طراحی چارچوب معماری اطلاعاتی برای به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی در نظام آموزش عالی ایران
الموضوعات : ICTمهرابعلی گلشنی روستا 1 , مهرابعلی گلشنی‌روستا 2
1 - کارشناس فناوری اطلاعات
2 - دانشگاه تربیت مدرس
الکلمات المفتاحية:
ملخص المقالة :
با توجه به افزایش کاربرد شبکه‌های اجتماعی در زمینه‌های گوناگون از جمله آموزش، امروزه مدیریت آن به یک مبحث راهبردی تبدیل شده است. معماری سازمانی، با توصیفی کل‌نگر و جامع از کارکردهای فنّاوری اطلاعات در سازمان‌ها سعی می‌کند که پیچیدگی استفاده از انواع فنّاوری‌ها را کاهش داده و موجب بازدهی بیشتر آنها در راستای نیل به‌اهداف سازمانی شود. از آنجا که به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی در آموزش در اکثر کشورهای جهان هنوز مراحل مقدماتی خود را سپری می‌کند، بنابراین چارچوب و مدل استانداردی برای این منظور وجود ندارد. در این مقاله سعی شده است که با ارائه چارچوب معماری مناسب، زمینه استفاده از شبکه‌های اجتماعی در آموزش عالی ایران فراهم شود. بدین منظور در این مقاله ابتدا مفهوم شبکه‌های اجتماعی و کاربردهای آن در محیط آموزشی مورد بررسی قرار گرفته است. سپس با تبیین مفهوم معماری سازمانی و چارچوب معماری اطلاعاتی، چارچوب زکمن به‌عنوان ابزار اصلی تحقیق برگزیده شده و آنگاه با استفاده از ابزار پرسشنامه عناصر سطر و ستون ماتریس « چارچوب معماری تحقق شبکه‌های اجتماعی در آموزش عالی» از دید متخصصان شناسایی شده است. نتایج حاصل از تحقیق نشان دهندۀ مهمترین دلایل استفاده از شبکه‌های اجتماعی در آموزش عالی (راهبرد)، مهمترین نقش آفرینان این حوزه (انسان)، مهمترین زیرساختهای مورد نیاز برای تحقق شبکۀ اجتماعی آموزش (زیرساخت)، مهمترین داده‌ها و اطلاعات مورد نیاز در این محیط (داده)و نیز مهمترین فرایندهای مورد نیاز برای تحقق شبکه اجتماعی آموزش در ایران (فرایند)است. نکته مهم در این مقاله آن است که طراحی چارچوب و شناسایی براساس اقتضائات بومی ایران است و با توجه به اینکه نظام آموزشی ایران در ابتدای راه استفاده از این فنّاوری است می‌تواند چارچوبی مناسبی را برای استفاده بهینه از این افزار به‌دست دهد.
فصلنامه علمي- پژوهشي فناوري اطلاعات و ارتباطات ایران | سال پنجم، شماره‌هاي 17 و 18، پاییز و زمستان 1392 صص: 42- 23 |
|
طراحی چارچوب معماری اطلاعاتی برای به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی مجازی در نظام آموزش عالی ایران
*مهرابعلی گلشنی‌روستا **غلامعلی منتظر
*کارشناسی ارشد، مهندسی فناوری اطلاعات، دانشکدة فنی و مهندسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران
**دانشیار، مهندسی فناوری اطلاعات، دانشکدة فنی و مهندسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران
تاریخ دریافت: 15/01/1392 تاریخ پذیرش: 22/03/1392
چكيده
با توجّه به افزایش کاربرد شبکه‌های اجتماعی مجازی در زمینه‌های گوناگون از جمله آموزش، امروزه مدیریت آن به یک مبحث راهبردی تبدیل شده است. معماری سازمانی، با توصیفی کل‌نگر و جامع از کارکردهای فنّاوری اطلاعات در سازمان‌ها سعی می‌کند که پیچیدگی استفاده از انواع فناوری‌ها را کاهش داده و موجب بازدهی بیشتر آنها، در راستای نیل به‌اهداف سازمانی شود. از آنجا که به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی مجازی در آموزش، در اکثر کشورهای جهان هنوز مراحل مقدماتی خود را سپری می‌کند، بنابراین چارچوب و مدل استانداردی برای این منظور وجود ندارد. در این مقاله سعی شده است که با ارائة چارچوب معماری مناسب، زمینة استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی در آموزش عالی ایران فراهم شود. بدین منظور در این مقاله ابتدا مفهوم شبکه‌های اجتماعی مجازی و کاربردهای آن در محیط آموزشی مورد بررسی قرار گرفته است. سپس با تبیین مفهوم معماری سازمانی و چارچوب معماری اطلاعاتی، چارچوب زکمن به‌عنوان ابزار اصلی تحقیق برگزیده شده و آنگاه با استفاده از ابزار پرسشنامه عناصر سطر و ستون ماتریس « چارچوب معماری تحقق شبکه‌های اجتماعی مجازی در آموزش عالی» از دید متخصصان شناسایی شده است. نتایج حاصل از تحقیق نشان دهندۀ مهمترین دلایل استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی در آموزش عالی (راهبرد)، مهمترین نقش آفرینان این حوزه (انسان)، مهمترین زیرساختهای مورد نیاز برای تحقق شبکۀ اجتماعی مجازی آموزش (زیرساخت)، مهمترین داده‌ها و اطلاعات مورد نیاز در این محیط (داده)و نیز مهمترین فرایندهای مورد نیاز برای تحقق شبکة اجتماعی مجازی آموزش در ایران (فرایند)است. نکتة مهم در این مقاله آن است که طراحی چارچوب و شناسایی براساس اقتضائات بومی ایران است و با توجّه به اینکه نظام آموزشی ایران در ابتدای راه استفاده از این فنّاوری است می‌تواند چارچوبی مناسبی را برای استفادة بهینه از این افزار به‌دست دهد.
واژه‌های کلیدی: شبکة اجتماعی ، یادگیری الکترونیکی، چارچوب معماری اطلاعاتی، آموزش عالی ایران.
مقدمه
آنتن با گسترش روزافزون استفاده از فنّاوری اطلاعات در آموزش، سامانه‌ها و نرم‌افزارهایی برای مدیریت یادگیری در محیط‌های شبکه‌ای به‌وجود آمده‌اند که پایه‌گذار محیط یادگیری الکترونیکی است. لیکن باید اذعان داشت که سامانه‌ها و نرم‌افزارهای موجود در محیط‌های الکترونیکی،
محیطی «تک-کاربره» را برای یادگیرندگان فراهم می‌کنند و این ویژگی سبب می‌شود که احساس انزوای اجتماعی برای یادگیرندگان افزایش یابد. نظریه‌پردازان یادگیری براین باورند که تعاملات اجتماعی مرکز ثقل یادگیری اجتماعی محسوب می‌شود، از این‌رو استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی می‌تواند زمینه‌ساز یادگیری از طریق تعاملات اجتماعی باشد. که استفاده از آن مزایای زیر را برای یادگیرندگان دربر خواهد داشت [1]:
الف- ارتقاء یادگیری گروهی و اجتماعی از طریق شرکت در کنفرانس‌ها و نشست‌های علمی برخط
ب- گریز از انزوا در محیط‌های یادگیری الکترونیکیِ تک-کاربره
ج- افزایش تعاملات بین یادگیرندگان و اشتراک دانش در شبکه‌های اجتماعی
د- افزایش میزان تلاش یادگیرندگان در مقایسه با نظام‌های آموزشیِ تک-کاربره
ه- رفع شکاف فرهنگی میان دانشجویان و استادان در دانشگاههای بین‌المللی
و- امکان ایجاد گروههای « بین‌حرفه‌ای» در شبکه‌های اجتماعی مجازی در کنار آموزش‌ها و مهارت‌های تخصصی
ز- انعطاف‌پذیری آموزش منطبق بر استعداد و توان یادگیرندگان
ح- امکان مسئله محور کردن آموزش
با توجّه به اینکه استفاده از فنّاوری شبکه‌های اجتماعی مجازی در زمینۀ آموزش در دنیا هنوز مراحل آزمایشی خود را سپری می‌کند، برخی از دانشگاههای معتبر جهان با توجّه به مقتضیات مأموریتی خود، چارچوب‌ها و مدل‌هایی را به‌صورت آزمایشی طراحی و مورد استفاده قرار داده‌اند تا با رفع نقایص موجود، مدل واحدی را به‌صورت استاندارد بین‌المللی ارائه دهند.
در کشور ما نیز در زمینة استفاده از این فنّاوری در آموزش، تاکنون کار جدّی و کاربردی صورت نگرفته است، لیکن با توجّه به تجربه‌های به‌دست آمده از برگزاری دوره‌های یادگیری الکترونیکی، زمینه‌های به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی مجازی در آموزش عالی فراهم شده است.
