تحلیل رویکردهای شارحان مفتاح‌العلوم دربارۀ رابطه فن بدیع با فصاحت، بلاغت، معانی و بیان (قرن هفتم و هشتم)
الموضوعات :
روح الله هادی
1
(دانشگاه تهران)
مصطفی جلیلی تقویان
2
(دانشگاه تهران. دانشکده ادبیات و علوم انسانی. رشته زبان و ادبیات پارسی)
الکلمات المفتاحية: بدیع فصاحت بلاغت معانی و بیان سکاکی مفتاح العلوم,
ملخص المقالة :
بسیاری از پژوهشگران معاصر بلاغت بر این باور هستند که شرح هایی که بر کتاب‌های مشهور بلاغت مانند مفتاح العلوم، تلخیص المفتاح و... به نگارش درآمده است، اغلب در بردارنده مباحث تکراری و غیر خلاقانه است. هرچند نمی‌توان این رأی را به کلی رد کرد، بررسی دقیق این شرح ها نشان می دهد که شارحان، گاه مسائلی تازه نیز در نوشته های خود بیان کرده اند. این مسائل تازه از دیدگاه تاریخ اندیشۀ بلاغی حائز اهمیت است. یکی از این مباحث، پیوند میان «بدیع» و بخش‌های دیگر علم بلاغت است. امروز برای ما طبیعی می نماید که بلاغت اسلامی را دارای سه قلمرو مجزّا به نام های «معانی»، «بیان» و «بدیع» بدانیم، لیکن در قرن‌های هفتم و هشتم، این استقلال به هیچ وجه امری مسلم نبوده است. در این مقاله آرای شارحان سکاکی دربارۀ جایگاه بدیع و نسبت آن با سایر قسمت های علم بلاغت تحلیل می‌شود. در میان این شارحان، چهار طبقه را می توان مشخص کرد که هر یک از آنها رأیی جداگانه دارند. این آرا بدین ترتیب است: 1. بدیع، بخشی از فصاحت است. 2. بدیع، بخشی از فصاحت و بلاغت است. 3. بدیع، بخشی از علم معانی و بیان است. 4. بدیع مستقل است و با هیچ کدام از بخش های دیگر ارتباط ندارد. در این مقاله به توصیف آرای این چهار طبقه و واکاوی دلایل این گونه گونی پرداخته شده است.
ابن زملکانی، کمال¬الدین ابوالمکارم عبدالواحد (1383) التبیان فی علم البیان المطلع علی اعجاز القرآن، تحقیق احمد مطلوب و خدیجة الحدیثی، بغداد، مطبعة العانی.
ابن مالک، بدرالدین (؟) المصباح فی علوم المعانی و البیان و البدیع، حققه و شرحه و وضع فهارسه حسنی عبدالجلیل یوسف، مکتبة الآداب.
إربلی، علی بن عیسی (1410) حدائق البیان فی شرح کتاب التبیان، اعداد: کامل بن محمد جان بن یوسف، اشراف: علی البدری حسین.
اردبیلی تبریزی، تاج¬الدین ابوالحسن علی بن أبی محمد عبدالله (746) تنقیح المفتاح، نسخه خطی موجود در مجلس شورای اسلامی، شناسگر رکورد: 483577.
اسمیت، ویلیام (1387) «شکل¬گیری یک کتاب درسی (شکل¬گیری یک کتاب درسی بلاغت در قلمرو فرهنگ اسلامی)»، ترجمه ناصرقلی سارلی، مجله پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی، شماره 19ISC ، پاییز، صص 32-51.
اندلسی، أبی عبدالله جمال¬الدین محمد بن أحمد (ز ق 8) المعیار فی نقد الأشعار، تقدیم و تحقیق عبدالله محمد سلیمان هنداوی، مطبعة الأمانیة، 1408.
ایجی، عضدالدین (1412) فوائد الغیاثیة فی علوم البلاغة، دراسة و تحقیق و تعلیق عاشق حسین، قاهرة، دارالکتب المصری.
ترمذی، ناصرالدین (ق 8) شرح مفتاح العلوم، نسخه خطی، ینی جامع، 1038.
تفتازانی، سعدالدین (1308) الشرح المطول علی التلخیص، ناشر بوسنوی الحاج افندی.
