کارکرد گفتمانیِ واژۀ زندیق: ادبیاتِ پهلوی و نوشته‌های عربی و فارسی
الموضوعات :علیرضا حیدری 1 , مجتبی منشی‌زاده 2 , فائزه فرازنده پور 3
1 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات تهران
2 - علامه طباطبایی
3 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات تهران
الکلمات المفتاحية: زندیق, متون فقهی- حقوقیِ پهلوی, طرد, بینامتنیت, نظریۀ گفتمان. ,
ملخص المقالة :
در این مقاله، با بهره‌گیری از رویکردهای مرتبط به تحلیل‌گفتمان انتقادی، کارکرد واژۀ «زندیق» در طول زمان مطالعه شده است. ظاهراً این واژه در ادبیات پهلویِ ساسانی، نخستین‌‌بار در کتیبه‌های موبد متعصب زرتشتی، کرتیر، به کار رفته است و به مانویانی اطلاق شد که این موبد، آنان را سرکوب و کشتار می‌کرد. واژۀ «زندیق» سپس در ادبیات پهلوی، عربی و فارسی، برای طرد و سرکوب مخالفان عقیدتی به کار برده شد. احتمالاً با تلاش موبدان ساسانی، ارتباط «زند» در واژۀ «زندیق» با ریشۀ اوستائیِzan- به معني «دانستن» پنهان شده بود، که تبیین این نظر تازه، در مقالۀ حاضر، مبتنی بر تقسیم‌بندی فوکو (1970) از روش‌های طرد در گفتمان بوده است. در این تحقیق روشن می‌گردد که بنابرالگوی سه‌لایه‌ایِ فرکلاف (1995) در تحلیل‌ِ گفتمانی و «بینامتنیت»، با اتکا به متون یک دوره،کارکردِ گفتمانیِ واژه‌ای چون «زندیق» درک نمی‌شود. همچنین معلوم خواهد شد که در گذرِ زمان، دامنۀ طرد با «زندقه»، در گفتمان‌ها گسترده‌تر می‌گردد و رهبران هر گفتمان در کنار پیروان خود، برای کسبِ هژمونی در ایدئولوژی خود، غالباً مخالفانشان را با اتهام «زندقه» طرد می‌کردند. این مدعا بنابر نظریۀ گفتمان لاکلائو- موفه (1985) روشن می‌گردد و نیز مشخص می‌شود که با عناصر متفاوت، مفاهیمی برای «زندیق» از همان گفتمان فقهیِ عصرساسانی تا دوره‌های بعدی پدید آمد و معنی و کاربرد «زندیق» از مفسر اوستا به مبدِعِ عاملِ گمراهی، هم‌ارز با جادوگر در گناه و... دگرگون شد. بدین ترتیب، دلالت‌های فقه‌اللغوی، بی‌یاریِ تحلیل‌گفتمان انتقادی در فهم «زندیق» و کاربردش، کارساز نیستند.
آقاگل‌زاده، فردوس(1392). فرهنگ توصیفی تحلیل گفتمان و کاربردشناسی. تهران: علمی.
آموزگار، ژاله(1396). «گزارشی ساده از سنگ‌نبشته‌های کردیر». از گذشته‌های دور ایران. ژاله آموزگار، تهران: معین، 80-96.
آموزگار، ژاله، تفضلی، احمد(1386). کتاب پنجم دینکرد. تهران: معین.
ابن جوزی، ابوالفرج(1368). تلبیس ابلیس. ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی
ابن منظور، محمد بن مکرم(1990). لسان العرب. بیروت: دارالصادر(دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع).
ابوالقاسمی، محسن(1389). ریشه‌شناسی(اتیمولوژی). تهران: طهوری.
ابوالقاسمی، محسن(1390). دین‌ها و کیش‌های ایرانی در دوران باستان. تهران: هیرمند.
اکبرزاده، داریوش(1385). سنگ‌نبشته‌های کرتیر موبدان موبد. تهران: پازینه.
