور داريوش رحمانيان، حميد عبداللهيان، ابوالفضل دلاوري، مصطفي عبدي، نشست اول و دوم انجمن جامعه شناسي ايران، اول دي ماه.
دو گوبينو، كنت (1360) سه سال در ايران، ذبيح الله منصوري، تهران: نشر فرخي زرين¬كوب، عبدالحسين (1373) با كاروان حله، تهران، سخن.
س‍ح‍ابی، ع‍زت‌ال‍ل‍ه (1373) «حاك‍میت ایرانی طب‍ق‍ه خ‍اس‍ت‍گ‍اه خود را می‌س‍ازد»، مجله پيام امروز، شماره 2، مرداد.
سلطاني، علي¬اصغر (1383) «تحليل گفتمان به مثابه نظريه و روش»، فصلنامه علوم سياسي، شماره 28، زمستان، برگرفته از سایت زیر تحلیل-گفتمان-به-مثابه-نظریه-و-روشhttp://ensani.
ir/fa/article/64147/ سوداگر، محمدرضا رشد (1369) روابط سرمایه¬داری در ایران مرحله گسترش 1342-1357، تهران، شعله اندیشه.
فروند، ژولین (1372) نظریه¬های مربوط به علوم انسانی، ترجمه علی¬محمد کاردان، تهران، مرکز دانشگاهی.
صدقی، ناصر و دیگران (1393) «تبارشناسی دیدگاه‌های همایون کاتوزیان درباره تاریخ ایران»، روزنامه شرق، شماره 02013، ص9.
طباطبایی، سيدجواد (1392) سخنرانی در خانه اندیشمندان علوم انسانی، خبرگزاری رسانه¬های دیگر، 16 مهر.
--------------- (1396) «ايرانشهري»، سخنراني، مشهد، تيرماه.
--------------- (1396) «اندیشه ايرانشهري»، سخنرانی، خانه گفتمان شهر و معماری، 11مهر.
عبداللهيان، حميد (1392) نظام ارباب غايب درايران، ترجمه غلامرضا جمشيديها و عليرضا صادقي، تهران، جامعه¬شناسان.
عنبري، موسي (1393) كنكاش¬هاي مفهومي و نظري درباره جامعه ايران، مجموعه مقالات، تهران، جامعه¬شناسان.
عیسوی، چارلز (1362) تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران، گستره.
غني‌ن‍ژاد، م‍وسی (1377) «ت‍ئ‍وری استبداد ایرانی بر پ‍ایه‌ای ل‍رزان»، مجله پيام امروز، ش ۶.
كاتوزيان، محمدعلي همايون (1372) استبداد، دموكراسي ونهضت ملي، تهران، مركز، نسخه pdf.
---------------------- (1376) «حکومت خودکامه، نظریه‌ای تطبیقی»، ترجمه علیرضا طیب، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 117-118، صص56-71.
---------------------- (1377) «فره ایزدی و حق الهی پادشاهان»، ترجمه علیرضا طیب، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 129-130، صص4-19.
---------------------- (1377) نه مقاله در جامعهشناسی تاریخی ایران، نفت و توسعه اقتصادی، ترجمه عليرضا طيب، تهران، مركز.
---------------------- (1378) «مسائل دموکراسی و حوزه همگانی در ایران نو»، ترجمه علیرضا طیب، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 147-148، صص26-35.
---------------------- (1379) «رژیم¬های سلطانی، مورد رژیم پهلوی در ایران»، ترجمه علیرضا طیب، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 153-154، صص12-31.
---------------------- (1379) «گونه¬¬های لیبرالیسم اروپایی و مفاهیم نوآزادی در ایران»، ترجمه علیرضا طیب، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 155-156، صص64-83.
---------------------- (1379 و 1380) «بنیاد خودکامه دولت در ایران»، ترجمه علیرضا طیب، کتاب ماه علوم اجتماعی، اسفند 1379و فرودین 1380، صص61-67.
---------------------- (1382) «استبداد و م‍ن‍طق تاریخ ایران»، همشهري، 16 فروردين، شماره 3013 برگرفته از سایت ذیل: https://images.
hamshahrionline.
ir/hamnews/1382/820116/news/thought.
htm ---------------------- (1384) هش‍ت مقاله در تاریخ و ادب معاصر، تهران، مركز.
---------------------- (1390) ایران، جامعه کوتاه¬مدت و سه مقاله دیگر، ترجمه عبدالله کوثری، تهران، نی.
--------------------- (1392الف) دولت و جامعه درايران، ترجمه حسن افشار، تهران، مرکز.
--------------------- (1392ب) اقتصاد سياسي ايران، ترجمه محمدرضا نفيسي، چاپ نوزدهم، تهران، مرکز.
---------------------- (1392ج) تضاد دولت و ملت، نظریه تاريخ و سیاست در ایران، ترجمه علیرضا طیب، چاپ دهم، تهران، ني.
----------------------(1392د) نوسازی ناتمام، گفت‌وگو درباره نوگرایی در جامعه کلنگی و کوتاه¬مدت، تهران.
پایان.
----------------------(1392ه) ایرانیان، ترجمه حسین شهیدی، چاپ چهارم، تهران، مركز.
كدي، نيكي‌آر (1385) ريشه¬هاي انقلاب ايران، ترجمه عبدالرحيم گواهي، تهران، علم.
---------- (1392) ایران دوره قاجار و برآمدن رضاخان (1304-1175)، ترجمه مهدی حقیقت‌خواه، چاپ چهارم، تهران، ققنوس.
کولاتیان، درویش¬علی (1381) «جامعه قحطی و نقد نظریه تضاد دولت و ملت»، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره¬های 179 و 180، صص 268-275.
گودرزی، غلامرضا (1389) درآمدی بر جامعهشناسی استبداد ایرانی، چاپ نخست، تهران، مازیار.
مارتين، ونسا (1389) دوران قاجار: چانه‌زني، اعتراض و دولت در ايران قرن نوزدهم، افسانه منفرد، تهران، آمه.
م‍اه‍رویان، ه‍وش‍ن‍گ (1385) كتاب تبارشناسی استبداد ايرانی م‍ا، تهران، بازتاب نگار.
مصاحبه با کاتوزیان با عنوان «یأس جای اهداف خیالی را می‌گرفت»، پاسخ همایون کاتوزیان به پرسش‌های مهرنامه درباره کتاب «ایرانیان»، http: //homakatouzian.
com/?p=748.
ملکیان، مصطفی (1380) «روش¬شناسی در علوم سیاسی»، فصلنامه علوم سیاسی، شماره 14، برگرفته از سایت ذیل: روش-شناسى-در-علوم-سیاسى62804/ http://ensani.
ir/fa/article/.
فايل صوتي مناظره محمدعلي همايون كاتوزيان و عباس امّانت در مورد قدرت سياسي ايران، شبكه بي¬بي¬سي، برنامه آپارات.
نجاتی، غلامرضا (1371) تاریخ بیست¬و¬پنج ساله ایران، تهران، رسا.
وینر، فیلیپ پل (1385) فرهنگ اندیشه سیاسی، ترجمه خشایار دیهیمی، تهران، نی.
هگل، گئورک و ویلهلم فردریش (1393) عناصر فلسفه حق، ترجمه مهبد ایرانی طلب، چاپ دوم، تهران، قطره.