بدین منظور پرسش اصلی این است که چگونه می‌توان امکان استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی را در آموزش عالی ایران فراهم کرد؟ طراحی چارچوب معماری اطلاعاتی مناسب می‌تواند پاسخ مناسبی برای این سؤال باشد. بدین منظور هدف اصلی از این مقاله، ارائة چارچوبی مناسب
مبتنی بر معماری اطلاعات به‌منظور تبیین راهکاری برای استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی در آموزش عالی است. از این رو ادامۀ مقاله بدین ترتیب تنظیم شده است: در
بخش 2 اشاره‌ای مختصر به شبکه‌های اجتماعی مجازی شده است و انواع فناوری‌های شبکة اجتماعی مجازی که قابلیت استفاده در یادگیری را دارند مطرح می‌شوند.
آنگاه در بخش 3 مبانی معماری سازمانی و معماری‌های اطلاعاتی مورد بحث قرار می‌گیرد و براساس این مقدمات، در بخش 4 با طراحی پرسشنامه، الگوی مناسبی براساس چارچوب معماری اطلاعاتی زکمن برای استفاده از شبکۀ اجتماعی مجازی در محیط آموزش عالی ایران ارائه و به مهمترین ویژگی‌های آن اشاره می‌شود.
در بخش 5 چارچوب معماری اطلاعاتی برای به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی مجازی در نظام آموزش عالی ایران با پنج لایۀ اصلی شامل داده، فرایند، شبکه(زیرساخت)، انسان و انگیزه(راهبرد) تدوین و ابعاد آن براساس نظرخواهی از خبرگان و با روش‌های آماری شناسایی می‌شود و در بخش 6 به مهمترین نتایج به‌دست آمده از این تحقیق پرداخته می‌شود.
· شبکه‌های اجتماعی مجازی در نظام آموزشی
شبکة اجتماعی مجازی ، ساختاری اجتماعی است که عناصر تشکیل‌دهندۀ آن فرد یا سازمان بوده و برای ایجاد روابط، اشتراک منابع و همکاری مورد استفاده قرار می‌گیرد تمرکز این نوع شبکهها بر ساختار مجازی است که از طریق شبکۀ وب یا در محیط تلفن همراه نیز قابل دسترسی است [2,3]. نخستین شبکۀ اجتماعیِ مجازی برخط، «گروه خبری یوزنت» است که برای گفتگوی اینترنتی در سال 1979 میلادی طراحی و به‌عنوان اولین شبکة مجازی مطرح شد [4]. پس از آن شبکه‌های اجتماعی مجازی متعددی با اهداف گوناگون ایجاد شد که دو نمونة مهم این شبکهها به‌شرح زیر است :
1.«فیس‌بوک»: فیس‌بوک در فوریۀ سال 2004 در دانشگاه هاروارد راهاندازی شد. در ابتدا استفاده از «فیس‌بوک» فقط محدود به دانشجویان دانشگاه هاروارد بود که می‌توانستند از طریق رایانامه‌های خود از آن استفاده کنند. بعد از مدتی دامنة استفاده از آن گسترش یافت و به روی دانشجویان تمامی دانشگاه‌ها گشوده شد[5] . به طوری‌که در سال 2013 با توجّه به گسترش روزافزون خدمات و استقبال کاربران اینترنتی از « فیس‌بوک» در سراسر جهان، تعداد کاربران و میزان فعالیت آنها به شرح زیر گزارش شده است[6]:
تعداد کاربران فعال بیش از یک میلیارد و صد و ده میلیون نفر
50% از کاربران فعال هر روز وارد فیس‌بوک می‌شوند
هر کاربر به‌طور متوسط 130 نفر دوست در فیس بوک دارد
کاربران به‌طور متوسط هر روز 55 دقیقه از وقت خود را صرف بازدید از فیس‌بوک می‌کنند
بیش از پنج میلیارد محتوا هر هفته با دیگران به اشتراک گذاشته می‌شود
بیش از 500میلیون کاربر فعال، از طریق دستگاه تلفن همراه خود به فیس‌بوک دسترسی دارند.
بیش از 200 اپراتور تلفن همراه در 60 کشور در حال گسترش و ارتقاء محصولات خود برای استفاده ازفیس‌بوک هستند.
2.یوتیوب: یوتیوب در فوریۀ سال 2005 افتتاح شد، و در اکتبر 2006 به مبلغ 1/65 میلیارد دلار به گوگل واگذار شد. یوتیوب برای کاربران خود امکانی را فراهم کرد که ویدیوهای مطلوب خود را با افراد مورد نظرشان به‌اشتراک بگذارند. براساس آمار مؤسسه نیلسون، یوتیوب بیش از چهار میلیارد ویدیو در روز ارائه می‌کند.از این‌رو می‌توان گفت که یوتیوب موفق‌ترین وبگاه ویدیویی امریکا در جذب کاربران اینترنتی است، به‌نحوی که در ماه نوامبر 2012، تعداد کاربران یوتیوب 136 میلیون کاربر گزارش شده و این افراد بیش از پانزده میلیارد بار از این وبگاه دیدن کرده‌اند[7].
· بزارهای مهم به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی مجازی در آموزش
برای فراهم کردن زمینة یادگیری الکترونیکی در فضای شبکه‌های اجتماعی مجازی، ابزار و نرم‌افزارهای گوناگون با کاربردهای متنوعی وجود دارد که به منظور تهیه و تولید محتوای آموزشی الکترونیکی، ویرایش و مدیریت محتوا و همچنین نشر محتوای تهیه شده در شبکه‌های اجتماعی مجازی ، برگزاری آزمون‌ها، پیگیری وضعیت آموزشی یادگیرندگان، برگزاری کلاس‌های«برخط»، ارائة کنفرانس‌های مجازی و... مورد استفاده قرار می‌گیرد که در زیر به برخی از مهمترین آنها اشاره می‌شود:
1- وب نوشت: وب‌نوشت‌ها همانند مجلات شخصی است که برحسب ضرورت روزآمد می‌شوند. محتوای این وب‌نوشت‌ها به‌ترتیب جدیدترین مطلب مرتب می‌شوند و این قابلیت را دارد که حتی بینندگان هم نظر خود را دربارۀ مطالب ارائه شده درج کنند [8]. حالت خاصی از وب‌نوشت، موسوم به «وب نوشت کوتاه» است که امکان ارسال متن‌های خلاصه شده (درحد140 حرف)، تصاویری با اندازه کوچک و همچنین کلیپ‌های صوتی کوتاه و کم حجم و یا یک فیلم ده ثانیه‌ای را فراهم می‌کند، برای ارسال اطلاعات به «خود وب‌نوشت» می‌توان از ابزارهایی مانند «رایانامه» یا«پیام‌رسان فوری» استفاده کرد[9].
2- پادکست: پادکست یکی از فناوری‌های تولید و نشر محتوای صوتی در اینترنت است که از مدل «فید» و «اشتراک» استفاده کرده و به وسیلة آن افراد می‌توانند صدای خود را در اینترنت منتشر کنند. زمانی‌که برنامۀ جدیدی از یک پادکست در وب منتشر می‌شود، خدمات اشتراک پادکست و نرم‌افزارهای دریافت پادکست به‌طور خودکار از طریق « آر.اس.اس» مطلع می‌شوند و بارگیری پرونده جدید را آغاز می‌کنند. پادکست‌ها ازطریق رایانه‌های شخصی و دستگاه‌های ضبط و پخش موسیقی قابل دریافت هستند[8,10].
3- ویکی: «ویکی» نرم‌افزاری است مبتنی بر وب که به کاربران اجازه می‌دهد تا در تهیۀ محتوای وبگاه‌ها مشارکت کنند و اغلب برای ایجاد پایگاه‌های وبِ گروهی و ارتقاء پایگاه‌های اجتماعی و تحقق مدیریت دانش به کار برده می‌شوند[11] ، مهمترین انواع ویکی‌های مورد کاربرد در آموزش به شرح زیر است:
1-3- ویکی ورسیتی: این نوع ویکی طیف وسیعی از محتوای آموزشی را برای سطوح مختلف تحصیلی از دبستان تا دانشگاه برای آموزش‌های رسمی و غیررسمی با مشارکت و همکاری خود کاربران از طریق به اشتراک گذاشتن محتوا
یا ایده‌های آموزشی فراهم می‌کند.
2-3- ویکی‌پدیا: نوعی دانشنامۀ اینترنتی چند زبانه با محتویات آزاد است که با همکاری افراد داوطلب نوشته می‌شود و هر کسی که به اینترنت دسترسی داشته باشد می‌تواند مقالات آن را ویرایش کند. نام ویکی‌پدیا واژه‌ای ترکیبی است که از واژه‌های ویکی (وبگاه مشارکتی) و پدیا (دانشنامه یا دایرةالمعارف) گرفته شده‌است. هدف ویکی‌پدیا آفرینش و انتشار جهانی یک دانشنامۀ آزاد به تمامی زبان‌های زندۀ دنیاست [12] .