الهامی، داود(1353). «زنادقه و رجال سیاست». ایران و اسلام. شمارۀ 7، سال 15، 504-509.
امین، سید حسن(1376). «داستان بوذاسف و بلوهر حکیم». ایرانشناسی. بهار 1376، ش1، 135-151.
ایزدی، مهدی، مهمان‌نواز، علی(1391). «جریان‌های فقهی سدۀ دوم هجری و اثر آنها بر تحول مفهوم سنت». صحیفۀ مبین. شمارۀ 52، پائیز و زمستان 1391، 59-82.
بهرامی، احسان(1369). فرهنگ واژه‌های اوستائی بر پایۀ فرهنگ کانگا و نگرش به دیگر فرهنگ‌ها، تهران: بلخ.
بهار، مهرداد(1384). «زندیق». بدعت‌گرایی و زندقه در ایران عهد ساسانی. به کوشش ملیحه کرباسیان و محمد کریمی زنجانی اصل، تهران: اختران، 94-96.
بهار، مهرداد، اسماعیل‌پور، ابوالقاسم(1394). ادبیات مانوی. تهران: کارنامه.
پورجوادی، نصرالله(1382). «فارسی گویی عارفان نخستین، فصلی از تاریخ زبان فارسی». نشر دانش. س20، 1382، ش 1، 8-16.
پورجوادی، نصرالله(1370). «دو مکتوب فارسی از امام محمد غزالی». با تصحیح و مقدمۀ نصرالله پورجوادی، مجله معارف. دورۀ هشتم، ش1، فروردین-تیر 1370، 3-36.
پورداود، ابراهیم(1387). یسنا بخشی از کتاب اوستا. تهران: اساطیر.
تابان، تورج(1366). «زنادقه در سده‌های نخستین اسلامی». ایرانشناسی. شمارۀ نوزده، بهار 1366، 455-468.
تفضلی، احمد(1378). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. تهران: سخن.
تفضلی، احمد(1385). مینوی خرد. به کوشش ژاله آموزگار، تهران: توس.
تفضلی، احمد(1384). «کرتیر و سیاست اتحاد دین و دولت در دورۀ ساسانی». بدعت‌گرایی و زندقه در ایران عهد ساسانی. به کوشش ملیحه کرباسیان و محمد کریمی زنجانی اصل، تهران: اختران، 31-46.
جعفری، یعقوب(1364). «برخورد اندیشه‌ها و بهره‌برداری سیاسی حکومت‌ها از آن». درسهایی از مکتب اسلام. فروردین 1342، سال 25، ش1، 20-24.
جلالی، غلامرضا(1374). «نگاهی نو به تاریخ ادیان». پژوهشهای اجتماعی، اسلامی، شمارۀ 1، تابستان 1374، 161-194.
جناتی، محمد ابراهیم(1373). « ارتداد از دیدگاه مذاهب اسلامی». کیهان اندیشه. شمارۀ 54، خرداد و تیر 1373، 44-53.
حجتی، سید محد باقر، بستانی، قاسم(1382). «معناشناسی کلمۀ «زندیق» در فرهنگ اسلامی». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. بهار و تابستان 1382، 1-22.
حسن‌پور، عبدالکریم(1392). «امام رضا در مواجهه با اندیشه و عمل واقفیان». فرهنگ رضوی. سال اول، شمارۀ چهارم، شمارۀ مسلسل 4، زمستان 1392، 143-168.
حسن‌دوست، محمد(1393). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
خلف تبریزی، محمد(1342). برهان قاطع. تصحیح و تحشیۀ محمد معین، تهران: امیرکبیر.
خلیلی، محسن(1387). «بازنمایی مفهوم «خودی/دیگری» در گزارش‌های تاریخی روزگار قاجار». اطلاعات سیاسی اقتصادی. شمارۀ 253-254، 182-203.
