اقتصاد سیاسی توسعه‌خواهی دولت در ایران بررسی نظریۀ دسترسی باز و محدود «داگلاس نورث» در دورۀ جمهوری اسلامی
الموضوعات :
علی رنجبرکی
1
(استادیار گروه اقتصاد، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، ایران)
الکلمات المفتاحية: دولت توسعه گرا, نظریۀ تحلیل نهادی, دسترسی باز و محدود, کنترل خشونت, دوره جمهوری اسلامی ایران. ,
ملخص المقالة :
در این مقاله به تبیین وضعیت توسعه گرایی حاکمیت سیاسی در دورۀ جمهوری اسلامی ایران با استفاده از نظریۀ تحلیل نهادی دسترسی باز و محدود «داگلاس نورث» پرداخته شده است. براساس نظریۀ نورث، نخبگان و حاکمان سیاسی (ائتلاف حاکم) در یک جامعه، دو شیوه برای شکل دهی نظم اجتماعی و کنترل خشونت پیشِ رو دارند. از یکسو نظام دسترسی باز که قواعد و قوانین غیرشخصی، حاکمیت قانون و رانت جویی مولد که تضمین کننده دسترسی همگانی به منابع و دارایی‌های جامعه است و از سوی دیگر نظام دسترسی محدود که به دنبال ایجاد روابط و قواعد شخصی و اختصاصی، شبکه‌های مراد- مریدی و رانت جویی غیرمولد و محدود کردن دسترسی سایرین به منابع و دارایی‌های جامعه است. شواهد تجربی نشان می‌دهد که نظام‌های دسترسی باز، دستیابی به توسعۀ اقتصادی را تضمین و تسریع می‌کنند. نظام‌های دسترسی محدود به دلیل اینکه توسعۀ اقتصادی در تضاد با منافع شخصی و گروهی ائتلاف حاکم است، ماهیتاً توسعه خواه نیستند. از این رو حاکمیت سیاسی، تلاش جدی برای رفع مسائل و نواقص مبتلا به در مسیر توسعه اقتصادی نمی کند. در ایران با شکل گیری انقلاب اسلامی، زمینه بازشدن بیشتر نظام دسترسی اجتماعی فراهم آمد. اما به مرور با رخ دادن اتفاقات مختلف داخلی و خارجی، حاکمیت سیاسی به محدود نمودن نظام اجتماعی کشور، تغییر رویه داد. این امر سبب شد که گروه خاصی از جریان اسلام‌گرا (راست سنتی و اصول گرا) به ائتلاف مسلط کشور تبدیل شود و با استفاده از راهبردها و سیاست‌های مختلف در تلاش باشد تا دسترسی خود را به منابع قدرت و دارایی‌های کشور به صورت متمرکز و انحصاری افزایش دهد. در این شرایط نهادی، رفتار حاکمان سیاسی کشور به گونه‌ای شکل می‌گیرد که هدف اصلی آنها، حفظ نظام سیاسی فعلی به منظور تضمین قدرت انحصاری و متمرکز و دسترسی حداکثری به منابع و دارایی‌های کشور است. افزایش و تخصیص رانت‌های غیر مولد ناشی از درآمدهای نفتی و انحصارهای دولتی به گروه‌های وابسته به ائتلاف حاکم، گسترش شبکه‌های مراد-مریدی، ایجاد روابط و سازمان‌های شخصی و اختصاصی و محدود کردن مشارکت و دسترسی سایر گروه ها به منابع اقتصادی و سیاسی کشور از جمله راهبردهای ائتلاف مسلط برای حفظ و تداوم قدرت متمرکز خود در نظام اجتماعی کشور است. این راهبردها، مانع تداوم و تسریع توسعۀ اقتصادی در کشور هستند. بنابراین رفتار و برنامه‌های حاکمان سیاسی توسعه‌گرا نیست.
استوار، مجید (1397) «نهادهای فراگیر و توسعه در نظام جمهوری اسلامی ایران»، رهیافت انقلاب اسلامی، شماره 45، زمستان، صص21-38.
اوانز، پیتر (1382) توسعه یا چپاول، نقش دولت در توسعه صنعتی، ترجمه عباس مخبر و عباس زندباف، تهران، طرح نو.
بشیریه، حسین (1380) موانع توسعه سیاسی در ایران، تهران، گام نو.
------------ (1394الف) دیباچه‌ای بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران، دوره جمهوری اسلامی، چاپ هفتم، تهران، نگاه معاصر.
----------- (1394ب) زمینه‌های اجتماعی انقلاب ایران، ترجمه علی اردستانی، تهران، نگاه معاصر.