· دانشگاههای استفاده کننده از شبکه‌های اجتماعی مجازی در آموزش
در حال حاضر برخی از دانشگاههای مهم دنیا از شبکه‌های اجتماعی مجازی در راستای پیشبرد اهداف آموزشی خود استفاده می‌کنند که مهمترین آنها به شرح زیر است [13]:
1.دانشگاه «هاروارد» از طریق شبکه‌های اجتماعی مجازی خدمات علمی زیر را برای مخاطبان خود ارائه می‌کند:
برگزاری دوره‌ای سمینارهای علمی برای استادان و دانشجویان دانشکدة پزشکی هاروارد از طریق شبکة اجتماعی مجازی یوتیوب
برگزاری جلسات سخنرانی با حضور استادان و صاحبنظران حوزة تئاتر برای دانشجویان رشته تئاتر از طریق شبکة اجتماعی مجازی یوتیوب
برگزاری کلاس‌های آموزشی رسمی برای دانشجویان دانشکده آمار از طریق شبکه اجتماعی مجازی خصوصی « آی تونز»
2.دانشگاه « ام آی تی» از طریق شبکة اجتماعی مجازی خصوصی « یامر»خدمات زیر را برای کارکنان، استادان و دانشجویان این دانشگاه ارائه می‌کند[14] :
امکان بهاشتراکگذاری علاقه‌مندی‌های شخصی (مانند تحقیقات ، مقاله‌ها )
امکان ایجاد گروههای تخصصی در زمینه‌های گوناگون توسط اعضا
امکان ملحق شدن به گروههای مختلف علمی به منظور مشارکت در مباحث مورد علاقه
امکان مطرح کردن ایده‌های شخصی و پاسخ‌دادن به سؤالات دیگران توسط دانشجویان و استادان
3.دانشگاه «استنفورد» از دانشگاههای پیشگام در استفاده از فنّاوری‌های نوین است که در ماه مارس سال 2012 میلادی، پنج کلاس برخط با عناوین زیر برگزار کرد:
طراحی و تحلیل الگوریتم‌ها
پردازش زبان طبیعی
تئوری بازی
رمزنویسی
مدل‌های احتمالی گرافیک
در این کلاس‌ها بیش از 350 هزار نفر از 190 کشور دنیا ثبت‌نام کردند و شرکت‌کنندگان در این دوره‌ها از طریق شبکه‌های اجتماعی مجازی با استادان و سایر دانشجویان مسائل درسی خود را پیگیری می‌کردند [15].
4.دانشگاه صنعتی فدرال لوزان سوئیس به‌منظور استفاده از قابلیت‌های شبکه‌های اجتماعی مجازی در آموزش عالی این کشور ابزاری به نام «گراسپ»طراحی کرده است، که این ابزار برای کاربران خود امکانی را فراهم می‌کند که با کاربران دیگر شبکه‌های اجتماعی مجازی و وبگاه‌های مهم ارتباط برقرار کرده و تبادل اطلاعات کنند. در حال حاضر این ابزار به صورت آزمایشی در این دانشگاه توسط دانشجویان و استادان مورد استفاده قرار می‌گیرد[16].
· معماری سازمانی و چارچوب‌های معماری‌اطلاعاتی
«معماري سازمانی» مجموعه‌اي از توصيف‌ها و مدل‌هایي است که منطبق بر نيازمندي‌هاي سازمان ایجاد شده و سازمان را از جنبه‌هاي مختلف تشریح می‌کند، همچنین قابلیت پاسخگویی به نیازمندی‌های آتی سازمان را نیز دارد [17]. استفاده از معماری سازمانی مزایای زیادی برای سازمان‌ها دارد که در زیر به برخی از آنها اشاره می‌شود [18]:
الف- بهبود روش‌ها و فرايندها در مأموريت‌هاي سازماني: يكي از دستاوردهاي مهم معماري سازمانی حذف فرايندهاي اضافي در جهت اجراي يك مأموريت است.
ب- ايجاد نظامي يك‌دست و قابل مقايسه در توصيف سيستم‌ها : طراحي و پياده‌سازي مأموريت‌ها، فرايندها و سيستم‌های اطلاعاتي در سازمان‌هاي بزرگ، نيازمند وجود الگوهاي مناسب و استاندارد برای توصيف آن‌هاست و معماری سازمانی این چارچوب را به‌دست می‌دهد.
ج- شناسایی و استفاده از دارائی‌های مخفی: فرایند تدوین معماری سازمانی سبب شناسایی دارائی‌های مخفی سازمان(هم در حیطۀ فناوری و هم در حیطۀ حرفه‌ای) خواهد شد که به طور کامل به بهره‌دهی نرسیده‌اند .
د- يكپارچگي: ايجاد يكپارچگي اطلاعاتي با ادغام و به اشتراك‌گذاري اطلاعات از نتايج به‌كارگيري معماري اطلاعاتي است.
ه- كاهش پيچيدگي در سيستم‌هاي اطلاعاتي: يكي از دستاوردهاي مهم معماري سازمان، تعريف و «حذف افزونگي» داده‌ها و نرم‌افزارهاي كاربردي است. اين امر باعث كاهش پيچيدگي در سيستم‌هاي اطلاعاتي گرديده، و باعث كاهش افزونگي و بهينه‌سازي نرم‌افزارها، و پايگاه‌هاي داده و ارتباطات ميان آنها مي‌گردد.
دراوایل دهة 1990 ميلادي، با رشد انفجارگونه فنّاوری‌هاي اطلاعات، به‌ويژه با ابداع و همه‌گيرشدن اينترنت و محيط‌هاي چندرسانه‌اي، سازمان‌هاي بزرگ با كاربردهاي متنوع اين فنّاوري در واحدهاي تابعۀ خود، روبه‌رو شدند. اين سازمان‌ها از سویي زير فشار تقاضاهاي زياد و روزافزون كاركنان خود و از سوي ديگر با دسترسي به بازارهاي گستردة محصولات، ناگزير از استخدام و به‌كارگيري عملي محيط‌های فنّاوری جديد شدند. به‌كارگيري مداوم فنّاوري جدید اطلاعاتي مستلزم سرمايه‌گذاري هنگفتي در اين زمينه بود كه براي انجام آن نياز به توجيه کافی اقتصادي و برنامه‌هاي راهبردی احساس مي‌شد.. برای پاسخگویی به این تحولات پرشتاب، در سال 1992 «وزارت دفاع امريكا» پروژه‌ای تحقيقاتي را به‌‌نام « چارچوب معماری فنّی برای مدیریت اطلاعات » آغاز کرد، هدف از اين پروژه تهية طرحی جامع براي تدوین چارچوب و هماهنگ كردن كلية منابع اطلاعاتي در درون وزارت دفاع بود. در سال 1994 وزارت دفاع امريكا با انتشار بيانه‌اي، واحدهاي تابعة خود را ملزم به اجراي نتايج « چارچوب معماری فنّی برای مدیریت اطلاعات » و انطباق سيستم‌هاي اطلاعاتي خود با آن کرد.
اين تجربه مورد استقبال ساير وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتي فدرال قرار گرفت و روش‌ها و الگوهاي به‌كار گرفته شده در آن، در ساير سازمان‌ها نيز به‌كار گرفته شد[19] .
در سال 1996 در کنگرۀ امریکا قانونی معروف به «کلینگر-کوهن»تصویب شد که براساس آن تمامی سازمان‌های فدرال امریکا ملزم شدند معماری فنّاوری اطلاعات خود را تنظیم کنند و مسؤلیت تنظیم، ارتقا و اجرای این معماری بر عهدۀ « مدیر ارشد اطلاعات» آن سازمان بود. پس از آن همۀ مؤسسات امريكا كه از بودجۀ دولتي استفاده مي‌کردند پروژه‌هايي را براي تنظيم و تدوين معماري اطلاعات خود به انجام رساندند و« شوراي مديران ارشد اطلاعات» امريكا، سند چارچوب معماري سازماني دولت فدرال امريكا را منتشر ساخت [18].
« برنامه‌ریزي معماري سازمان» فرایندی است که به‌منظور تعریف معماری‌های لازم و برنامه‌ریزی برای پیاده‌سازی انواع معماری‌ها انجام می‌شود و هدف از آن فراهم ساختن زمینه‌های استفادۀ مؤثر از اطلاعات به‌منظور پشتیبانی از مأموریت‌های سازمانی است و شامل مراحل زیر است [20] :
1- جلب نظر مساعد مدیریت مالی سازمان: برای قانع کردن مدیریت مالی سازمان لازم است طرحی تدوین شود که توجیه اجرایی داشته باشد .
2- سازماندهی مدیریتی و نظارتی: در این مرحله تیم‌های مورد نیاز معماری سازمانی تشکیل می‌شود، البته در تشکیل این تیم‌ها نقش‌های افراد متناسب با اندازه و پیچیدگی کسب وکار و معماری سازمان متفاوت است.
3- تعریف فرایند و رویکرد معماری: در این مرحله برخی از تعاریف و انتخاب‌های مهم مانند فرایندهای مهم معماری سازمانی، انتخاب چارچوب معماری سازمانی مناسب با توجّه به محدودۀ دامنه، مأموریت و پیچیدگی سازمان تعیین می‌شود
4- تدوین معماری سازمانی: در این مرحله محصولات اولیة معماری سازمانی بر اساس اهداف و چارچوب معماری برگزیده، ایجاد می‌شود، همچنین مشخصات معماری وضع موجود و مطلوب در این مرحله مورد بررسی قرار می‌گیـرد،
نمونه‌های از وظایف این مرحله به شرح زیر است :
4.1. جمع آوری اطلاعات : اولین گام برای مشخص کردن وضعیت موجود سازمان و سنجش میزان گرایش به سوی محصولات جدید جمع‌آوری اطلاعات است که از طریق مطالعة مستندات و مصاحبه با افراد به‌دست می‌آید .