دادبه، اصغر(1374). «نگاهی به اسماعیلیه». زبان و ادبیات فارسی، پاییز و تابستان و زمستان 1374، شمارۀ 9-11، 51-88.
دارمستتر، جیمس(1382). مجموعه قوانین زردشت یا وندیداد. ترجمۀ موسی جوان، تهران: دنیای کتاب.
داعی‌الاسلام، محمدعلی(1391). وِندیداد (حصۀ سوم کتاب اوستا). تهران: کتابخانۀ دانش.
دریایی، تورج(1392). «قلمرو قومی و مرزهای ایران در اواخر عهد باستان و اوایل قرون وسطا». ناگفته‌های امپراتوری ساسانیان. ترجمۀ آهنگ حقانی و محمود فاضلی بیرجندی، تهران: کتاب پارسه.
دریایی، تورج(1392). شاهنشاهی ساسانی. ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس.
دوستخواه، جلیل(1382). اوستا کهن‌ترین سرودهای ایرانیان. تهران: مروارید.
دهخدا، علی‌اکبر(1339). لغت‌نامه. جلد ز-ژ، تهران: دانشگاه تهران.
دهقان‌منگآبادی، بمانعلی، صفری، حسین(1390). «بررسی نقش زنادقه در جعل حدیث». حدیث‌پژوهی. سال سوم، شمارۀ ششم، پائیز و زمستان1390، 251-276.
راسخی، فروزان(1380-1381). «متون دینی آیین مانی». هفت آسمان. شمارۀ 12-13، زمستان 1380 و بهار 1381، 169-184.
راشدمحصل، محمدتقی(1370). زند بهمن یسن. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
رحیمی، مرتضی(1378). »ارتداد در قرآن». مشکوه. بهار 1378، شمارۀ 62-65، 200-220.
رحیمی، مرتضی(1379). «مطالعۀ تطبیقی در زمینۀ ارتداد و احکام و آثار آن». مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز. دورۀ پانزدهم شمارۀ دوم، دورۀ شانزده شمارۀ اول، بهار و پاییز 1379، 149-174.
رضایی اصفهانی، محمدعلی(1377). «دروغ‌پردازان در حوزۀ حدیث اهل سنت». علوم و حدیث. شمارۀ 7، 1377، 89-113.
روانان، داود، جلیلیان، شهرام(1394). «شخصیت مزدک در متون اسلامی». فصلنامۀ جندی شاپور. شمارۀ 2، تابستان 1394، 111-122.
زارعی مهرورز، عباس، نعمتی، نورالدین(1390). «تأثیر سیاست در تدوین و گسترش مزدک‌نامه‌ها». ایرانشناسی. شمارۀ 1، پائیز و زمستان 1390، 43-56.
زرینکوب، عبدالحسین(1384). «زندقه و زنادقه». بدعت‌گرایی و زندقه در ایران عهد ساسانی. به کوشش ملیحه کرباسیان و محمد کریمی زنجانی اصل، تهران: اختران، 123-148.
سرکاراتی، بهمن(1293). «اخبار تاریخی در آثار مانوی 4- مانی و بهرام». سایه‌های شکارشده. گزیدۀ مقالات فارسی دکتر بهمن سرکاراتی، تهران: طهوری، 193-211.
سلطانی، سیدعلی‌اصغر(1392). قدرت، گفتمان و زبان. تهران: نی.
شاکد، شائول(1392). کتاب ششم دینکرد. ترجمۀ فرشته آهنگری، تهران: صبا.
شاکد، شائول(1393). از ایران زردشتی تا اسلام. ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس.
شبلی نعمانی، محمد(1328). «شخصیت غزالی و اصلاحات اساسی وی» از «ترجمه و اقتباس از مقالات شبلی» ماهنامۀ آموزش و پرورش. سال 24، آبان 1328، شمارۀ 2، 37-45.
شعبانپور، محمد(1390). «دفاع امام صادق(ع) از قرآن در برابر شبهات زنادقه». سراج منیر. شمارۀ 2، بهار 1390، 147-176.