---------------- (792؟) المختصر (فی شرح التلخیص)، نسخه خطی موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، شناسه کد کتاب: 808823.
حموی (ابن نحویه)، محمد بن یعقوب (1433) ضوء المصباح، تحقیق ابراهیم بن عبدالعزیز الزید، دار کنوز اشبیلیا.
خطیب القزوینی، جلال¬الدین محمد (2010) الایضاح فی علوم المعانی و البیان و البدیع، ابراهیم شمس¬الدین، بیروت، دارالکتب العلمیة.
----------------------------- (1425) الإیضاح فی علوم المعانی و البیان و البدیع، تحقیق و تعلیق و فهرسة غرید الشیخ محمد و ایمان الشیخ محمد، بیروت، دارالکتاب العربی.
خلخالی، شمس¬الدین محمد بن مظفر (2007) مفتاح تلخیص المفتاح، تحقیق و تعلیق هاشم محمد هاشم محمود، الجزء الاول و الثانی، قاهرة، مکتبة الأزهریة للتراث.
خوارزمي، ابوالمويد صدرالدين موفق بن محمد بن حسن المجد الخاصي (643) درر الدقائق و درر الحقائق، نسخه خطی موجود در مرکز احیای میراث اسلامی، قم.
خوافی، برهان¬الدین حیدر بن محمد (ق 8) کتاب الافصاح فی شرح الایضاح، نسخه خطی موجود در کتابخانه راغب پاشا، 1261.
سبکی، بهاء¬الدین (1423) عروس الافراح، تحقیق عبدالحمید هنداوی، الجزء الثانیة، بیروت، المکتبة العصریة.
سکاکی، محمد بن ¬علی (1420) مفتاح العلوم، حقّقه و علّقه و فهّرسه عبدالحمید هنداوی، بیروت، دارالکتب العلمیة.
-------------------------- مفتاح العلوم، نسخه خطی موجود در دانشگاه پنسیلوانیا.
شمیسا، سیروس (1368) نگاهی تازه به بدیع، تهران، میترا.
-------------- (1394) معانی، ویراست دوم، تهران، میترا.
شیرازی، قطب¬الدین (710) مفتاح المفتاح، نسخه خطی کتابت 900، موجود در مرکز احیاء میراث اسلامی، قم.
ضیف، شوقی (1383) تاریخ و تطور علوم بلاغت، ترجمه محمدرضا ترکی، تهران، سمت.
طیبی، شرف¬الدین (1397) التبیان فی البیان، اعداد: عبدالستار حسین مبرون زموط، اشراف: کامل امام الخولی، جامعة الأزهر.
قمری، عبدالستار (1377) سیری در تاریخ معانی و بیان و بدیع، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 146 و 147، پاییز، صص 242-254.
کاشی، عمادالدین (ق 8) شرح المفتاح، نسخه خطی، ینی جامع، 1042.
کحالة، عمر رضا (1414) معجم المؤلفین، الجزء الثانی، بیروت، موسسة الرسالة.
کرمانی، شمس¬الدین محمد بن یوسف (1425) تحقیق الفوائد الغیاثیة، تحقیق و دراسة علی بن دخیل الله بن عجیّان عوفی، مدینه، الجامعة الاسلامیة.
المراغی، محمود احمد حسن (1411) علم البدیع فی بلاغة العربیة، بیروت، دارالعلوم العربیة.
مراکشی، محمد بن عبدالرحمان (1426) تعلیق علی ترجیز المصباح فی المعانی و البیان و البدیع، اعداد: محمد عزمی نعمان عبدالرحمان بن سلهب، إشراف: الدکتور بسام عبدالعفو القواسمی.
مطرزی خوارزمی، ناصر بن ابی¬المکارم عبدالسید بن علی (610) الایضاح فی شرح مقامات حریری، نسخه خطی موجود در کتابخانه نور عثمانیه، 4063.
مطلوب، احمد، أساليب بلاغية- الفصاحة و البلاغة و المعانى، المكتبة الشاملة الحديثة، بیروت.
قابل دسترسی در: https،//al-maktaba.org/book/33566/1.
مؤذنی خوارزمی، حسام¬الحق و الدین (ز 8 ق) شرح مفتاح العلوم، نسخه خطی، ینی جامع، 1041.