4.2. تولید محصولات اولیه
o ملزومات مربوط به تدوین معماری سازمانی موجود
o ملزومات مربوط به تدوین معماری سازمانی مطلوب
o بازنگری و ارزیابی مجدد مدل‌ها
5- ایجاد طرح‌های اجرایی و انتقالی: با بررسی وضعیت معماری‌های موجود و مطلوب سازمانی، شکاف‌های موجود بین این دو معماری ، اولویت‌ها و محدودیت‌های مالی، قوانین و قراردادهای لازم برای طرح‌های انتقالی ارزیابی شده و فعالیت‌های لازم برای رسیدن به معماری مطلوب آغاز می‌شود.
· چارچوب معماری سازمانی
هر معماري سازماني شامل اطلاعات بسیاری است که همۀ آنها برای موفقیت در پروژه‌های سازمانی مهم هستند. چگونه مي‌توان به همة آنها توجّه كرده و مشخص کرد كه چه ميزان از آنها را در یک سازمان و چگونه مورد استفاده قرار گیرد؟ اين موضوع، نقش «چارچوب معماري سازماني» است. به‌عبارت دیگر می‌توان گفت «چارچوب معماري سازماني» طرحی برای رده‌بندي محصولات از دیدگاه‌های متفاوت سازمان است. «چارچوب» قصد دارد كاربر را قادر سازد كه بر جنبه‌هاي برگزيدة سازمان تمركز كند، بدون اينكه احساس خود را نسبت به ديدگاه مضمون كلي از دست دهد. معماری بدون چارچوب ممکن است به جواب نرسد. در عوض استفاده از چارچوب تضمین کنندۀ یکنواختی در زمان گذار و یکپارچه‌سازی سامانه‌های اطلاعاتی است[21]. الگوهای مختلفی برای چارچوب معماری معرفی شده، لیکن همۀ آنها متأثر از فعالیت‌های زکمن است. زکمن در سال 1989چارچوبی را برای معماری سیستم‌های اطلاعاتی ارائه داد که پس از بازنگری آن را به‌عنوان چارچوب معماری سازمانی فنّاوری اطلاعات معرفی کرد [17]. به‌دنبال معرفی چارچوب زکمن، چارچوب‌های معماری دیگری نیز مطرح شده‌اند که بیشتر آنها از مفاهیم و دیدگاه‌های چارچوب زکمن بهره گرفته‌اند؛ از این‌رو در ادامه به تبیین این چارچوب می‌پردازیم:
چارچوب زکمن براساس این ایده شکل گرفت که می‌توان تمامی مسائل پیچیده یک سازمان را به آسانی با استفاده از شش پرسش مهمِ:«چه، چگونه، کجا، کِی، چه‌کسی و چرا»ازدیدگاه‌های مختلف بررسی کرد.
براین اساس ماتریس 6×6 برای طبقه‌بندی و سازماندهی مدل‌های توصیفی سازمان شکل می‌گیرد که در آن سطرهای ماتریس نشان‌دهندۀ دیدگاه‌های ذی‌نفعان مختلف سازمان مانند: « برنامه‌ریز، مالک، طراح، سازنده، پیمانکار، سازمان در حال کار» و ستون‌های ماتریس بیانگر جنبه‌های گوناگون سازمان مانند: «داده، کارکرد، شبکه، افراد ، زمان، انگیزه » است که با در نظر گرفتن یک ستون می‌توان يك جنبه از سازمان را به‌طور كامل مورد بررسي قرار داد [22].
چارچوب زکمن باتوجّه به دلایل زیر نسبت به سایر چارچوب‌ها ازجامعیت و انعطاف‌پذیری بیش‌تری برخوردار بوده و برای همۀ سازمان‌ها و سیستم‌ها قابل پیاده‌سازی است:
الف- اغلب چارچوب‌ها فقط وجوه خاصی از یک سازمان را در نظر گرفته و سایر وجوه آن را نادیده می‌گیرند ( مانند چارچوب خزانه‌داری) [23].
ب- برخی از چارچوب‌ها برای سازمان‌های خاصی طراحی شده و استفاده از آنها برای سایر سازمان‌ها امکان‌پذیر نیست (مانند چارچوب وزارت دفاع )
ج- تعدادی از چارچوب‌ها مبنای نظری داشته و فقط رهنمودهایی را برای مدیریت و توسعة یک سازمان ارائه می‌دهند، بنابراین قابل پیاده‌سازی نیستند( مانند چارچوب گروه باز و فدرال) [23].
عناصر چارچوب زکمن، مطابق جدول1 است.
جدول1- چارچوب معماری زکمن [22]
چارچوب زکمن | داده(چه؟)
| مردم( که؟) | وظیفه(چگونه؟)
| شبکه(کجا؟) | زمان(کِی؟)
| انگیزه(چرا؟)
| |
مدیران کسب و کار | حوزه/هدف
| فهرست اشیای مهم سازمان | فهرست سازمان‌های مهم مرتبط با کسب وکار | فهرست فرایندهای اصلی سازمان | فهرست مکان‌های فعّال سازمان | فهرست رخدادهای مهم | فهرست اهداف و استراتژی‌های مهم |
مدل سازمانی | مدل معنایی | مدل گردش کار | مدل فرایندی کسب و کار | سیستم آماد سازمان | زمان‌بندی اصلی
| برنامه‌ریزی کاری | |
مدیران و توسعه دهندگان فناوری اطلاعات | مدل سیستمی | مدل منطقی داده‌ها | معماری واسط انسانی | معماری برنامه‌کاربردی | معماری سیستم توزیع شده | ساختار پردازشی | مدل قواعد سازمانی |
مدل فنّاوری | مدل فیزیکی داده‌ها
| معماری صفحه ارائه/نمایش | طراحی سیستم (فنّاوری) | معماری فنّاوری
| ساختار کنترلی
| طراحی قاعده
| |
نمایش‌های جزیی خارج از مضمون | تعریف داده‌ها | معماری امنیتی | برنامهها | معماری شبکه | تعریف زمانی | مشخصات قاعده | |
سازمان در حال کار | داده‌های واقعی | سازمان | اجرای وظایف | راهاندازی شبکه | زمان‌بندی | راهبرد | |
سطرهای چارچوب زکمن نشان‌دهندۀ کسب وکار سازمان از دیدگاه‌های مختلف و شامل موارد زیر است[22]:
1.حوزه/ هدف: هدف و طبیعت کسب وکار را از دیدگاه برنامه‌ریزان سازمان توصیف می‌کند و فهرست تمامی اهداف مهم برای مدیریت و اثر‌گذاری درسیاست‌ها و خروجی سازمان را مورد بررسی قرار می‌دهد.
2.مدل سازماني: این مدل تعامل بین موجودیت‌ها و فرایندهای کسب وکار را توصیف می‌کند که ساختارها، كاركردها و سازمان‌ها از اين قبيل است.
3. مدل سیستمی : اين مدل، نتیجه کار تحلیل‌گرانی است که سازمان را از نظر کسب و کار و مسائل فنی آن با عبارت‌های دقيق‌تر بیان می‌کنند و مدلی را برای استفاده سازندگان استخراج می‌کنند.
4.مدل فنّاوری : برای آنکه معماري تهيه شده در مدل سیستمی تحقق يابد، لازم است فنّاوري آن را پشتيباني کند. در اين دیدگاه استانداردهاي پياده‌سازي سامانه‌ها انتخاب می‌شوند.
5.سازمان درحال کار: این سطر به مهندسی نرم‌افزار مربوط می‌شود که طرح آماده شده در مراحل قبل به صورت نرم‌افزاری تولید می‌گردد ،كدهاي برنامهها، مشخصات پايگاه داده‌اي، شبكه‌ها و... در این مرحله تولید می‌شوند.
6.سازمان در حال کار: محصول نهایی بررسی‌های مراحل قبل در این مرحله به بهره‌برداری می‌رسد و سیستم حاصل به‌عنوان بخش‌هايي از سازمان مشغول به‌كار مي‌‌شوند، به‌عبارت دیگر این سطر نشان‌دهندۀ محصول نهایی معماری از دیدگاه کاربران است.
از سوی دیگر ستون‌های ماتریس زکمن پرسش‌هایی را با توجّه به دیدگاه‌های مختلف سازمان مطرح می‌کنند که پاسخ به آنها چارچوب معماری آن سازمان را تشکیل می‌دهد، این پرسش‌ها به شرح زیر است [24] :
1.داده‌ها : این ستون داده‌های مورد نیاز سازمان (کسب وکار) را از دیدگاه‌های مختلف مورد بررسی قرار می‌دهد.
2.وظیفه: در این ستون انواع فرایندهای یک سازمان که منجر به عملیاتی شدن مأموریت سازمان در سطوح مختلف مورد بررسی قرار می‌گیرد. این فرایندها، از وظايف كلان سازمان شروع شده و به ترتیب به مدل فرايندي كسب و كار، معماري سامانه‌هاي كلان، زيرسامانه‌ها، مؤلفه‌ها و سرانجام گردش كار واقعي سامانه‌ها منتهی می‌شود.