پروینی، مهدی و نسرین مهرا (1396) «اقتصاد سیاسی بزه¬کاری دولت در نظام اقتدارگرای فراگیر»، تحقیقات حقوقی، شماره 80، زمستان، صص113-133.
چشمی، علی و حبیب حبیبی نیکجو (1396) «اقتصاد سیاسی اصلاح نهادهای رسمی بانک¬داری در ایران پس از انقلاب»، پژوهشنامه اقتصادی (دانشگاه علامه طباطبایی)، شماره 64، بهار، صص 131-170.
حاجی یوسفی، امیرمحمد (1378) دولت، نفت و توسعة اقتصادی در ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
سپهردوست، حمید و عادل برجیسیان (1397) «رابطه فساد با حقوق مالکیت، نابرابری درآمد و دموکراسی؛ شواهد تجربیﮐﺸﻮرﻫﺎی منتخب»، فصلنامه جستارهای اقتصادی، شماره 29، بهار و تابستان، صص 143-172.
سیف، احمد (1380) استبداد، مسئله مالکیت و انباشت سرمایه در ایران، تهران، رسانش.
عجم اوغلو، دارن و جیمز رابینسون (1390) ریشه‌های اقتصادی دیکتاتوری و دموکراسی، ترجمه جعفر خیرخواهان و علی سرزعیم، تهران، کویر.
------------------------------ (1394) چرا ملت¬ها شکست می‌خورند؟، ترجمه محسن میردامادی و محمدحسین نعیمی¬پور، چاپ دوم، تهران، روزنه.
فوران، جان (1378) مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
کاتوزیان، محمدعلی همایون (1380) تضاد دولت و ملت؛ نظریه تاریخ و سیاست در ایران، ترجمه علیرضا طیب، تهران، نشرنی.
کجباف، علی¬اکبر و دیگران (1396) «ارزیابی حقوق مالکیت در دوره صفویه (با تکیه بر آرای داگلاس نورث نونهادگرا)»، مجله جامعه‌شناسی تاریخی، سال نهم، شماره 2، پاییز و زمستان، صص159-183.
حسینی گلی، سید اسماعیل و احمد ساعی (1396) مطالعه تطبيقي سياست‌گذاري ايران و کره جنوبي در عرصه صنعت خودرو، مطالعات روابط بين‌الملل (پژوهشنامه روابط بين‌الملل)، شماره 39، دوره 10، پاييز، صص 9-19.
منصور، جهانگیر (1398) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، دیدار.
مؤمنی، فرشاد و شیما حاجی نوروزی (1396) «اقتصاد سیاسی خصوصی‌سازی همراه با فساد»، پژوهشنامه اقتصادی (دانشگاه علامه طباطبایی)، شماره 67، زمستان، صص 221-252.
مؤمنی، فرشاد و دیگران (1398) «تحلیلی بر ویژگی‌های سیاست‌های ضد فساد با تأکید بر ساختار نظم اجتماعی»، مجله علمی و پژوهشی سیاست¬گذاری اقتصادی، شماره 21، بهار و تابستان، صص 103-124.
نایب، سعید (1388) «یک ارزیابی تاریخی از وضعیت حقوق مالکیت در ایران با رویکرد نونهادگرایی»، مجله اقتصاد و جامعه، سال ششم، شماره 21 و 22، صص 253-271.
نورث، داگلاس (1377) نهادها، تغییرات نهادی و عملکرد اقتصادی، ترجمه محمدرضا معینی، تهران، سازمان برنامه و بودجه.
----------- (1385) «عملکرد اقتصادی در گذر زمان»، ترجمه مهدی بی¬نیاز، مجله راهبرد توسعه، شماره 1، تابستان، صص 211-311.
----------- (1396) فهم فرآیند تحول اقتصادی، ترجمه میرسعید مهاجرانی و زهرا فرضی‌زاده، تهران، نهادگرا.
نورث، داگلاس و دیگران (1396الف) خشونت و نظم‌های اجتماعی، چهارچوب مفهومی برای تفسیر تاریخ ثبت¬شده بشر، ترجمه جعفر خیرخواهان و رضا مجیدزاده، تهران، روزنه.
-------------------- (1396ب) سیاست، اقتصاد و مسائل توسعه در سایه خشونت، ترجمه محمدحسین نعیمی¬پور و محسن میردامادی، تهران، روزنه.
هالیدی، فرد (1358) دیکتاتوری و توسعه سرمایه‌داری در ایران، ترجمه فضل¬اﷲ نیک¬آیین، تهران، امیرکبیر.
یوسفی، محمدقلی (1386) «حقوق مالکیت عامل کلیدی توسعه اقتصادی»، فصلنامه جامعه و اقتصاد، شماره 11، صص 9-40.
