سیاست‌نامه‌نویسی و چرخش گفتمانی اندیشه سیاسی ایران؛ تحلیل کنش گفتار «سیر الملوک»
الموضوعات :
حمدالله اکوانی
1
(دانشگاه یاسوج)
الکلمات المفتاحية: چرخش گفتمانی اندیشه سیاسی سیاستنامه موقعیت سوژگی بینامتنیت,
ملخص المقالة :
نسبت نقش مؤلف و زمینه اجتماعی در چرخش گفتمانی اندیشه سیاسی اسلام و ایران دوره میانه اسلامی، موضوعی شایسته بررسی است. زمینه‌های اجتماعی قرن‌های سوم تا پنجم ه.ق، بسترهایی را ایجاد کرد که از درون آن، الزامات تحول اندیشه سیاسی اسلام و ایران و چرخش گفتمانی آن شکل گرفت. در واکنش به تحولات و زمینه‌های سیاسی جامعه اسلامی- ایرانی این دوره، سه گونه اندیشه ورزی درباره خلافت- سلطنت شاهد هستیم؛ ابوالحسن ماوردی با طرح اندیشه خلافت اسلامی به دنبال حفظ خلافت؛ امام محمد غزالی ضمن تلاش برای توجیه شرعی قدرت امرا و سلاطین به دنبال آشتی خلافت و سلطنت و در نهایت خواجه نظام الملک طوسی با نظریه شاهی از نظم خلافت-محور گذر نموده و گفتمانی جدید را صورت‌بندی کرده است. چنین منازعه‌ای در متن «سیرالملوک» قابل بازیابی است. در این متن، منازعه سه گفتمان اندیشه سیاسی قابل بازیابی است: گفتمان خلافت، گفتمان شاهی و گفتمان دینی مقاومت. این مقاله این فرض را به آزمون می‌گذارد که خواجه نظام الملک در متن سیر الملوک، نقش «سوژگی سیاسی» را در تحول گفتمانی از شریعت نامه به اندرزنامه بازی کرده است. او در متن سیرالملوک، از سه استراتژی زبانی برای ایفای نقش موقعیت سوژگی بهره می‌گیرد: «کم رنگ سازی» که از طریق آن در بازنمایی‌ها، خلیفه و ارکان ساختاری آن را به «حاشیه» می‌راند؛ «طرد» که از طریق آن، گفتمان‌های دینی مقاومت را در زنجیره نفی گفتمانی قرار می‌دهد و «برجسته‌سازی» که از طریق آن، گفتمان شاهی را «صورت‌بندی» می‌کند. روش تحلیل در این مقاله، تلفیقی از نظریه گفتمان «لاکلائو» و «موفه» برای سطح کلان تحلیل و رویکرد گفتمان سطح خرد «ون لوون» است.
اخوان کاظمی، بهرام (1380) «عدالت و خودکامگی در اندیشه سیاسی خواجه نظام¬الملک طوسی»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، شماره 54، صص 5-27.
اسلامی، روح¬الله و غلامرضا خواجه سروی (1392) «تکنولوژی‌های قدرت در سیاستنامه خواجه نظام‌الملک»، فصلنامه پژوهش‌های راهبردی سیاست، شماره 4، صص 1-26.
السنهوری، عبدالرزاق احمد (1389) نظریه دولت در فقه اهل سنت، ترجمه حامد کرمی و داوود محبی، تهران، کتاب همگان.
حسینی¬زاده، سید محمدعلی (1383) «نظریه گفتمان و تحلیل سیاسی»، فصلنامه علوم سیاسی، شماره 28، صص 181-212.
جنکینز، ریچارد (1385) پیر بوردیو، ترجمه لیلا جو افشانی، تهران، نی.
حقیقت، سیدصادق (1389) «اصالت یا وابستگی سیاستنامه»، مهرنامه، سال اول، شماره 6، صص 166-167.
خوش¬آمدی، مرتضی (1388) گفتمان، فقر و قدرت؛ با تمرکز بر جامعه¬شناسی زبان پیر بوردیو، تهران، بینش نو.
دائره¬المعارف بزرگ اسلامی (1395) بخشی از سیاستنامه به قلم خواجه نظام‌الملک نیست، قابل دسترسی در: https://cgie.org.ir/fa/news/154555. .