3.شبکه: این جنبه از چارچوب بر توزيع جغرافيايي فعاليت‌هاي سازماني و همچنین نحوۀ ارتباطات بین آن سازمان‌ها متمركز است. فهرست واحدها (ازنظر پراكندگي جغرافيايي سازمان)، معماري آماد سازماني، مدل استقرار سامانه‌ها، معماري شبكه، جزئيات آدرس‌دهي شبكه و شبكة واقعي سازمان، جزئيات اين ستون را تشكيل مي‌دهند.
4.افراد: این ستون شرح مي‌دهد كه چه كساني در کسب وکار درگير هستند. اين ستون به ويژه از نظر امنيت، حائز اهميت است. ترتيب افزايش جزئيات فني به قرار زير است: فهرستی از واحدهاي سازماني، نقش‌ها، تخصص‌ها و مسؤوليت‌هاي درگير در کسب وکار، اين فهرست بر وظايف و تعاملات سازماني لازم، تعاملات افراد با سامانه‌هاي كلان، واسط‌هاي كاربري، مؤلفه‌هاي لازم براي تهية واسط‌ها و سرانجام واسط كاربري در حال تعامل [22] .
5.زمان: این ستون توالی زمانی رخدادهای سازمان را تشریح می‌کند. فهرستي از رخدادها و زمان‌هاي مهم، نمودارهاي توالي و ترتيب عمليات، ترسيم توالي عمليات ميان زير سامانه‌ها و مؤلفه‌ها و نیز زمان‌بندي واقعي كار در سازمان، ترتيب افزايش جزئي‌نگري در اين ستون را نشان مي‌دهند.
6.انگیزه: اين ستون اهداف و راهبردهاي سازمان را با توجّه به نتايج و ابزارهاي خاص تشریح می‌کند و همچنین اهمّیت افراد، فرایندها و مکان‌های سازمان را بیان می‌کند.
اینک با توجّه به اطلاعات مطرح شده تلاش می‌شود چارچوبی برمبنای "چارچوب زکمن" برای به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی مجازی در نظام آموزش عالی ایران ارائه شود.
تدوین چارچوب معماری اطلاعاتی برای به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی در نظام آموزش عالی ایران
در این قسمت چارچوب معماری سازمانی برای به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی مجازی در نظام آموزش عالی ارائه می‌شود. چارچوب معماری اطلاعاتی برای به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی مجازی در آموزش عالی با پنج لایۀ اصلی شامل داده، فرایند، شبکه (زیر ساخت)، انسان و انگیزه (راهبرد) مطابق جدول2 ارائه می‌شود.
1. انگیزه (راهبرد)
این لایه پاسخگوی پرسش «چرا؟» است. در این تحقیق استفاده بهینه از قابلیت‌های شبکه‌های اجتماعی مجازی در امر آموزش و رفع نیازهای فعلی آموزش عالی کشور، به‌عنوان مهمترین راهبردهای تحقیق حاضر تلقی شده و برای رسیدن به این راهبردها بررسی موارد زیر ضروری است :
فراهم شدن امکان همکاری‌های علمی بین‌دانشگاهی برای استادان و دانشجویان
برقراری عدالت آموزشی بین دانشگاه‌ها از طریق امکان دسترسی دانشجویان به منابع علمی و استادان دیگر دانشگاه‌ها
امکان مسئله محور کردن آموزش
امکان به اشتراک گذاشتن منابع علمی توسط استادان
افزایش تعاملات علمی میان دانشجویان از طریق شبکه
افزایش همکاری صنفی، فرهنگی و اجتماعی میان دانشجویان
تسریع گردش اطلاعات در میان مخاطبان خاص و افزایش سرعت انتشار مطالب در اهداف ویژه
تشخیص میزان اقبال به رشته، درس یا موضوع خاص( با توجّه به میزان مشارکت مخاطبان در آن موضوع )
جدول 2 چارچوب مفهومی معماری اطلاعاتی برای به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی مجازی در نظام آموزش عالی ایران
وجوه
دیدگاه ذی نفعان | داده | فرایند | شبکه (زیر ساخت) | انسان | انگیزه (راهبرد) |
حوزه/ برنامه‌ریز | فهرست اشیا و داده‌های مهم سازمان | فهرست فرایندهای اصلی سازمان | فهرست مکان‌های مهم سازمان | فهرست بخش‌های مهم سازمان | فهرست اهداف و راهبردهای مهم سازمان |
مالک/ مدل سازمانی | مدل معنایی | مدل فرایندی کسب وکار | سیستم‌آماد سازمان | مدل گردش کار | طرح راهبردی اطلاعات مهم کسب وکار |
طراح / مدل سیستمی | مدل منطقی داده‌ها | معماری برنامه‌کاربردی | معماری سیستم‌های توزیع شده | معماری واسط انسانی | مدل قواعد سازمانی |
سازنده /مدل فیزیکی | مدل فیزیکی داده‌ها | طراحی سیستم | معماری فنّاوری | معماری صفحه نمایش(واسط انسان) | طراحی قاعده |
کاربرنهایی /سازمان در حال کار | داده‌های واقعی
| اجرای وظایف | راهاندازی شبکه | سازمان | راهبرد
|
2. داده
این لایه پاسخگوی پرسش«چه؟» است و بر اطلاعات مورد نیاز چارچوب تأکید می‌کند. مهمترین داده‌های مورد نیاز عبارتند از:
محتوای درسی هریک از کلاس‌ها به صورت‌های شنیداری، متنی، دیداری، چندرسانه‌ای
پروندة استادان (مشخصات شخصی، سوابق علمی)
آیین‌نامه‌های مورد نیاز دانشجویان برای به‌کارگیری شبکه اجتماعی مجازی در آموزش
پروندة دانشجویان (مشخصات شخصی، سوابق علمی و پروندة تحصیلی)
3. فرایند
این لایه پاسخگوی پرسش «چگونه؟» است. فراینـدهای
تعریف شده برای این وجه به شرح زیر است:
فرایند ارتباط دانشجویان باهم
فرایند ارتباط دانشجو با استاد
فرایند دسترسی دانشجویان به منابع علمی
فرایند ارتباط دانشجو با دستیار آموزشی
فرایند دستیابی دانشجویان به دروس و مطالعة آنها از طریق شبکه
فرایند مشارکت دانشجویان دوره‌های حضوری در کلاس‌های شبکه‌ای
فرایند مشارکت دانشجویان در تولید محتوای آموزشی
4. زیر ساخت
این لایه پاسخگوی پرسش «کجا؟» است. تمامی امـکانات
سخت‌افزاری، نرم‌افزاری و انواع کارسازهای شبکه در این لایه قرار می‌گیرند. نمونه‌هایی از عناصری که در این لایه قرار می‌گیرند به شرح زیر است:
ابزارهای لازم برای تولید و مدیریت محتوا، ایجاد آزمون‌های الکترونیکی، برگزاری نشست‌ها و کنفرانس‌های مجازی
سکّوهای مناسب برای دسترسی به شبکه‌های اجتماعی از طریق دستگاه‌های ارتباطی مختلف مانند تلفن همراه
ابزارهای لازم برای برقراری امنیت شبکه
شبکة اینترنت با پهنای باند مناسب
5. انسان: این لایه پاسخگوی پرسش «چه کسی؟» است. گروه‌ها و افرادی‌که که در این لایه قرار می‌گیرند به‌شرح زیر است:
الف- سیاستگذاران و برنامه‌ریزان شامل:
نهادهای فرادستی تأثیرگذار بر آموزش عالی (مانند شورای عالی انقلاب فرهنگی، وزارت علوم، کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس و ...)
مدیران ستادی وزارت علوم و وزارت بهداشت
مدیران ستادی دانشگاه‌ها(مانند رئیس دانشگاه، معاون آموزشی دانشگاه، مدیرکلّ آموزشی دانشگاه و ...)
مدیران صف دانشگاه‌ها (مانند رئیس دانشکده ، معاون آموزشی دانشکده و ...)
مدیران گروههای آموزشی
ب- مخاطبان و فعالان آموزش عالی شامل:
استادان دانشگاه
دستیاران آموزشی استادان
دانشجویان
طراحان شبکة اجتماعی آموزش
پشتیبانی‌کنندگان شبکه‌های اجتماعی مجازی در دانشگاه‌ها
مهندسان و اداره‌کنندگان شبکه‌های سخت‌افزاری
دانش‌آموختگان
پس از شناسایی عناصر اصلی چارچوب، مدل معماری
اطلاعاتی ارائه شده از طریق پرسشنامه که براساس طیف لیکرت پنج درجه‌ای طراحی شده بود، مورد سنجش خبرگان قرار گرفت. پرسشنامه تهیه شده در اختیار 85 تن از صاحبنظران قرار گفت و از این تعداد 44 نفر به پرسشنامه پاسخ دادند که 37 مورد به‌عنوان اندازه نمونه برای تعمیم نتایج شناخته شد. که مشخصات دموگرافی پاسخ‌دهندگان براساس جدول شماره 3 است .
برای تحلیل اعتبار پرسشنامه از رابطۀ آلفای کرونباخ استفاده شد که مقدار آن برابر 86/ 0 α≥ به‌دست آمد که بیانگر سازگاری پرسشنامه بود.
