سنجش انتقادی داستان «رستم و شغاد» (بر مبنای سه چاپ از شاهنامه)
الموضوعات :
محمود حسن آبادی
1
(ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه سیستان و بلوچستان)
لیلا شیرازی
2
(ادبیات و علوم انسانی)
الکلمات المفتاحية: شاهنامه رستم و شغاد نسخه‌پردازی کتابت کاتب,
ملخص المقالة :
در فرهنگ ایران، شاهنامه از ارجمندترین آثار است و همواره مورد توجه همه طبقات مردم بوده است. کاتبان و نسخه نویسان بسیاری به استنساخ آن پرداخته اند و از این راه دستنویس های متعددی از آن به وجود آمده است. اختلافات و تفاوت‌های بسیار در ضبط ابیات، مصراع ها، تعبیرات و کلمات، میان این دستنویس ها و به تبع آنها میان چاپ های متعدد شاهنامه راه یافته است. در زمینۀ بررسی چاپ های شاهنامه، مینوی، نوشین، دیویس، خطیبی و آیدنلو پژوهش هایی انجام داده اند، امّا در باب اختلاف چاپ ها و دستنویس های داستان رستم و شغاد که از داستان‌های مهم و برجسته بخش پهلوانی شاهنامه است، تاکنون پژوهش مستقلی انجام نشده است. با توجه به اهمیت موضوع، نویسندگان جستار حاضر، با هدف بررسی اختلافات میان چاپ ها و گاهی نسخه های شاهنامه در داستان رستم و شغاد، سه چاپ خالقی مطلق، مسکو و ژول مول را مبنای کار قرار داده اند و با روشی سنجشی - تحلیلی، به استخراج، طبقه بندی، تحلیل و سرانجام تلاش برای یافتن منشأ و علت اختلافات پرداخته-اند. برآیند تحقیق آنکه: ابیات افزوده شده به این داستان (یازده بیت)، عمدتاً با انگیزه کامل کردن ساختار یا شخصیت‌پردازی داستان و یا افزودن بار معنایی و عاطفی آن از سوی کاتب صورت گرفته است. این افزودگی‌ها را عمدتاً با بهره‌گیری از قاعده «اصالت ضبط مختصر» می‌توان تشخیص داد؛ و در دخل و تصرفات آوایی و واژگانی نیز گرچه علل مختلفی می‌توان یافت؛ سبب اصلی، ساده کردن متن و آوردن آن به محدوده درک و فهم مخاطب بوده است؛ این گونه دخل و تصرف‌ها را عمدتاً می‌توان بر اساس قاعده «ارجحیت ضبط دشوارتر» مشخص ساخت. به هر روی، عدم رعایت امانت از سوی کاتبان مسبب همه دخل و تصرف‌هاست. نتایج فوق، تنها مربوط و محدود به همین داستان است و در دیگر بخش‌های شاهنامه، یقیناً دلایل و عوامل دیگری برای دخل و تصرف‌ها می‌توان یافت.
آبادی باویل، محمّد (1350) آیین¬ها در شاهنامه¬ فردوسی، تبریز، دانشگاه تبریز، کمیته¬ استادان.
آیدنلو، سجاد (1389) «ویرایشی دیگر از شاهنامه (2)»، آینه¬ میراث، دوره جدید، شماره 47، پاییز و زمستان، صص 5-36.
---------- (1394) «معرفی و بررسی دو تصحیح تازۀ شاهنامه»، آینه¬ میراث، دوره¬ جدید، سال سیزدهم، ضمیمه شماره 40، صص 9-144.
البنداری، الفتح بن علی (1932م/1350هـ) الشاهنامه، صححها و علق علیها عبدالوهاب عزام، الطبعۀ الاولی، مصر، مطبعۀ دارالکتب المصریۀ بالقاهرۀ.
خالقی مطلق، جلال (1354) «قواعد و ضوابط تصحیح متن شاهنامه»، جستارهای ادبی (نشریه¬ دانشکده¬ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد)، شماره 44، صص 716-763.
---------------- (1365) «یادداشت¬هایی در تصحیح انتقادی بر مثال شاهنامه (2)»، ایران¬نامه، شماره 17، صص 47-75.