الطبرسی، ابی‌منصور احمدبن علی(1416). الاحتجاج. قم: دارالاسوه.
عریان، سعید(1382). راهنمای کتیبه‌های ایرانی میانه (پهلوی-پارتی). تهران: معاونت پژوهشی، پژوهشکده زبان و گویش(سازمان میراث فرهنگی کل کشور).
فراستخواه، مقصود(1376). «قرآن، آرا و انتظارات گوناگون». دانشگاه انقلاب. ش 110، تابستان و پاییز 1376، 127-142.
فره‌وشی، بهرام(1386). فرهنگ پهلوی. تهران: دانشگاه تهران.
فوکو، میشل(1380)، نظم گفتار. ترجمۀ باقر پرهام. تهران: آگاه.
کریمی زنجانی اصل، محمد(1384). «ملاحظات تاریخی؛ سنجه‌ای برای وجه اشتقاق و معنای زندیق». بدعت‌گرایی و زندقه در ایران عهد ساسانی. به کوشش ملیحه کرباسیان و محمد کریمی زنجانی اصل، تهران: اختران، 149-159.
لاکلائو، ارنستو، موفه، شانتال(1393). هژمونی و استراژی سوسیالیستی. ترجمۀ محمد رضایی، تهران: ثالث.
ماتسوخ، ماریا(1393). «ادبیات پهلوی». ترجمۀ نرجس‌بانو صبوری، تاریخ ادبیات فارسی(جلد هفدهم پیوست1، ادبیات ایران پیش از اسلام). به کوشش رونالد امریک؛ ماریان ماتسوخ، ترجمۀ فارسی زیر نظر ژاله آموزگار، تهران: سخن، 156-235.
مجتبائی، فتح‌الله(1384). «مانی و شاپور تجربه‌ای تاریخی از پلورالیزم التقاطی». ترجمۀ غلامرضابرهمند، تاریخ اسلام و آئینۀ پژوهش. زمستان 1384، شمارۀ8 ، 31-50.
محسنی‌نیا، ناصر(1382). «وجوه غلبه و استیلای ایرانیان در سده‌های نخست هجری». مجلۀ مطالعات ایرانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. سال دوم، شمارۀ سوم، بهار 1382، 139-166.
محقق، مهدی(1337). «اسماعیلیه-2-» یغما. اردیبهشت1337، ش118، 78-73.
مرد بهرامان، فرخ(1393). مادیان هزاردادستان(هزار رای حقوقی). گزارش سعید عریان، تهران: علمی.
مرعشی، محمد حسن(1372). «ارتداد و احکام آن از نظر منابع حقوقی در اسلام». مجلۀ قضائی و حقوقی دادگستری. زمستان 1387، ش9، 21-38.
مزداپور، کتایون(1369). شایست ناشایست. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
مطهری، حمیدرضا(1387). زندقه در سده‌های نخستین اسلامی. قم: پژوهشکده علوم و فرهنگ اسلامی.
معین، محمد(1388). مزدیسنا و ادب پارسی. تهران: دانشگاه تهران.
ممتحن، حسینعلی(1370). نهضت شعوبیه، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی.
منتظری، سید سعید رضا، زاهدی، فرح(1389). «وجه اشتقاق و کاربرد معنای زندیق در متون گوناگون». فصلنامۀ علمی-پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا(س). سال بیستم، دورۀ جدید، شمارۀ 8، پیاپی 89، زمستان 1389، 170-194.
منتظری، سید سعیدرضا(1389). زندیق و زنادیق. قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
منصوری، یدالله(1395). فرهنگ حقوقی زبان پهلوی(فارسی میانه). تهران: آوای خاور.
مولایی، چنگیز(1380). «زندواف». نامۀ فرهنگستان. پاییز 1380، شماره 19، 77-83 .