(1)
که n تعداد سوال،2j S واریانس سؤال jام و St2 واریانس کل پرسشنامه است.
برای آزمون‌فرضیه‌ها از نرم‌افزار «19SPSS » و روش آزمون تک‌نمونه‌ای استفاده شده است. فرضیه‌های پذیرفته شده درآزمون‌ها، عناصر چارچوب را تشکیل می‌دهند.
نتایج حاصل از نظر سنجی در جدول‌های 4 تا 9 آورده شده است: جدول 4 نشان‌دهندۀ مهمترین عوامل بُعد «راهبرد» است و نشان‌دهندۀ مهمترین دلایل استفاده از شبکۀ اجتماعی مجازی است.
نتایج جدول 4 نشان می‌دهد که مقدار p.value پانزده عنصر از هفده عنصر بُعد اول از 05/0 کوچک‌تر است. بنابراین با 95% اطمینان می‌توان گفت که پانزده فرضیه بُعد اول (H1) پذیرفته شده و دو فرضیه (H0) به‌شرح زیر رد شده‌اند :
1. کاهش هزینه‌های آموزش برای دانشجویان و دانشگاه از دلایل استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی در آموزش است .
2. فراهم شدن امکان ادامۀ تحصیل برای تعداد بیش‌تری از داوطلبان آموزش عالی و جلوگیری از مهاجرت آنها از دلایل استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی در آموزش است.
جدول 3- مشخصات دموگرافی پاسخ دهندگان |
متغیر | تعداد | درصد | |||
|---|---|---|---|---|---|
جنسیت | مرد زن | 33 11 | 75 25 | ||
مدرک تحصیلی | دکتری کارشناسی ارشد کارشناسی | 29 12 3 | 66 27 7 | ||
شغل | عضو هیئت علمی سمت اجرایی مرتبط با فنّاوری اطلاعات رؤسا و معاونان آموزش مؤسسه‌های یادگیری الکترونیکی | 28 13 3 | 63 30 7 | ||
سازمان محل فعالیت | دانشگاههای برگزیده وزارت علوم دانشگاههای علوم پزشکی سازمان فنّاوری اطلاعات و مراکز وابسته دانشگاههای خارج از کشور | 31 5 4 4 | 69 11 10 10 | ||
تخصص | فنّاوری اطلاعات یادگیری الکترونیکی تکنولوژی آموزشی مدیریت و ارتباطات | 22 7 8 7 | 50 16 18 16 | ||
سن | بیش‌ترین کم‌ترین میانگین | 66 27 43 |
--- | ||
در این وجه عناصری که به تأیید استادان و صاحبنظران حوزۀ فنّاوری اطلاعات رسیده است، بیانگر میزان اهمّیت دسترسی به اطلاعات مورد نیاز درسریع‌ترین زمان بین جامعۀ دانشگاهی است. انتخاب گزینة تسریع گردش اطلاعات در میان مخاطبان خاص به‌عنوان اولویت نخست در به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی در آموزش عالی تأکید بر این واقعیت دارد. ترکیب گزینه‌های پذیرفته شده نظیر: افزایش همکاری‌های صنفی و فرهنگی، امکان ایجاد گروه‌هـای بین‌حرفه‌ای، افزایش تعاملات علـمی بین
دانشجویان و استادان ، امکان به اشتراک‌گذاری منابع علمی
توسط استادان، مسئله‌محور کردن آموزش، با اولویت‌های بالا در این وجه نشان می‌دهد که جامعة دانشگاهی به‌وضوح با قابلیت‌ها و توانمندی‌های شبکه‌های اجتماعی مجازی و همچنین نیازمندی‌های علمی جامعه آگاه بوده و استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی را به عنوان راه‌حلی مطلوب در رفع کاستی‌های علمی، فرهنگی، پژوهشی کشور می‌دانند.
درجدول 5 نتایج ارزیابی مهمترین عناصر بُعد «انسان» است.
جدول4 نتایج آزمون‌های آماری بُعد راهبرد |
ردیف | عامل | میانگین | انحراف معیار | انحراف استاندارد | آماره t | P value | فرض پذیرفته شده |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | تسریع گردش اطلاعات در میان مخاطبین خاص | | | | | | H1 |
2 | افزایش همکاری صنفی، فرهنگی و ... میان دانشجویان | | | | | | H1 |
3 | امکان ایجاد گروههای«بین‌حرفه‌ای» در کنار آموزش‌های تخصصی | | | | | | H1 |
4 | امکان استفاده از منابع متنوع‌تر و پویاتر در آموزش | | | | | | H1 |
5 | افزایش تعاملات علمی میان دانشجویان | | | | | | H1 |
6 | امکان اشتراک‌گذاری منابع علمی توسط استادان | | | | | | H1 |
7 | امکان همکاری‌های علمی بین‌دانشگاهی | | | | | | H1 |
8 | افزایش کیفیت آموزشی با فراهم کردن دسترسی به محیط‌های مختلف دیداری و شنیداری آموزشی | | | | | | H1 |
9 | فائق آمدن بر مشکلات ناشی از عدم ارتباطات حضوری در محیط آموزش الکترونیکی (مانند انزوا) | | | | | | H1 |
10 | برقراری عدالت آموزشی بین دانشگاه‌ها | | | | | | H1 |
11 | گسترده شدن یادگیری | | | | | | H1 |
12 | امکان مسئله محور کردن آموزش | | | | | | H1 |
13 | امکان بهره‌برداری تعداد زیادتر دانشجویان در آموزش | | | | | | H1 |
14 | تشخیص میزان اقبال به رشته، درس یا موضوع خاص | | | | | | H1 |
15 | انعطاف‌پذیری آموزش منطبق بر استعداد و توان دانشجویان | | | | | | H1 |
16 | کاهش هزینه‌های آموزش برای دانشجویان و دانشگاه | | | | | | H0 |
17 | فراهم شدن امکان ادامۀ تحصیل برای تعداد بیش‌تری از داوطلبان آموزش عالی و جلوگیری از مهاجرت آنها | | | | | | H0 |
جدول 5: نتایج آزمون‌های آماری بُعد انسان |
ردیف | عامل | میانگین | انحراف معیار | انحراف استاندارد | آزمون آماره t | P value | فرض پذیرفته شده |
1 | استادان دانشگاه | | | | | | H1 |
2 | دستیاران آموزشی استادان | | | | | | H1 |
3 | دانشجویان | | | | | | H1 |
4 | مدیران گروههای آموزشی | | | | | | H1 |
5 | پشتیبانی‌کنندگان شبکه‌های اجتماعی مجازی در دانشگاه‌ها | | | | | | H1 |
6 | مدیران ستادی دانشگاه‌ها | | | | | | H1 |
7 | خبرگان | | | | | | H1 |
8 | طراحان شبکه اجتماعی آموزش | | | | | | H1 |
9 | نهادهای فرادستی تأثیرگذار بر آموزش عالی | | | | | | H1 |
10 | مدیران صف دانشگاه‌ها | | | | | | H1 |
11 | مدیران ستادی وزارت علوم و وزارت بهداشت | | | | | | H1 |
12 | مهندسان و اداره‌کنندگان شبکه‌های سخت‌افزاری | | | | | | H1 |
13 | فارغ التحصیلان | | | | | | H1 |
14 | کارمندان بخش آموزش | | | | | | H0 |
نتایج جدول 5 نشان می‌دهد که مقدار p.value سیزده عنصر از چهارده عنصر بعد دوم از 05/0کوچک‌تر است. بنابراین با 95% اطمینان می‌توان گفت که سیزده فرضیة بُعد دوم (H1) پذیرفته شده و فقط فرضیه زیر رد شده است:
کارمندان بخش آموزش از گروههای تأثیرگذار در به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی مجازی است.
از سوی دیگر ملاحظه می‌شود در وجه انسان مهمترین عنصر مورد تأیید، « استادان دانشگاه» است که با توجّه به نقش آنها در بهاشتراکگذاری اطلاعات و مسئله‌محور کردن آموزش از طریق شبکه‌های اجتماعی مجازی هم‌خوانی دارد. دانشجو به عنوان استفاده‌کننده از محتویات شبکه‌های اجتماعی مجازی در اولویت بعدی، بیانگر این نکته است که درک نیازهای علمی، پژوهشی، فرهنگی دانشجو و پاسخگویی به آنها باید از جمله اهداف مهم
به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی مجازی در آموزش باشد. اولویت بالای دستیار آموزشی و خبرگان علمی نیز اشاره به این واقعیت دارد که پشتیبانی و هدایت مستمر علمی دانشجویان بدون محدویت زمانی و مکانی از ضرورت‌های آموزش امروزی است که با استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی می‌تواند مرتفع گردد. از سوی دیگر با توجّه به ماهیّت شبکه‌های اجتماعی نیاز به همراهی سیاستگذاری نهادهای فرادستی و سایر مدیران تصمیم‌گیرنده در حوزة آموزش ضروری به‌نظر می‌رسد و پایین بودن اولویت سیاستگذاران حوزة آموزش نسبت به افرادی که به‌طور مستمر و دائم با شبکه مرتبط خواهند شد به دلیل مقطعی بودن نقش آنها است که در این پیمایش به درستی به آنها اشاره گردیده است. از سوی دیگرنگهداری و ادارة شبکه‌های اجتماعی مجازی اولویت کم‌تری را به‌خود اختصاص داده که این نکته با ماهیّت اشتراکی و گروهی بودن فعالیت‌های آن
سازگاری دارد. پایین بودن امتیاز دانش‌آموختگان گویای این حقیقت است که به دلیل عدم سنخیت محتوای آموزشی در دانشگاه‌ها با مشاغل حرفه‌ای محیط کار، دانشگاهیان بعد از مشغول شدن به فعالیت‌های کاری کم‌تر احساس نیاز به محیط دانشگاهی می‌کنند.