رجایی، فرهنگ (1374) تحول اندیشه سیاسی در شرق باستان، تهران، قومس.
رضایی‌راد، محمد (1389) مبانی اندیشه سیاسی در خرد مزدایی، تهران، نی.
رنجبر، مقصود (1387) «سیاستنامه¬نویسی در ایران»، مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 257-258، صص 138-159.
رهبر، عباسعلی و دیگران (1391) «تحلیل گفتمانی نامه تنسر؛ درآمدی بر اندیشه سیاسی عصر ساسانی»، دوفصلنامه دانش سیاسی، سال هشتم، شماره 16، صص 43-62.
زرگری‌نژاد، غلامحسین (1389) «عدالت در ابهام»، مهرنامه، سال اول، شماره 6، صص 170-171.
طباطبایی، جواد (1367) درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشه سیاسی ایران، تهران، کویر.
------------ (1384) خواجه نظام¬الملک طوسی: گفتار و تداوم فرهنگی ایران، تهران، ستوده.
طقوش، محمدسهیل (1387) دولت عباسیان، ترجمه حجت¬الله جودکی، تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
غیاثیان، مریم سادات (1386) «بازنمایی «ما» و «آنها»: تصویر سفیدپوستان و مسلمانان در نشریات غرب پس از یازدهم سپتامبر 2001»، فصلنامه رسانه، شماره 72، صص 205-215.
---------------- (1388) «نگرش فرهنگی غرب در مورد ایران در ساخت‌های زبانی نشریات انگلیسی زبان»، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، شماره 5، صص 123-139.
فقیه ملک مرزبان، نسرین و مرجان فردوسی (1391) «گفتمان حکومتی در گلستان سعدی»، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال هفتم، شماره سوم، صص 7-40.
فیرحی، داوود (1385) قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، تهران، نی.
فیرحی، داوود (1389) «سیاست¬نامه¬های اسلامی بنیاد ایرانشهری را برنمی¬تابد»، مهرنامه، سال اول، شماره 6، صص 168-169.
قادری، حاتم (1380) اندیشه‌های سیاسی در اسلام و ایران، تهران، سمت.
قزلسفلی، محمدتقی و دیگران (1391) «فرمانروایی به مثابه عدالت؛ تأملی در اندیشه‌های سیاسی خواجه نظام¬الملک»، فصلنامه مطالعات سیاسی، شماره 17، صص 1-30.
کرون، پاتریشیا (1389) تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام، ترجمه مسعود جعفری، تهران، سخن.
لایکن، ویلیام جی (1395) درآمدی به فلسفه زبان، ترجمه میثم محمد امینی، تهران، هرمس.
لمبتون، آن.
کی.
اس (1374) دولت و حکومت در اسلام، ترجمه سید عباس صالحی و محمدمهدی فقیهی، تهران، عروج.
----------------- (۱۳۷۸) نظریه‌های دولت در ایران، ترجمه چنگیز پهلوان، تهران، گیو.
ماوردی، ابی¬الحسن (1973) الاحکام¬السلطانیه و الولایات¬الدینیه، قاهره، مکتبه مصطفی البابی.
منصوری، علی و مریم غلامی خسروآبادی (1390) «بررسی تطبیقی اندیشه سیاسی ابوحامد محمد غزالی و خواجه نظام¬الملک طوسی»، مجله سخن تاریخ، شماره 15، صص 125-150.
میرموسوی، سیدعلی (1389) «سیاست براساس مصلحت»، مهرنامه، سال اول، شماره 6، صص171-173.
نظام¬الملک طوسی، ابوعلی حسن بن علی بن اسحاق (1389) سیر الملوک، به کوشش جعفر شعار، تهران، امیرکبیر.
یارمحمدی، لطف¬الله (1385) ارتباطات از منظر تحلیل گفتمان انتقادی، تهران، هرمس.
Laclau, Ernesto, Mouffe, Chental (1985) Hegemony and Socialist Strategy: Towards A Radical Democratics Politics, London,Verso.
Nasr, Seyyed Hossein (2009) The heart of Islam: Enduring values for humanity. Zondervan.
Vanleeuwen, Theo (2008) Discourse and Practice, Oxford.