--------------- (1385) «دانشی به نام شاهنامه¬شناسی»، متن¬شناسی شاهنامه¬ فردوسی، به کوشش منصور رستگار فسایی، چاپ اول، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
--------------- (1388) گل¬رنج¬های کهن، به کوشش علی دهباشی، تهران، ثالث.
--------------- (1391) مقدمه¬ای بر شاهنامه فردوسی، تهران، مرکز دائرة¬المعارف بزرگ اسلامی.
خطیبی، ابوالفضل (1382) «کاتب خوش¬ذوق و دردسر مصحح»، نشریه دانش، سال بیستم، شماره 3، پاییز، صص 18-26.
------------- (1385) دربارۀ شاهنامه (برگزیده مقاله¬های نشر دانش 11)، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
خلف تبریزی، محمدحسین (1357) برهان قاطع، به اهتمام دکتر محمد معین، تهران، امیرکبیر.
دهخدا، علی¬اکبر (1363) امثال و حکم، جلد اول، چاپ ششم، تهران، چاپخانه¬ سپهر.
------------- (1377) لغت¬نامه، تهران، دانشگاه تهران.
رستگار فسایی، منصور (به کوشش) (1385) متن¬شناسی شاهنامه¬ فردوسی، تهران، میراث مکتوب.
ریاحی، محمدامین (1385) «جهان شاهنامه¬شناسی»، متن¬شناسی شاهنامه¬ فردوسی، به کوشش منصور رستگار فسایی، چاپ اول، تهران، میراث مکتوب.
عثمان اوف، محمد نوری (۱۳۵۲) «اصول تهیۀ متن انتقادی شاهنامه¬ فردوسی (بحث پیرامون شاهنامه فردوسی)»، مجله¬ گوهر، شماره ۱۰، آبان، صص 937-941.
فردوسی، ابوالقاسم (1363) شاهنامه، تصحیح ژول مول، جلد چهارم، چاپ سوم، تهران، شرکت سهامی کتاب¬های جیبی.
-------------- (1386) شاهنامه، به کوشش مهدی قریب، جلد دوم، تهران، دوستان.
-------------- (1391) شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، دفتر پنجم، تهران، مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.
-------------- (1967) شاهنامه فردوسی، تصحیح م. ن. عثمانوف، زیر نظر ع. نوشین، جلد 6، مسکو، ادارۀ انتشارات دانش، شعبۀ ادبیات خاور.
قائمی، فرزاد و محمدجعفر یاحقی (1388) «اسب؛ پرتكرارترين نمادينۀ جانوري در شاهنامه و نقش آن در تكامل كهن¬الگوي قهرمان»، متن¬پژوهي ادبي (زبان و ادب پارسي)، دورۀ سیزدهم، شماره 42، زمستان، صص 9-26.
مایل هروی، نجیب (1369) نقد و تصحیح متون، مشهد، بنیاد پژوهش¬های اسلامی آستان قدس رضوی.
محجوب، محمدجعفر (1350) سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران، دانش¬سرای عالی.
مینوی، مجتبی (1351) «فردوسی ساختگی و جنون اصلاح اشعار قدما»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 79 و 80، اسفند، صص 1-18.
نوشین، عبدالحسین (1367) سخنی چند دربارۀ شاهنامه، به کوشش م.
گودرز، چاپ دوم، تهران، اساطیر.
---------------- (1385) واژه¬نامک، فرهنگ واژه¬های دشوار شاهنامه، تهران، معین.
یارشاطر، احسان (1367) «طبع انتقادی شاهنامه»، ایران¬نامه، شماره 23، بهار، صص 481-489.
Davis, Dick (1999) “Rustam-I Dastan”, Iranian Studies, Vol. 32, No.2, The uses of Guile، Literary and historical moments (Spring, 1999), pp. 231-241.
------------ (2001) “Interpolations to the text of the Shahnameh، An introductory typology”, Persica, XVII, pp. 35-49.
Peacock, A. C. S. (2018) “Firdawsi’s Shahnama in its Ghaznavid Context”, Iran, 56, 1, 2-12.