در جدول 6 مهمترین عوامل شناسایی شده در بُعد «فرایند» نشان داده شده است. این عوامل نشان می‌دهد کدامیک از فرایندها در تحقق شبکة اجتماعی مجازی در محیط آموزشی مهم‌تر از بقیّه است.
جدول 6 نتایج آزمون‌های آماری بُعد فرایند
|
ردیف | عامل | میانگین | انحراف معیار | انحراف استاندارد | آزمون آماره t | P value | فرض پذیرفته شده |
1 | فرایند ارتباط دانشجویان باهم به‌صورت شبکه‌ای | | | | | | H1 |
2 | فرایند ارتباط دانشجو با دستیار آموزشی | | | | | | H1 |
3 | فرایند دستیابی دانشجویان به دروس و مطالعة آنها از طریق شبکه | | | | | | H1 |
4 | فرایند دسترسی دانشجویان به منابع علمی | | | | | | H1 |
5 | فرایند ارتباط دانشجو با استاد | | | | | | H1 |
6 | فرایند مشارکت دانشجویان دوره‌های حضوری در کلاس‌های شبکه‌ای | | | | | | H1 |
7 | فرایند مشارکت دانشجویان در تولید محتوای آموزشی | | | | | | H1 |
8 | فرایند ارتباط شبکة‌اجتماعی مجازی با سامانه‌های نرم‌افزاری | | | | | | H0 |
9 | فرایند ارزشیابی دانشجویان | | | | | | H0 |
10 | فرایند انتخاب واحد | | | | | | H0 |
11 | فرایند پذیرش دانشجو | | | | | | H0 |
12 | فرایند نام‌نویسی دردانشگاه و پرداخت الکترونیکی | | | | | | H0 |
13 | فرایند صدور گواهینامة تحصیلی | | | | | | H0 |
|
|
|
|
|
|
|
|
نتایج جدول 6 نشان می‌دهد که مقدار p.value هفت عنصر از سیزده عنصر بُعد سوم از 05/0کوچک‌تر است. بنابراین با 95% اطمینان می‌توان گفت که هفت فرضیة بُعد سوم (H1) به‌شرح زیر پذیرفته شده‌اند
1. تأثیر شبکه‌های اجتماعی مجازی بر فرایند ارتباط دانشجویان باهم ؛
2. تأثیر شبکه‌های اجتماعی مجازی بر فرایند ارتباط دانشجو با دستیار آموزشی ؛
3 تأثیر شبکه‌های اجتماعی مجازی بر فرایند دستیابی دانشجویان به دروس و مطالعة آنها از طریق شبکه ؛
4. تأثیر شبکه‌های اجتماعی مجازی بر فرایند دسترسی دانشجویان به منابع علمی ؛
5. تأثیر شبکه‌های اجتماعی مجازی بر فرایند ارتباط دانشجو با استاد .
6. تأثیر شبکه‌های اجتماعی مجازی بر فرایند مشارکت دانشجویان دوره‌های حضوری در کلاس‌های شبکه‌ای ؛
7. تأثیر شبکه‌های اجتماعی مجازی بر فرایند مشارکت دانشجویان در تولید محتوای آموزشی تأثیرگذار است
در این وجه فرایندهای شناسایی شده با اولویت بالا مانند: ارتباط دانشجویان با یکدیگر، ارتباط دانشجویان با استادان و دستیاران آموزشی، فرایند دسترسی به منابع علمی، همگی تأکید بر این حقیقت دارند که شبکه‌های اجتماعی مجازی در آموزش می‌تواند به‌عنوان مکمل آموزش‌های سنتی و حضوری مورد استفاده قرار گیرد نه جایگزین آنها، پذیرش فرایند مشارکت دانشجویان در تولید محتوا با درصد پایین‌تر نشان از آن دارد که روحیة تعاون و همکاری در تحصیل علم و بهاشتراکگذاری اطلاعات و همچنین کارگروهی در بین جامعة دانشگاهی هنوز جایگاه خودش را پیدا نکرده است که استفاده از این شبکهها می‌تواند در این موارد مؤثر واقع شود.
در جدول 7 مهمترین عناصر بُعد « زیرساخت» فهرست شده است.
نتایج جدول 7 نشان می‌دهد که مقدار p.value تمام دوازده عنصر بُعد چهارم از 05/0کوچک‌تر است. بنابراین با 95% اطمینان می‌توان گفت که هردوازده فرضیة بُعد چهارم (H1) پذیرفته شده‌اند.
در این وجه، اینترنت به‌عنوان اولویت نخست و مهمترین زیرساخت برای به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی مجازی مورد تأکید خبرگان قرار گرفته است. در اولویت بعدی این وجه « فناوری‌های هوشمند» به‌منظور استخراج داده‌ها و اطلاعات مورد نیاز کاربران از بین انبوه اطلاعات و فناوری‌های کاربردی (مانند نرم‌افزارهای چندرسانه‌ای، یادگیری بازی‌محور، پادکست، ویکی‌ورسیتی، ویکی‌پدیا، ریز خودنوشت، کلاس مجازی و...) برای برپایی شبکه‌های اجتماعی مجازی مورد پذیرش قرار گرفته‌اند.
از آنجا که ترغیب افراد به استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی نیازمند دسترسی و کاربری آسان این‌گونه شبکهها است، بنابراین باید تمهیداتی فراهم شود که امکان استفاده از این شبکهها از طریق فناوری‌های ارتباطی مانند تلفن همراه با قابلیت اتصال به اینترنت برای کاربران فراهم گردد، بنابراین توسعة سکوهای مناسب برای دستگاه‌های ارتباطی از جمله نیازمندی‌های به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی مجازی است که به درستی مورد اشاره متخصصان قرار گرفته است.
با توجّه به اینکه چارچوب پیشنهادی برای استفاده در آموزش ارائه شده بنابراین ابزارهای لازم برای تولید محتوا، برگزاری آزمون‌ها، برپایی نشست‌ها و کنفرانس‌های مجازی، برقراری ارتباط از راه دور با کاربران از جمله نیازمندی‌های محیط‌های آموزشی است که در اولویت‌های بعدی این وجه مورد تأکید خبرگان قرار گرفته است. جدول 8 مهمترین عوامل تأثیرگذار بر بُعد « امنیت» را نشان می‌دهد.
جدول 7 نتایج آزمون‌های آماری بُعد زیر ساخت
ردیف | عامل | میانگین | انحراف معیار | انحراف استاندارد | آزمون آماره t | P value | فرض پذیرفته شده |
1 | اینترنت با پهنای باند مناسب | | | | | | H1 |
2 | کامپیوتر با قابلیت اتصال به اینترنت | | | | | | H1 |
3 | فناوری‌های هوشمند جهت استخراج داده | | | | | | H1 |
4 | ناوری‌های کاربردی شبکه‌های اجتماعی مجازی در آموزش | | | | | | H1 |
5 | سکوهای مناسب برای دسترسی به شبکه‌های اجتماعی مجازی مانند تلفن همراه | | | | | | H1 |
6 | ابزارهای لازم برای تولید و مدیریت محتوا | | | | | | H1 |
7 | ابزارهای لازم برای برگزاری نشست‌ها ،کنفرانس‌ها و کلاس‌های مجازی تحت وب | | | | | | H1 |
8 | لوازم جانبی کامپیوتر | | | | | | H1 |
9 | ابزارهای ارتباطی از راه دور | | | | | | H1 |
10 | سامانه‌های مناسب برای مدیریت یادگیری | | | | | | H1 |
11 | ابزارهای لازم برای مدیریت روند یادگیری | | | | | | H1 |
12 | ابزارهای لازم برای ایجاد آزمون‌های الکترونیکی | | | | | | H1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
جدول8 نتایج آزمون‌های آماری بُعد امنیت زیر ساخت
ردیف | عامل | میانگین | انحراف معیار | انحراف استاندارد | آزمون آماره t | P value | فرض پذیرفته شده |
1 | تنظیمات پیش‌فرض برای محافظت ازداده‌های کاربران | | | | | | H1 |
2 | استفاده از روش‌های امنیتی سخت‌افزاری | | | | | | H1 |
3 | استفاده از نرم‌افزارهای امنیتی | | | | | | H1 |
4 | امکان نظیمات حریم خصوصی در شبکه توسط کاربران | | | | | | H1 |
5 |
| | | | | | H1 |
6 | آگاه کردن کاربران دربارۀ تغیرات اطلاعات شخصی | | | | | | H1 |
7 | حذف یا تحریم عضویت کاربران متخلف | | | | | | H1 |
8 | امکان کنترل داده‌های شخصی توسط کاربران | | | | | | H1 |
9 | امکان لغو عضویت و حذف محتوا توسط کاربران | | | | | | H1 |
10 | ملزم شدن کاربران به مطالعه و رعایت قوانین شبکه | | | | | | H1 |
11 | استفاده از نام کاربری جداگانه (به‌غیر از نام کاربری رایانامه‌ها) | | | | | | H1 |
12 | استقرار کارسازها شبکة اجتماعی مجازی در داخل کشور | | | | | | H1 |
نتایج جدول 9 نشان می‌دهد که مقدار p.value هشت عنصر از ده عنصر بُعد پنجم از 05/0 کوچک‌تر است. بنابراین با 95% اطمینان می‌توان گفت که هشت فرضیة بُعد پنجم (H1) پذیرفته شده و دو فرضیة (H0) به‌شرح زیر رد شده‌اند :
1. اطلاعات عمومی مرتبط با دانشجویان از داده‌های کاربردی موردنیاز شبکه‌های اجتماعی مجازی در آموزش است.