مهاجری‌‌زاده، غزال(1388). «تاریخ الصوفیه، از ابوعبدالرحمن سلمی». معارف. مرداد و آبان 1388، شمارۀ 68، 69-86.
میلز، سارا(1389). میشل فوکو. ترجمۀ مرتضی نوری، تهران: مرکز.
ناظمیان‌فرد، علی(1391). «زندیق‌ستیزی در عصر خلافت عباسی با تأکید بر مانویان به مثابه زندیقان خاص». فصلنامۀ علمی-پژوهشی پژوهش‌نامۀ تاریخ اسلام. سال دوم، شمارۀ ششم، تابستان 1391، 151-168.
نصرالله‌زاده، سیرس(1385). کتیبه‌های پهلوی کازرون. تهران: کازرونیه.
نمیرانیان، کتایون(1381). «زرتشتیان ایران، نامها و اوصاف آنان». مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز. بهار 1381، دورۀ هفدهم، ش2(ش.پ.24)، 161-174.
واحد درآبادی، رقیه، برومند، صفورا(1394). «اتهام به الحاد و مصادیق آن در دوران سلجوقیان». پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال چهارم، شمارۀ اول، بهار و تابستان 1394، 83-102.
وهمن، فریدون(1378). «در علل ناپایداری آئین مانوی». ایران‌نامه، شمارۀ 66، بهار 1378، 215-228.
هدایت، صادق(1375). «گجسته ابالیش». نوشته‌های پراکنده. گردآورنده: حسن قائمیان، تهران: ثالث، 375-383.
هوارث، دیوید(1377). « نظریه گفتمان». ترجمۀ سیدعلی‌اصغرسلطانی، فصلنامۀ علوم سیاسی، ش2، 156-182.
هوارث، دیوید(1397). گفتمان. ترجمۀ احمد صبوری. تهران: آشیان.
یارشاطر، احسان(1380)، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان. گردآوردنده: احسان یارشاطر، ترجمۀحسن انوشه، جلد سوم قسمت دوم، تهران: امیرکبیر.
یزدان‌پناه، سیدعبدالله(1392). «بررسی اصول و مبانی تأویل عرفانی از منظر روایات». حکمت عرفانی. سال دوم، شمارۀ 5، بهار و تابستان 1392، 7-24.
یورگنسن، ماریان، فیلیپس، لوئیز(1394). نظریه و روش در تحلیل گفتمان. تهران: نی.
یوشیج، شراگیم(1340). «قصۀ مرقد آقا». نوشتۀ نیما یوشیج، تهران.
Bartholomae. Christian. (1904). Altiranishes Worterbuch, Strassburg.
Culpeper. (1996). “Towards an Anatomy of Impoliteness”. Journal of Pragmatics25, 349-367.
De Bloise, François.C (2002). “Zandīk” .Encyclipedia of Islam. Vol. XI. London.
Fairclough. N.(1995). Critical Discourse analysis. London: Longman.
Fairclough. N.(1995b). Media Discoirse. London: Edward Arnold. Gignoux. Ph.(1972). Glossaire des Inscriptions Pehlevies et Parthes, CII, Supplementry Series, Vol,I, London.
Jackson. A. V.(1892). An Avesta Grammar. STUTTGART.
Laclau. E & Mouffe. C.(1985). Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democratic Politics. London: Verso. Mackenzie. D.N.(1989): “Kerdir’s inscription: synoptic text in transliteration, transcription and commentary” , in G.Herman, The Sasanian rock reliefs at Naqsh-i Rustam 6, Iranisch Denkmaler, Reihe II: Iranische Felsrelief, Berlin. pp.35-72. [=
Iranica Diversa, Vol. I, Roma, 1991: 217-274]. Moazami. Mahnaz.(2014). WrestlingwiththeDemonsof thePahlaviWidēwdād, Transcription,Translation,andCommentary,
LEIDEN | BOSTON: BIRLL
Nyberg. Henrik Samuel.(1974). A Manual of Pahlavi, II: Glossary, Wiesbaden.