2. مدارک مورد نیاز برای پذیرش دانشجو از داده‌های کاربردی موردنیاز شبکه‌های اجتماعی مجازی در آموزش است.
عناصر غالب پذیرفته‌شده برای این وجه بیشتر شامل اطلاعات محتوایی مانند: محتوای درسی چند رسانه‌ای، دیداری هستند که همۀ آنها تقریباً با اولویت‌های نزدیک به هم توسط صاحبنظران مورد تأکید قرار گرفته‌اند. موارد دیگر مانند آیین‌نامه‌های مورد نیاز دانشجویان، پرونده دانشجویان و استادان نیز از مواردی است که با ضرورت کم‌تری نسبت به بقیة عناصر مورد توجّه قرار گرفته است.
با توجّه به نتایج جدول‌های 4 تا 9 چارچوب معماری اطلاعاتی برای به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی مجازی در آموزش عالی ایران مطابق شکل 1 استخراج می‌شود.
نتیجه‌گیری
در این مقاله به دنبال آن بودیم که برای به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی مجازی به‌عنوان فنّاوری ارتباط گروهی در نظام آموزشی عالی ایران چارچوبی را طراحی کنیم که توانایی استفاده از تمامی قابلیت‌های این فنّاوری در زمینۀ توسعة آموزشی را داشته باشد. بدین منظور ابتدا به بررسی مزایای استفاده از معماری سازمانی در سازمان‌ها پرداخته شد و سپس با استفاده از چارچوب معماری زکمن به‌عنوان چارچوب مناسب، چارچوب مفهومی معماری اطلاعاتی مورد نیاز مشتمل بر پنج وجه « راهبرد، انسان، فرایند، زیر ساخت و داده» و پنج دیدگاه « برنامه‌ریز، مدل سازمانی، مدل سیستمی، مدل فیزیکی، سازمان درحال کار» تدوین شد و عناصر چارچوب ارائه شده با استفاده از تجزیه و تحلیل نظر خبرگان شناسایی شد که مهمترین عناصر هر وجه آن به‌شرح زیر است:
الف- راهبرد: دسترسی به اطلاعات مورد نیاز درسریع‌ترین زمان، افزایش تعاملات علمی بین دانشجویان و استادان، مسئله محور کردن آموزش از مهمترین عناصر این وجه شناخته شدند.
ب- انسان: استادان، دانشجویان، دستیاران آموزشی، خبرگان علمی و همچنین سیاستگذاران حوزة آموزش از مهمترین افرادی بودند که بر نقش مؤثر آنها در چارچوب مذکور تأکید شده بود.
ج- فرایند: ارتباط دانشجویان با یکدیگر، ارتباط دانشجویان با استادان و دستیاران آموزشی، فرایند دسترسی
به منابع علمی به‌عنوان مهمترین فرایندهای تأثیرپذیر از به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی مجازی شناخته شدند.
د- داده: عناصری مانند محتوای درسی به صورت فایل‌های متنی، چندرسانه‌ای، دیداری و همچنین پروندة دانشجویان و استادان از مهمترین عناصر پذیرفته شده برای این وجه محسوب می‌شوند.
ه- زیرساخت: عناصری مانند اینترنت، فناوری‌های کاربردی، ابزارهای لازم برای تولید محتوا، مدیریت یادگیری، ایجاد آزمون‌ها از جمله عناصر شناخته برای وجه زیر ساخت هستند.
این چارچوب نشان می‌دهد که توجّه به کاربرد شبکه‌های اجتماعی مجازی در نظام آموزش عالی از ضروریات توسعۀ این نظام است و مهمترین دلیل این موضوع افزایش کیفیت آموزش عالی (از طریق سرعت بخشیدن به دسترسی دانشجویان به اطلاعات و نیز افزایش تعاملات علمی) است. علاوه بر این بررسی نتایج نشان می‌دهد که مهمترین نقش در ایجاد چنین محیطی در عرصۀ آموزش عالی کشور را سیاستگذاران ملّی و نهادهای فرادستی برعهده دارند از این‌رو به نظر می‌رسد ضروری است قبل از اینکه این پدیده دستخوش نگاه‌های سطحیِ کاربردی در سطوح میانی و کارکردی شود، مدیران و برنامه‌ریزان ملّی، برنامه‌ای جامع مبتنی بر چارچوب ارائه شده برای به کارگیری این رسانه- فنّاوری جدید در عرصۀ آموزشی تدوین کنند تا زمینه‌ساز گسترش آموزش مبتنی بر فنّاوری های نوین در کشور گردد.
شکل 1 چارچوب مفهومی اطلاعاتی برای به‌کارگیری شبکه اجتماعی مجازی در آموزش عالی ایران
|
منابع
1.Juceviciene.p,A Conceptual Model of Social Networking in Higher Education, Electronics and Electrical Engineering, 6(102) , 2010, 55–58
2.Lange,A,The Connected Republic and the Power of Social Network.USA.4, 2008
3.Brenda,K,Socialnetworking for Higer Education.Instructional Technology Sp- ecialist Middle Tennessee State Univ- ersity,2009,32-33
4.Gray,C,Online Social Networks, Virtual CommunitiesRetrievedFebruary1, 2011
from http://www.infotoday.com/Search
jul07/Reid_Grey.shtml ,2009.
5.Roblyer,M,Findings on Facebook in highereducation. Internet and Higher Education 13, 2010. 34–140
6.Menlo Park, Calif. Facebook Reports First Quarter 2013 Results, Retrieved May5,2013,from http://investor.fb.com ,2013
7.Nielsen.topTen&TrendsRetrieved Dec-ember15,2012,fromhttp://nielsen.com/us/en/insights/top10/internet.htm,2012
8.Chaney,P, Timesaving Social Network-ing Tools Retrieved January 20,2011 from http://www.practicale commerce. com/articles/232,2010.3-5
9.Ramsden.A,Using micro-blogging Twit- ter in your teaching and learning, Lear- ning & Teaching Enhancement Office University of Bath, 2009,2-3
10.Barrett.M.Teaching with Technology WhitePaperPodcasting.Retrieved Marc- h19,2011fromhttp://www.cmu.edu/teaching/resources/PublicationsArchives/StudiesWhitepapers/Podcasting_Jun07.pdf, 2007.
11.wiki.Wiki Retrieved June 23,2012 fromhttp://en.wikipedia.org/wiki/Wiki,2012112.wikipedia,persian wikipedia Retrieved
April19,2012fromwww.fa.wikipedia.org/wiki ators.com, 2012.
13.Harward.A collection of online acade- mic and learning resources available from Harvard University Retrieved May 19,2013 fromwww.harvard.edu/resour- cesoffices/online-learning ,2013
14.Yammer . 37 Ways MIT Use Yammer Retrieved January 22,2013 from www. connect.mit.edu/blog/37-ways mit uses-yammer,2013
15.Stanford.online stanford courses Retri- eved April 10,2013 from http://news. stanford.edu/news/2012/march/online-coursesmitchell030612.htm l,2012
16.Graasp. Help for Graasp Retrieved March 10,2013 from http://graasp.epfl ch,2013
17.Zachman Institute for Framework Advancement,Retrieved March 23,2012 from www.zifa.com, 2008
18.James.J, TreasuryEnterprise Architec-Ture Framework,Department of the Tre asuryChief Information Officer Council ,2000.
19.Kathie.P,The C4ISR Architecture Fra- mework:History, Status,and Plans for Evolution, The MITRE Corporation McLean, Virginia, 2005.
20.CIO,A Practical Guide to , Federal Enterprise Architecture,2001
21.Harmon.P,Developing an Enterprise Architecture, White Paper, 2003.
22.Sudarsanam.R,Security PlanningUsing Zachman Framework for Enterprises ,California State UniverSity Hayward, Department of Mathematics and Comp- uter Science, 2005.
23.Samadi.A. Enterprise Architecture for Managers,Supreme Council of Infor- mation, 2006, 69-71
24.Warren.S,The Zachman Enterprise Framework,Retrieved March 20, 2012 from www.technicalcommunic 2007
شکل 1 چارچوب مفهومی اطلاعاتی برای به‌کارگیری شبکه اجتماعی مجازی در آموزش عالی ایران
|
